God of Modern Jungles

Худои деҳкадаҳои ҷангалӣ

(Ногуфтаниҳои 28.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

Ҷомеъаҳои ҷангалӣ ҳам чеҳра иваз мекунанд ва гӯшаҳое аз он ба таври ношинохтанӣ пӯст меандозад. Пӯсти тоза ҷое писандида асту ҷое нописанд. Сохтмонсозӣ дар атрофу акноф авҷ мегирад.

Ба ҷои кулбаҳои коҳгилии пешин сохтмонҳои хиракунандае қад мекашанд, ки бештар ба коху кушкҳои ашрофи инглисӣ мемонанд. Оре, ҷангалҳо ҳам баъзан шаҳр мешаванд; тағйир мекунанду арзишҳоро ҳам тағйир медиҳанд.

Дар ҷангал андак касе аз худ ё ҳамроҳи худ мепурсад, ки ин коху кушкҳо дар кишваре, ки ҳадди ақалли даромади мардумаш, масалан, 18 дулор аст, бо чи пуле сохта шудаанд. Вокуниши ғолиби мардум дар баробари ин сохтмонҳо дар ду ҷумла хулоса мешавад: “Қандша бзана мардак! Тонистай, ошуш шава!”

Дар зеҳни ҷомеъаи ҷангалӣ марзи миёни мафҳумҳои “пули ҳалол” ва “пули ҳаром” зудуда мешавад ва ба ҷои он арзишҳои “ҳалолу ҳаром”-и тозае шакл мегирад, ки танҳо ҷанбаи тазоҳурӣ дорад ва онро бо ҷаҳони маънавии мо коре нест. Чун қонун қонуни ҷангал аст ва ин коху кушкҳо дар ҷангал рӯидаанд.

Арзиши пулию молӣ бар соири арзишҳо ҳоким мешавад. Пеши соҳиби он коху кушк бояд таъзим кард, то шояд сари сӯзан суде аз ӯ ба мо ҳам бирасад. Эҳтиёҷ, гурусначашмӣ, судҷӯӣ, ҳақорату худкеҳтарбинӣ, бардахӯӣ ё ғуломсириштӣ ва беэҳтиромӣ ба зоти инсонии худ дар чашмҳо мавҷ мезанад. Пул арҷу эҳтироми газофе дорад; ба ҳадде, ки шояд дар оянда ин вожаро бо ҳарфи бузург бинависанд. Ва шояд дар фарти самимият суруди миллии баъдишонро дар ситоиш аз Пул бисароянд. Чун Пул аст, ки арзишҳои дигарро таъйин мекунад. Ва Пул аст, ки дар бештари гуфтугузорҳо гули сари сабад аст ва маҳбубтарин мавзӯъи суҳбатҳо зери дарахтҳои дудхурдаи ҷангале, ки шаҳр мешавад.

Дар ҷомеъаҳои ҷангалӣ Пул маҳаки дониш аст. Бо Пул мешавад донишро (дар воқеъ, коғази гувоҳии донишро) харид, ба унвонҳову рутбаҳои боло даст ёфт, аз қаҳри додгоҳу додрас гурехт... Пул қудрат меоварад. Аз ин ҷост, ки шумори маъдуде аз мардум дар ҷомеъаҳои ҷангалӣ иҷоза доранд миқдори мушаххасе Пул захира кунанд ва ҳамин ки аз ҳадди муҷоз по фаротар бигзоранд, озодӣ ва Пулашон мусодира мешавад. Дар ҷомеъаҳои ҷангалии падарсолор танҳо чанд хонаводаи ҳоким иҷозаи дастрасӣ ба миқдори номаҳдуди Пулро доранд. Чун Пул қудрат меоварад ва фаровонии он дар маҳфилҳои берун аз даму дастгоҳи ҳукумати қабилаӣ метавонад барои кадхудои деҳу ҳукумати падарсолораш хатарзо бошад.

Мардуми деҳкадаи ҷангалӣ ба хотири Пул ба ҳокимон таъзим мекунанд ва ҳокимон ба навбаи худ ба манбаъи Пул (яъне курсӣ) таъзим мекунанд ва барои ҳифзи он манбаъ ҳозиранд идеулужӣ ва андешаҳои ҳокимро борҳо иваз кунанд; чун Пул аст, ки марҷаъи ниҳоӣ барои ҳар навъ тағйир маҳсуб мешавад.

