Ҳимоят аз нерӯи ишғолгар ҳеч тавҷеҳе надорад (ё Вултер хоин набуд!)

Бисёре аз дӯстони хубам маро насиҳат мекунанд, ки бархе аз инсонҳо қодир ба дарки ҳеч мавзӯъе нестанд ё дар мавриди мавзӯъе хос таъассубу пешдоварӣ доранд ва баҳс кардан бо онҳо суде надорад. Ман бо ин назар мувофиқам, аммо бо ин тафовут, ки баҳс дар фазои маҷозиро ба ҳар рӯй судманд медонам, сарфи назар аз ин ки мухотаб чи касест. Чун он мухотаби, фарзан, мутаъассиб танҳо касе нест, ки ба муҳтавои баҳс дастрасӣ дорад ва дар ниҳоят чунин баҳсҳое монеъ аз гароиши шуморе дигар ба таъассуб ва гирифтории онҳо ба марази мухотаби мутаъассиб мешавад.

Намунаи боризи он баҳси “босмачигарӣ” аст, ки ҳамчунон ҷараён дорад. Ҳарчанд борҳо ва батаъкид гуфтаем, ки корзори “Ман босмачӣ ҳастам” ба маънои дифоъ аз хонадони салтанатии нолоиқи Манғития ё вазъияти асафноки Иморати Бухоро дар он давра нест, балки нидои мухолифат бо ҳар навъ таҷовузи хориҷӣ ва хиёнат ба Меҳан аст, боз ҳам касоне ҳастанд, ки мавзӯъро воруна ҷилва медиҳанд. Ба монанди Shahobiddinov Nurudin ном касе, ки дар Фейсбук матлаби рӯдадарозе таҳти ъунвони “Ман босмачӣ ҳастам (Бенавогии андеша ва ё хунсосозии ҳамагуна наҳзатҳои холиси озодандешӣ дароянда)” мунташир кардааст.

Барои таъкиди музоъаф бар ин нукта пеш аз пардохтан ба рези матлаби Шаҳобиддинуф, ки моро ба “идеал қарор додани Аморати Бухоро” ва “дар сар доштани ҳаваси Аморати Бухоро” муттаҳам кардааст, бори дигар бояд гуфт: Бародар, бегудор ба об назанед! Мавзӯъ аз ин қарор нест ва касе мункири воқеъиятҳои талхи Иморати Бухоро нест ва бозгашт ба он давронро намехоҳад. Ҷони каломи мо ин буда ва ҳаст, ки сарфи назар аз вазъияти кишварамон дар он даврони тираву тор наметавон аз ҳамлаи хориҷӣ ба он дифоъ карду хоин шуд. Тавҷеҳи хиёнат метавонад паёмадҳои ваҳшатноке барои ояндаи кишвар ҳам дошта бошад. Агар ба бовари Шумо, ҳимоят аз ҳамлаи Артиши Сурх ба Иморати Бухоро кори дуруст аст, пас ъамалан Шумо хиёнати мухолифони давлати кунунии Тоҷикистон ба Ватанашонро ҳам мепазиред. Яъне мегӯед, ки агар бо давлату ҳукумати кунунии Тоҷикистон мухолифед, ба нерӯи низомии хориҷӣ кумак кунед, то режими Тоҷикистон сарнагун шавад. Яъне агар мегӯед, ки Артиши Сурх мутараққию таҷаддудхоҳ буд ва аз ин рӯ бояд ба сарзамини мо лашкаркашӣ мекард, пас ъамалан инро ҳам мепазиред, ки агар фардо як артиши “мутараққӣ”-и дигаре ба кишварамон ҳамла кунад, бояд бо ҷидду ҷаҳд аз он ҳимоят кунем ва муртакиби хиёнат шавем. Бале, чунин мавзеъгирӣ чизе ҷуз хиёнат ном надорад.

Шаҳобиддинуф, ки ба назар меояд, чанд китоби фалсафӣ хонда бошад, дастикам бояд бидонад, ки ҳамаи милали пешрафтаи имрӯз роҳи пешрафтро мустақиллан паймудаанд, на ба зӯру таъаддии аҷнабӣ. Агар Фаронса Каъбаи мақсудаш аст, бояд бидонад, ки таҳаввулоти торихию сиёсии он кишвар маҳсули талошҳои мардуми бумии он сарзамин буда, на натиҷаи ҳамлаи хориҷӣ. Ё агар ба мардуми Инглистон ғибта («белая зависть») мехурад, бояд огоҳ бошад, ки комгориҳои онҳо ҳам фароянде дарунӣ доштааст; дар даруни худ ҷӯшидаанду кӯшидаанд, ки ба озодманишию пешрафту осудагии бештар бирасанд. Касе онҳоро базӯр савори қатори “мудерните” накардааст. Касе барои онҳо “инқилоб” наофаридааст. Агар инқилобе доштаанд, сохтаи дасти худашон буд. Онҳо худ роҳашонро паймудаанд ва аз инҷост, ки роҳро аз чоҳ бозмешиносанд. 