Мардуми деҳкада барои беҳбуди рӯзгору табъу ҳолу ҳавои Кадхудо зиндагӣ мекунанд. Онҳо дар дуъоҳои худ аз Парвардгор мехоҳанд, ки гузори Кадхудо дастикам боре ба кӯи онҳо ҳам биуфтад, то шояд роҳи пургарди онҳо ҳам асфолт шавад ва сохтмонҳои атроф пас аз даҳсолаҳо гардзудоию тармим шаванд; то шояд гузари онҳо ҳам зоҳири шаҳрро ба худ бигирад.

Такрими Пул соири арзишҳоро хафа мекунаду аз нафас меандозад. Дигар дуруде бетамаъ садо намедиҳад ва донишманди бепул аз маҳфилҳо ронда мешавад ва бедониши пулдор ба ҷои ӯ менишинад. Ин ҳолати такарзишӣ роҳро танҳо ба сӯи чоҳ ҳамвор мекунад ва ҷангале, ки шаҳр шуда буд, дубора ба асли худ бармегардад ва калоғҳо фазои ҷангалро тираву тор мекунанд. Ва ҳамин ғоила такрор мешавад.

Ҳакимони давр фармудаанд, рози раҳоии деҳкадаҳои комгортар аз ин ғоила такрими арзише чун Дониш будааст, ки ба Шоистасолорӣ меанҷомад ва Пулро дар хидмати Дониш мегуморад, на баръакс.

Press Becomes 'Impudent'

Матбуъот “густох” мешавад

(Ногуфтаниҳои 21.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

“Оё интихоби раисиҷумҳури нав дар Тоҷикистон шуданист?;” “Мо дар ҳоли табдил шудан ба миллати маддоҳем”; “IRS моли кист?”; “Дарвозаҳои зулм”; “Тоҷикистон ба президент ниёз дорад ё ба шоҳ?”; “Қатли мармузи Мирзо Ҷага”; “Чаро домоди президент ба гап даромад?”; “Ба гуфтаҳои домоди президент бовар доред?”..

Унвони чанд матлаби ҳафтаномаҳои Тоҷикистон буд, ки чеҳраи комилан мутафовитеро аз матбуъоти кишвар бароям тарсим кард: матбуъоте, ки дорад дубора эътимод ба нафсашро бозмеёбад ва тан ба хорию хиффати худсонсурӣ намедиҳад. Шояд дорам муболиға мекунам, аммо муболиғае андак, ки бар воқеъияте қобили мулоҳиза савор аст.

Матбуъоти Тоҷикистон дар ҳоли бозёбии густохии ҳирфаист, ки лозимаи матбуъоти ростин аст; густохӣ барои баёни воқеъиятҳои рӯзгор ё дастикам, барои тарҳи пурсишҳое, ки дар зеҳни бахши мутафаккири ҷомеъа мечархад, аммо то кунун касе ҷуръати тарҳи онҳоро надоштааст. Мутмаиннан, ин густохии ҳирфаӣ бояд бо виждону усули ҳирфаӣ ҳамроҳ бошад. Аз матбуъоти ду ҳафтаи ахир мешавад чунин бардоште ҳосил кард, ки рӯзноманигорон дар баёни нигарониҳову пурсишҳои худ эҳтиёти лозимро риъоят мекунанд, то мабодо иддаъои бедалелеро матраҳ кунанд.

Намунаи хуби ин нукта ҳамон мавзӯъи мармузи ширкати пулситонии IRS аст, ки расонаҳои дохилӣ бо риъояти усули хабарнигорӣ танҳо бо зикри манбаъи аслии хабар эълом карданд, ки соҳиби ширкат чи касе метавонад бошад. Пас аз эътирози Ҷамолиддин Нуралиев ба пахши ин хабар, ки ба гуфтаи ӯ, бепоя аст, ҳамон расонаҳо изҳороти Нуралиевро ҳам мунташир карданд, ки бо усули матбуъоти ҳирфаӣ ҳамхонии комил дорад.

Ва акнун чизе, ки аз як расонаи ҳирфаӣ интизор меравад, даст ёфтан ба лубби матлаб аст: яъне агар ин ширкат ба Нуралиев таъаллуқ надорад ва агар қарор аст, ки ин изҳоротро бовар кунем, пас соҳиби воқеъии ин ширкати, зоҳиран, хориҷӣ кист? Далели ношунида гирифтани эътирози Ожонси зидди инҳисор чист? Далели маъоф шудани ин ширкат аз пардохти шумори зиёде аз молиёти давлатӣ чи будааст? Суди ҳосил аз пулситониҳои ин ширкат ба чи сандуқе ворез мешавад? Ва аслан, чаро ин мавзӯъ дар ҳолаи рамзу роз қарор дорад? Агар ширкат ва фаъъолиятҳои он қонунист, чаро набояд аз сир то пиёзи умури он дар матбуъот бозтоб ёбад?.. Бо пофишориҳои матбуъоти ҳирфаӣ метавон саранҷом ин ҳолаи рамзу розро пароканд ва ба ҳақиқат даст ёфт. Чун вазифаи аслии матбуъоти ростин чизе ҷуз воқеънигорӣ ва бозтоби вазъияти ростини ҷомеъа нест.

Танҳо дар сурати анҷоми ҳамин вазифа аст, ки матбуъот ба қудрату эътибори лозим даст меёбад ва ҳамонанди матбуъот дар ҷомеъаҳои озод, ҳукуматро дар баробари ҷомеъа посухгӯ мекунад. Чопи матолибе дар бораи даромадҳои номашрӯъи намояндагони мардум дар порлумони Бритониё таҳаввулоти густардаи бесобиқаеро дар пай дошт, ки такрори он иштибоҳро тақрибан номумкин кардааст. Матбуъоти Тоҷикистон ҳам дар сурати иҷрои пайгиронатари ҳамон вазифаи аслии худ (воқеънигорӣ) метавонад ба унсури корсозе дар ҳидояти давлату ҷомеъа табдил шавад.

Давлат набояд аз матбуъоти озод ҳарос дошта бошад, чун рози мондагории сомона (систем)-ҳои сиёсии Ғарб ҳамоно матбуъоти ойинавори онҳост. Давлат метавонад кажиҳои худро дар матбуъот мушоҳида кунад ва ба пероишу ислоҳи он бикӯшад. Дуруст мисли як инсон, ки қабл аз берун омадан ба ойинаи тамомқад нигоҳ мекунад, то мабодо, масалан, ришашро комил натарошида бошад ё почаи шалвораш пора бошад, давлат ҳам ба як чунин ойинае дар шакли матбуъоти озод ниёз дорад. Матбуъоти вобаста ба давлат, яъне ойинаи дақ ё кажнамо, ки тасвири дурӯғинеро дар зеҳни давлат менишонад ва мушкилоту решаҳои онҳоро аз диди давлат пинҳон медорад. Кори матбуъоти дурӯғпардоз ва давлатмеҳвар “дӯстии хола-хирса” аст, ки саранҷом ба табоҳии давлат меанҷомад.

Дигар ин ки мизони озодии матбуъот аз нишондодҳои обрӯву эътибори як кишвар аст. Матбуъот ҳар чи ҳирфаитару озодтар бошад, ба ҳамон мизон бар эътибори давлату кишвар дар арсаи байнулмилалӣ афзуда мешавад. Албатта, дар ҳоли ҳозир матбуъоти Тоҷикистон ба ин марҳила нарасида, аммо оғози талоше сутуданӣ дар ин росторо метавон мушоҳида кард.

Шабакаҳои телевизюнии Тоҷикистон, ба далели вобастагишон ба давлат, аз расонаҳои чопӣ фарсангҳо вопас мондаанд. Масалан, пахши барномаи ҷашни Рӯзи Истиқлоли соли 2002 дар Истаравшан ба далели сафари раисиҷумҳур ба он ноҳия дар соли 2010 ё қатъи барномаи ҳамаи шабакаҳои марказӣ барои пахши суханронии раисиҷумҳур аз мавридҳои хандадору ашкбори ин навъ вобастагии хоркунанда аст. Таърифу такриму ситоиши сарвари давлат бо унвонҳои пуртумтароқи “шоҳ”-у “шоҳаншоҳ” аз қавли мардуми бечораи ноҳияҳои дурдасти кӯҳистонӣ, ки нони имрӯзашон ба фардо намерасад, хиёнат ба виждони рӯзноманигорист. Агар тамоми мардуми ҷаҳон ба таври дастаҷамъӣ ранги сиёҳро сапед тавсиф кунанд, боз ҳам таркиби ранги сиёҳ бетағйир мемонад. Пас беҳтар аст шабакаҳои телевизюнӣ ҳам даст аз худфиребӣ бардоранд ва ба вазифаи ҳирфаии худ бипардозанд, ки чизе ҷуз баёни воқеъиятҳо нест.