Ба баёни дигар, агар кӯдакеро бо тарфанду афсун якбора табдил ба як ҷавони 25-сола кунед, ӯ ҳамчунон кӯдак мемонад. На аз таҷрубаи рӯзгор баҳра бурдаасту на аз панди омӯзгор. Ва ба маҳзи ин ки таъсири он афсун бигзарад, дубора мебинед, ки ҳамон кӯдаки хоми норасида аст. Ин дақиқан ҳамон ҳолатест, ки бо кишвари Бухоро дар пайи балвои 1920 ҳодис шуд. Табаддулоту таҳаввулоти он даврон таҳмилӣ буд ва сарчашмаи бегона дошт ва ба маҳзи ин ки сояи Шӯравӣ аз сари минтақа дур шуд, мебинем, ки фазои сиёсию иҷтимоъии кишварҳоямон ба ҳамон давраи Иморати Бухоро баргаштааст. Яъне таъаррузу ишғоли хориҷӣ ва таҳмили низоми сиёсии ҷадид ба дасти аҷнабӣ раванди табиъии фаргашт ё такомули кишвару миллатро қатъ мекунад ва онро дар як фазои маснӯъӣ қарор медиҳад. Ва ҳамин ки он фазои маснӯъӣ аз байн биравад, кишвару миллат ҳам ба ҳамон ҷое бармегарданд, ки аз он канда шуда буданд. Чун роҳро худашон напаймуда буданд, то дунболаи роҳро бидонанд.

Агар то инҷои матлаб бахубӣ адо шуда бошад ва агар мухотаби ман аҳли мантиқ бошад, ҳатман ба бисёре аз эродҳое, ки дар мақолааш тарҳ карда, посух гирифтааст.

Ва ҳоло нукоти рези матлаб: 

Шаҳобиддинуф аз ҳамон оғози матлаб ба қиёси маъалфориқ (берабт) пардохтааст: муқоисаи Вултери фаронсавии садаи 18 бо “озодандеш” ё “озодандешони тоҷик”-и садаи 21 (бидуни зикри ном). Дар ин муқоиса ӯ бофтор (“контекст”)-ро батамом фаромӯш карда, ки аз мақулоти муҳимми фалсафӣ ҳам ҳаст. Ба ҳамин иктифо кардааст, ки Вултер ҳам барои муддате дар Инглистон зиндагӣ кардаву “озодандешони тоҷик” ҳам. Аммо пешинаи таҳаввулоту шароити сиёсию иҷтимоъӣ дар сарзамини Вултерро бакуллӣ канор гузоштааст. 

Ҳатто агар ин кӯтоҳии аслӣ дар муқоисаи Шаҳобиддинуфро нодида бигирем, боз ҳам таноқуз аз саропои матлаби ӯ ҷеғ мезанад.

Мегӯяд: “Волтер ва ҳамраҳонаш исбот намуданд, ки онҳо дар Англия озод ва дорои вусъати назар буданд, аммо “озодандеш”-и мо собит гардонид, ки озод нест ва аз вусъати назар низ маҳрум мебошад”. Ва ин маҳдудияти назари “озодандеши тоҷик”, аз диди Шаҳобиддинуф, талоши ӯ (онҳо) ҷиҳати бознигарии торихест, ки ишғолгарон барои тоҷикон нивиштаанд.

Шояд Шаҳобиддинуф бидонад, ки Вултер на танҳо шоъиру нивисандаву филсуф, балки торихнигори забардасте ҳам будааст. Дар воқеъ, Вултер аз маъдуди касонест, ки бештарин таъсиру нуфузро бар торихнигорӣ гузоштаанд. Гилом ду Сйун (Guillaume de Syon), торихнигори муъосири фаронсавӣ, дар ин бора мегӯяд: Вултер зиндагиноманивисию торихнивисии суннатиро қабул надошт, чун онҳо дар тавсифи рӯйдодҳо ба нерӯҳои мовароуттабиъа руҷӯъ мекарданд (яъне Вултер зиддихурофотӣ буд) ва то ба ҷое ҷилав рафт, ки торихнигории пешинро саршор аз шавоҳиди дурӯғ медонист ва хоҳони таҳқиқи дигарбораи манбаъҳову маъхазҳои онҳо шуд. Дар воқеъ, аз диди Вултер, рӯйкарди ъақлонӣ (rationalistic approach) барои бознивисии торих ногузир буд.