Барои санҷиши дурустӣ ё нодурустии ин гуфтаҳо бад нест биандешем, ки матбуъоти чи кишварҳое озод асту расонаҳои чи мамлакатҳое – вобаста. Он гоҳ дармеёбем, ки танҳо давлатҳои дорои эътимод ба нафс, қобили эҳтиром ва рӯ ба пешрафт ба матбуъот маҷоли озодӣ медиҳанд ва давлатҳои бадбахту фосиду рӯ ба завол монеъ аз озодии баён мешаванд, то табоҳишон ифшо нашавад. Ҳар давлате мухтор аст яке аз ин ду гузинаро баргузинад ва бо паёмадҳои интихобаш мувоҷеҳ шавад.

London-Dushanbe Travelogue

Роҳгуфтаҳои Ландан - Душанбе

(Ногуфтаниҳои 14.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

Аз даруни лӯлаи бузурге мегузараму вориди солуни ҳавопаймои “airBaltic” мешавам. Мақсади парвоз шаҳри Риго аст ва мақсади ниҳоии ман - шаҳри Душанбе. Солҳост, ки вуруди ҳавопаймоҳои Тоҷикистон ба ҳарими ҳавоии Бритониё мамнӯъ эълом шуда ва интизор ҳам намеравад, ки дар ояндаи наздик шароити парвози ширкатҳои тоҷикӣ бо мавозини парвози байнулмилалӣ ҳамхонӣ пайдо кунад, то бишавад мустақиман аз Ландан ба Душанбе парвоз кард. Аз ин рӯ ҳоли ҳозир ночорем дастбадомони ширкатҳои хориҷӣ бошем, ки дар ин миён ширкати “airBaltic”-и Летунӣ (Латвия) гӯи рақобатро аз ширкатҳои дигар бурдааст ва муштариёни бештареро ҷазб мекунад.

Шароити парвоз бо ҳавопаймои ин ширкат аз мавозини байнулмилалӣ бархурдор аст. Бархурди мизбонони ҳавопаймо бо мусофирон ҳам тавъам бо эҳтирому адаб аст ва ибороте чун “сипосгузорам” ва “хоҳиш мекунам” ҳар он ба гӯш мерасад. Огаҳиҳо ба ду забони инглисию летуниёӣ пахш мешавад ва мизбонон ҳар ду забонро, ба изофаи забони русӣ, бахубӣ баладанд; ҳарчанд русиро бо лаҳҷаи ғализтар суҳбат мекунанд, ки ҳокӣ аз дурии нисбии мардуми Летунӣ аз фарҳанги русист.

Интизори мо дар Риго ҳудуди ду соъат ба дарозо мекашад. Дар солуни интизор гурӯҳе аз ҷавонони тоҷикро мебинам, ки даври духтаре эронӣ бо мӯҳои муҷаъад (ҷингила)-и боз гирд омадаанд ва бо иштиёқи тамом ба саргузашти ӯ гӯш медиҳанду ҷӯёи синну солаш ҳастанд. Духтар мегӯяд, номаш Маъсума асту 21 сол дорад ва аз Утриш (Австрия) меояд. Мутаваллиди онҷост, аммо падару модараш эронианд. Ҷавонони тоҷик таъаҷҷуб мекунанд, ки бо вуҷуди дурӣ аз Эрон ӯ бо чи салосату салобате ба форсӣ суҳбат мекунад. Маъсума ҳам ба навбати худ ибрози шигифтӣ мекунад, ки дар дарку фаҳми суҳбатҳои тоҷикон аслан мушкиле надорад: “Забонатон, ки тақрибан мисли забони мост!” Ман ҳам вориди баҳс мешавам ва тавзеҳ медиҳам, ки суҳбат аз ду гӯиши забони ягонаи порсӣ аст, на ду забони ҷудогона. Ҳам Маъсума ва ҳам ҷавонони тоҷик, ки аксаран аз Киев меоянд, бо ин иддаъои ман мувофиқат мекунанд.

Бо дӯстони тозаёфтаам ба самти ҳавопаймо меравам. Ин бор аз он лӯлаи бузург, ки солуни интизорро бо солуни ҳавопаймо васл мекунад, хабаре нест. Аз пилакон (зинапоя)-е, ки ба баданаи ҳавопаймо часпондаанд, боло меравем. Шояд ба далели ин ки ин бор мақсади парвоз Душанбе аст ва ба таҷаммулу тасҳилот ниёзе нест.

Нохудогоҳ дармеёбам, ки бархурди мизбонони ширкати “airBaltic” бо мусофирон ҳам ин бор мутафовит аст. Забони русӣ беш аз пеш ба гӯш мехурад ва фарёдҳои асабонии мизбонон бар сари мусофироне, ки зоҳири тоҷикӣ доранд, гӯшҳоро меозорад. Огаҳиҳо аз утоқи фармони ҳавопаймо ба се забони инглисию русию летуниёист, аммо аз забони форсӣ (тоҷикӣ), ки забони расмии кишвари мақсад (Тоҷикистон) аст, хабаре нест. Гӯё мо дар ҳоли сафар ба яке аз вилоёти Русия ҳастем, на як кишвари мустақил, ки забони худашро дорад.

Шояд ба далели набуди огаҳиҳо ба забони форсӣ бархе аз мусофирон ба тақозои утоқи фармон таваҷҷуҳе надоранд. Дуруст ҳангоме ки халабон аз мусофирон мехоҳад, ки сари ҷояшон бинишинанду камарбандҳои эминиро бибанданд, мусофире аз ҷо баланд мешавад, то чамадонашро аз тоқча бигирад. “А ну-ка сядьте на свое место!” Фарёди мизбон фазоро пур мекунад ва он мусофири бахтбаргашта саросема ба сандалиаш бармегардад. Пур равшан аст, ки мизбонони “airBaltic” мусофирони тоҷикашонро сазовори арҷу эҳтиром намедонанд; ҳамон мизбононе, ки ҳангоми парвоз аз Ландан ба Риго забонашон шакаррез буд, ин бор тундию талхӣ мепошиданд.

Дар фурудгоҳи Душанбе ҳам пилакон (зинапоя) ба баданаи ҳавопаймо мечаспаду пиёда мешавем. Ҳамон бисоти чандин сол пеш; тағйири чандоне намебинам. Марзбони тоҷике дами дар дарро боз мекунаду мегӯяд: “Проходите, пожалуйста!” Ба утоқи фармони “airBaltic” ҳақ медиҳам, ки забони расмии моро нодида бигиранд. Забоне, ки дар фурудгоҳи пойтахташ арҷе надорад, чи гуна метавонад дар ҳавопаймое бегона арҷ бибинад?

Мебинам, ки ин бор саффи шаҳрвандони Тоҷикистонро аз саффи меҳмонони Тоҷикистон бо ду навишта аз ҳам ҷудо кардаанд. Хушҳол мешавам, ки дастикам дар як маврид ҳисси соҳиби ин марзубум будан ба мо даст медиҳад. Пас аз ҳудуди даҳ дақиқа интизор дар саффи “Шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон” як марзбони тоҷик эълом мекунад, ки шаҳрвандони кишвар бояд ба саффи дигар бипайванданд, ки дар баробари он навиштаи “Шаҳрвандони кишварҳои хориҷӣ”-ро овехтаанд. Фалсафаи ин тасмимро дарнамеёбам ва аз ҷоям ҳам такон намехурам. Мехоҳам аз маъмури муҳру имзои гузарномаҳо бипурсам, ки чаро бояд шаҳрвандони Тоҷикистон дар саффи бегонагон мунтазир бимонанд. Аммо маъмур ҳавсалаи суҳбат надорад. Чанд пурсише аз киву чи будани ман, муҳру имзо ва падруд.

Дар баробари ду навори богож мунтазири бор мемонам ва ба худ меандешам, ки чанд сол тӯл кашид, то як навор табдил ба дуто шавад ва чанд соли дигар тӯл хоҳад кашид, то навори севуму чаҳорум ҳам сохта шавад. Мутмаин мешавам, ки фурудгоҳи Душанбе воқеъан нодир аст. Ҳеч шаҳреро надидаам, ки як чунин фурудгоҳи муҳаққаре дошта бошад, чи бирасад ба фурудгоҳи аслии як кишвар.