Пас ҳамон гуна ки мебинед, ҳадафи Вултер аз вуруд ба торихнигорӣ бознивисии торихе буда саршор аз нукоти хурофотию шавоҳиди дурӯғ. Ӯ хоҳони нигоҳе тоза ба пешина буд. 

Ин дақиқан ҳамон рӯйкардест, ки “озодандешон”-и тоҷики мавриди назари Шаҳобиддинуф ҳам доранд. Торихи имрӯзаи Тоҷикистон бозмонда аз давраи истеъмор аст ва ҳаргиз аз манзари худӣ бознигарӣ нашудааст. Дар натиҷа, оғушта ба арзишёбиҳои идеулужику ъақидатии бегона ва дурӯғ аст. Торихест, ки тоҷикон ва сарзаминашонро сирфан ба ъунвони як овежа (“объект”) баррасӣ мекунад, на субже (“субъект”). Дар он торих тоҷикон қавме дорои огоҳии зотӣ ё ташаххуси вежаи худ нестанд, то овежа (“объект”)-ро мушоҳида кунанд, балки худашон он овежаи бидуни ихтиёр ҳастанд, дар ихтиёри субже (“субъект”), ки Рус аст.

Ба ҳамин далел, касе чун Шаҳобиддинуф ҳанӯз ба худ ҷуръат намедиҳад нигоҳи он субже (Рус) ба торихи сад сол пеши худро ба чолиш бикашад. Дурӯғзудоӣ аз торихро намепазирад, чун он хилофи торихи бегонанивишт асту ба дилхоҳи сардамдорони низоми кунунӣ ҳам нест. Тарҷеҳ медиҳад ба монанди даврони Шӯравӣ тӯтивор диктаи субжаи худро такрор кунад, ки “босмачиҳо” душман буданду Артиши Сурх дӯст; ҳарчанд аввалӣ (“босмачиҳо”) дар мақоми дифоъ аз хонаву дару зану фарзанду обу хоку сарзамини худ буд ва дувумӣ (Артиши Сурх) дар ҳоли ҳамлаву бумборони сарзамине дурдаст, ғорату чаповули дороиҳои мардуми он, ишғоли он сарзамин ва илҳоқи он ба хоки худ. 

Яъне ворунагии арзишҳо (вафодорӣ ба таҷовузгар ва хиёнат ба Меҳан), ки дар давраи ишғол ба хурди зеҳнияти мардум дода мешуд, дар зеҳни касоне чун Шаҳобиддинуф русуб кардааст (таҳнишин шудааст). Дар ъилми равоншиносӣ ин гирифториро “сандруми Истукҳулм” (Stockholm Syndrome) номанд. Сандруми Истукҳулм ҳолати гаравгонест, ки ба гаравгонгири худ дил бохтааст ва ба ӯ вафодор аст, ба гунае, ки ҳозир аст аз касе, ки ҷону молу озодиашро таҳдид мекунад, ҷонбаркаф ва ба таври ихтиёрӣ дифоъ намояд. Яъне дилбохтагию вафодории гаравгон ба гаравгонгири худ.

Вултер табъан бо чунин рӯйкарди мозушистӣ (“мазохистский”) миёнае надошт, балки воруни он, талош мекард нигоҳи мутафовити худ ба торихро дошта бошад; ҳақиқатро бидуни перояи ъақидатӣ (идеулужик) бибинад ва то метавонад, дурӯғро аз домани торихнигорӣ бизудояд. Ин хилофи рӯйкарди Шаҳобиддинуф ба торих ва ъайни рӯйкарди “озодандешони тоҷик”-и мавриди назари ӯст.

Питер Гей (Peter Gay), торихшиноси омрикоии олмонитабор, ки ахиран даргузашт, дар бораи торихнигории Вултер ҳаққи матлабро адо кардаву мегӯяд: торихнигории Вултер бисёр хуб буд ва ӯ васвоси ҳақиқат дошт, яъне ҳамеша мекӯшид, чизеро бигӯяд, ки баростӣ рух додааст ва шавоҳидро бо диққати зиёд баррасӣ мекард ва ҳушмандона мавориди муҳимро бармегузид ва бар ин бовар буд, ки ҳар тамаддуни комиле бояд як воҳиди омӯзишӣ бошад.

Ин дар ҳолест, ки Шаҳобиддинуф дар ъайни ситоиши Вултер бо сарзаниши “озодандеши тоҷик” мегӯяд: 

“Агар “озодандеш” ба тафсири воқеаҳо мепардозад ва бо фактҳои таърихӣ худро машғул медорад, онгоҳ ӯ аз бемоягии худ дарак медиҳад. Таваҷҷуҳи ҳамаи озодандешони боасолати башариро дар ҳар давр маҳз идея ва арзишҳои воло ба худ ҷалб намудааст ва ба ибораи дигар онҳо ҳамеша бо таърихи фикри башар сару кор гирифтаанд, на бо таърихи хушки воқеаҳо”.