Савори токсӣ мешавам. Ҷастухези мошин рӯи роҳҳои пурчоҳи пойтахт саргиҷаам медиҳад. Аз ронанда мепурсам, ки ин роҳҳо кай обод мешуда бошад. Мегӯяд, ин роҳ базудӣ осфолт хоҳад шуд, чун “ин роҳ прямо то Белий Дома мера ва ҷаноби олӣ аз ҳамин ҷа мегузара.” Мепурсам: “Вале роҳҳое, ки мардум аз рӯяшон мегузаранд, кай обод мешавад?” Ронанда бо таъаҷҷуб ба ман нигоҳ мекунаду чизе намегӯяд.

Ман ҳам ногуфтаниҳои фаровонеро дар сина маҳбус мекунаму чизе намегӯям.

The Ballad of Adalat

Барои А, пораи дилам.

Адолатро,
Ки мардест ошуфтаву жулидамӯ
Бо фарёдҳои хафа,
Дар майдони Тарафулғори Ландан
Пои чӯбаи дор мебаранд.

Ва ман
Дасти зарифи ту дар дасти меҳолуди хиёл
Ба тамошои ҳодиса нишастаам.

Чашми маъсуму гӯспандонаи ҷаллод
Аз пушти кулоҳхӯди сиёҳ
Бо нигоҳи нигарони ту гиреҳ мехурад,
Хира мешавад,
Таҳлил меравӣ.

Ҷаллод бегуноҳона,
Бе ин ки аз ту нигоҳ бардорад,
ҳалқа меандозад,
Адолат...
Фарёди хафа
Чанд такони дасту пои баста
Ва хомӯшӣ.

Ашки чашмони гӯспандвор
Чӯбаи дорро мешӯяд
Дар майдони Тарафулғор
Гиёҳи сиёҳи нафрат
Худ ба худ
Мерӯяд.
Ҷаллоди ашкбор
Печакҳои бебӯро мебӯяд.

Ва ту, мабҳути ҳодиса,
Дар нигоҳи лоли ҷаллод табхир шудаӣ
Дасти хиёлам буридаӣ
Ва ба зодрӯзат расидаӣ

Дер зӣ,
То шояд Адолате дигар бизоӣ.


عدالت را
که مردی‌ ست آشفته و ژوليده مو
با فريادهای خفه
در ميدان طرف الغار لندن
پای چوبۀ دار می برند

و من
دست ظريف تو در دست مه آلود خيال
به تماشای حادثه نشسته ام

چشم معصوم و گوسپندانۀ جلاد
از پشت کلاه خود سياه
با نگاه نگران تو گره می خورد
خيره می شود
تحليل می روی

جلاد بی گناهانه
بی اين که از تو نگاه بردارد
حلقه می اندازد
عدالت...
فرياد خفه
چند تکان دست و پای بسته
و خاموشی

اشک چشمان گوسپندوار
چوبۀ دار را می شويد
در ميدان طرف الغار
گياه سياه نفرت
خود به خود
می رويد
جلاد اشکبار
پيچک های بی بو را می بويد

و تو، مبهوت حادثه
در نگاه لال جلاد تبخير شده ای
دست خيالم بريده ای
و به زادروزت رسيده ای

دير زی
تا شايد عدالتی ديگر بزايی

From England With Love

Дилбохтаи инглисии Фирдавсӣ

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Аз поёни сароиши “Шоҳнома” дуруст ҳазор сол мегузарад. Шояд вақте ки Абулқосими Фирдавсӣ аз даргоҳи Султон Маҳмуди суханнашнос бо чанд пашизи ночиз навмедона по ба кӯчаву бозорҳои Ғазнӣ мегузошт, дар гӯшаи хаёлаш ҳам хутур намекард, ки ҳазор сол баъд ҷавоне аз сарзаминҳои дурдаст по ба пои ӯ ҳамин роҳро тай хоҳад кард, то бо чашми сар бибинад, ки бар он ҳамосасарои беҳамто чӣ гузаштааст; ҷавоне аз сарзаминҳои ноошно, ки дар даврони Фирдавсӣ ҳанӯз Шекспирро ҳам бар худ надида буд.

Ник Ҷоббер (Nicholas Jubber), дар Донишгоҳи Оксфорд забону адаби инглисиро фаро гирифта буд, аммо ошноӣ бо яке-ду достони “Шоҳнома” ӯро ба масире дигар кашонд. Ӯ ба Эрон рафт, то забони Фирдавсиро фаро бигирад. Рафта-рафта ишқ ба Фирдавсӣ ӯро шефтаи фарҳангу забони Фирдавсӣ кард ва роҳи сахту саҳмгини сафар аз Тӯси Эрон ба Ғазнии Афғонистонро барояш ҳамвор кард. Ин ҳам кофӣ набуд. Ник сарзаминҳои шоҳномахонро дарнавардид ва сар аз биёбонҳои Туркманистону шаҳрҳои Узбакистону кӯҳсори Тоҷикистон баровард. Ва китобе навишт бо номи кинояомези “Арақнӯшӣ бар риши оятуллоҳ” (Drinking Arak Off an Ayatollah’s Beard), бо ишора бар як мавриди нӯшидани арақ дар Теҳрон бар сари рӯзномае, ки акси Хоманаӣ бар он буд.

Китоби Никулос Ҷоббер, ки чанд моҳ пеш дар Ландан мунташир шуд, омезаест аз ториху саргузашт; саргузаштҳои ин ҷавони моҷароҷӯи инглисӣ, ки мехост бидонад Фирдавсӣ чаро сӣ соли умрашро рӯи як китоб сармоягузорӣ карда буд ва бо чи ранҷе худро ба Ғазнӣ расонда буд, то чи ганҷеро бибарад. Дар лобалои ин ҷустуҷӯҳо Ҷоббер дармеёбад, ки ҳаққи заҳмати Фирдавсӣ ҳамон чанд сиккаи симини Маҳмуди Ғазнавӣ набуд, балки ҷовидонагии асараш буд, ки ҳатто ҳазор сол пас аз поёни сароиши он дар мағз-мағзи фарҳанги сарзаминҳои Эрони бостон ҳамчунон метападу зинда аст. Як марди қассоби бахтиёрӣ дар саҳроҳои Эрон, як нависандаи ошуфта дар Афғонистон ва як овозхони даврагард дар Тоҷикистон ҳамчунон байтҳои “Шоҳнома”-ро бар лаб доранд. Ҳатто ҷавоне, ки ба сӯги Имом Ҳусейн дар хиёбонҳои Теҳрон занҷир ба тан мезанад, мегӯяд, ки ӯ ба сӯги Сиёвуш ҳам нишастааст. Дарҳам-танидагии Шоҳнома бо фарҳанги мазҳабие, ки бар ин сарзаминҳо чира шудааст, нависандаи китобро дучори шигифтӣ мекунад.

Бештари саргузаштҳои Ник марбут ба Эрони имрӯзист ва табъан, бештари сафаҳоти китобаш ҳам ба Эрон ихтисос дорад. Тасаввури нависанда аз Ҷумҳурии Исломии Эрон пеш аз сафараш зоидаи гузоришҳои матбуъотӣ буд – омезае аз ришу ҳиҷобу мотам. Аммо вуруди ӯ ба Эрон ин тасаввурро нақш бар об кард ва тасвири тозаеро ба ҷои он нишонд: кишваре, ки мардумаш бо ду навъи “будан” хӯ гирифтаанд: зиндагии зеризаминию зиндагию рӯизаминӣ. Дар зиндагии зеризаминӣ, ки пушти деворҳои сохтмонҳои Эрон ҷараён дорад, Ник эҳсоси ғурбат намекард. Гӯё дар ҷамъи дӯстони эрониаш дар Ландан хушгузаронӣ мекард, бо тамоми бисоти айшу нӯш. Пушти ин деворҳо Эрони расмӣ ҷо хуш карда буд, ки гӯӣ бо эрониёни хонаву кошонаҳо коре надошт. Мардум дар хиёбонҳо таври дигар роҳ мерафтанду сухан мегуфтанду рафтор мекарданд. Ва ранги сиёҳ чира буд.

Ник ба ман гуфт, ки аз миёни се кишвари порсигӯ Эронро бештар писандидааст, чун ба назари ӯ, мардуми он ҷо то ҳадди зиёде пешрафтатару суфтатаранд. Шояд ҳам ба далели ин ки муддати бештареро дар Эрон монда буд. Аммо ин ҳақиқат, ки фарҳанги эронии Фирдавсӣ беш аз ҳама дар Эрон зинда мондааст, дилбастагии Никро ба обу хоки он диёр бештар карда буд. Дар посух ба хостаи ман, ки ҳар кадом аз ин се кишварро бо як иборат таъбир кунад, Ник Ҷоббер Эронро “кишвари танаввуъу гуногунӣ”, Афғонистонро “кишвари хатарҳо” ва Тоҷикистонро “кӯҳистон” номид. Яъне он чи аз ин се кишвар бар зеҳни нависандаи китоб нақш баста, ҳамин се унсур аст.

Пеш аз сафараш ба Тоҷикистон Ник Ҷоббер дар Теҳрон аз як равшанфикри эронӣ шунида буд, ки давлати Тоҷикистон ба Фирдавсӣ арҷи бештар мениҳад. Дар ҷараёни сафараш ба Хуҷанду Душанбе ӯ дармеёбад, ки истифода аз намоди Фирдавсӣ дар сарзамини мо ба таври аҷибе ҷанбаи сиёсӣ доштааст. Ҷойгузинии тандиси Ленин бо муҷассамаи Фирдавсӣ дар баҳори истиқлоли Тоҷикистон барои нависандаи китоб намунае аз ҳамон корбурди сиёсии намоди бузургвор аст. Аммо ҷолиб аст, ки ин нависандаи инглисӣ ба шеваи як тоҷик ё эронӣ афсӯс мехурад, ки ҷойгоҳи Фирдавсӣ дар пойтахти Тоҷикистон баъдан ба як сиёсатмадор (Исмоъили Сомонӣ) дода шуд ва гӯё пири сухан бори дигар тавассути фармонравое дигар ба ҳошия ронда шуд.

Ник Ҷоббер тайи дидораш аз Душанбе пои суҳбати касоне чун Валӣ Самад менишинад, ки мегӯянд, зиндагиашонро вақфи таҳқиқи Фирдавсиву Шоҳнома кардаанд ва ба дидори афроде чун Заур Дахте меравад, ки дар канори зиндаёд Борис Кимёгаров мондагортарин осори синемоӣ бар мабнои достонҳои Шоҳномаро офаридаанд. Нависанда ба зинда будани ёди Шоҳномаву Фирдавсӣ дар Тоҷикистон мутмаин мешавад, аммо мутаассиф аст, ки султаи русҳо бар ин сарзамин фарҳанги Фирдавсиро лаккадор кардааст. Вале иштиёқи нависанда ба Тоҷикистону Узбакистон ҳам андак нест ва мехоҳад дар оянда китобе ҷудогонаро ба ин сарзаминҳо ихтисос диҳад.

Гузашта аз мавзӯъҳои марбут ба Шоҳнома, Ник нигарони сарнавишти порсигӯёни Узбакистон аст ва аз касоне сухан мегӯяд, ки метарсанд худро “тоҷик” биноманд, бо ин ки тоҷиканд. Ба бовари нависандаи китоб, Бухорову Самарқанд, пойтахтҳои пешини фарҳанги эронӣ, бо вуҷуди он ҳама сиёсатҳои порсизудоии понтуркистҳову кумунистҳо ҳамчунон эронӣ ё тоҷикӣ боқӣ мондаанд. Вай ҳамчунин мутаассиф аст, ки нависандагони озодахӯи ҳар се сарзамини порсигӯ имрӯз ҳам чун фирдавсиёни дигар аз маҳмудҳои дигар амон надоранд. Гӯӣ такрори торих фарҷоме надорад.

Сарфи назар аз чанд иштибоҳи имлоию торихӣ, китоби “Арақнӯшӣ бар риши оятуллоҳ” асарест беҳамто. Чун то кунун ҳеч нависандаи инглисие по ба пои Фирдавсӣ сарзаминҳои Эрони куҳанро напаймуда буд. Ва шеваи нигориши хосси китоб, ки моҷароҳои имрӯзро бо рӯйдодҳои гузашта дарҳам танида, онро хонданитару ҷаззобтар кардааст. Аҷиб аст, ки Фирдавсии бузургвор як чунин поси хотирро на аз парвардагони фарҳангаш, ки аз як шефтаи хориҷии фарҳангаш дид.