Бо таваҷҷуҳ ба нукоте, ки пештар баён шуд, метавон бо итминон гуфт: сухани Шаҳобиддинуф сад дарсад таҳқири тамоми корҳои арзишмандест, ки Вултер дар заминаи торихнигорӣ анҷом додааст. Китобҳои “Торихи Шорли Дувоздаҳум” ва “Ъаҳди Луии Чаҳордаҳум” ба қалами Вултер саршор аз “фактҳои таърихӣ”-ест, ки Вултер хоҳони нигоҳи тоза ба онҳо буд. Шаҳобиддинуф бо он донише, ки ба намоиш гузошта, Вултерро ҳам “бемоя” медонад? Ё дар воқеъ дучори як таноқузгӯии дигар шудааст? “Таърихи фикри башар” ҷудо аз раволи торихӣ ё “таърихи хушки воқеаҳо” нест, балки дарҳам танида аст. Масалан, агар бихоҳем дар бораи торихи ъасри Равшангарӣ дар Урупо суҳбат кунем, магар метавон аз рӯйдодҳои торихии садаи 18 дар Урупо ғофил буд? Чигуна мешавад дар бораи андешаи “свароҷ”-и Моҳотмо Гондӣ гуфт, агар аз воқеъиятҳои садаҳои 18 то 20 дар Ҳиндустон огоҳ нестем? Ин идеҳо, мафҳумҳо, андешаҳо дар танидагӣ бо рӯйдодҳои торихӣ аст, ки маъное пайдо мекунад ва дар воқеъ мафҳуми тамомъайёр мешавад. 

Ҳоло бигзарем аз ин ки манзури Шаҳобиддинуф аз “идея ва арзишҳои воло” чи будааст, чун худи ӯ инҷо бар хилофи Вултер муртакиби арзёбии идеулужик шудааст. Чун чизе, ки Шаҳобиддинуф “арзиши воло” медонад, илзоман барои мани навъӣ арзише маҳсуб намешавад. Масалан, хушхидматӣ ба ишғолгару таҷовузгари худ шояд барои ӯ арзиш бошад, аммо барои ман хиффат аст. Ҳимоят аз мудофеъони бумии ҳар сарзамине дар баробари таҷовузи хориҷӣ шояд барои ӯ зиддиарзиш бошад, аммо барои ман арзиш аст. Шояд Шаҳобиддинуф дурӯғзудоӣ аз торихро ногузир надонад, аммо ҳастанду буданд касоне чун Вултер, ки ин корро вазифаи худ медонистанду медонанд. 

Шаҳобиддинуф, ки зоҳиран улгуи зиндагиаш Вултер аст (аммо шӯрбахтона, аз ӯ шинохти хубе надорад), мегӯяд:

«Волтер аз Англия чи бардошт кард ва “озодандешон”-и мо чи бардоште кардаанд? Волтер ҳамагӣ се сол дар Англия буд, аммо инҳо як умр. Волтер ва дигар рушанфикрон ба осори Нютон, Франсиз Бекон, Ҷон Локк, Томас Ҳобс ва дигарон таваҷҷуҳ намуданд, аммо чунин ба назар мерасад, ки ба истилоҳ “озодандешон”-и мо ҳеҷ вақт ба ҳеҷ як назароти пешрафтаи сиёсӣ ва ё иҷтимоии дар Англия ва урупо мавҷудбуда таваҷҷуҳ нанамуданд, то андозае ба буҳрони тозаандешӣ гирифтор ҳастанд, ки берунтар аз тасаввуроти асримиёнагии худ иқдоми фарохтаре анҷом надодаанд».

Оё дар ҷаҳон фарҳехтае ҳаст, ки вафодорӣ ба Меҳани худ ва мухолифат бо ҳамла ба сарзамини худро ҷузъе аз “тасаввуроти асримиёнагӣ” бидонад? Оё касе, ки андак тӯшае аз дониш дар бисоташ дорад, метавонад мунодии паёми хиёнат ба Меҳан бошад? Фикр намекунам. На касе аз бузургони инглисие, ки Шаҳобиддинуф ном бурдааст, чунин гуфтаанд ва на Вултер. Балки воруни он, ҳамагон дар фикри таҳкими худшиносии милали худ ва бунёди ояндае равшан, ба дур аз зӯру таъаддии худию бегона буданд. Худгардонӣ (self-government) аз мабоҳиси рӯзмарраи филсуфоне чун Ҷон Локу Тумос Ҳобз буд; ба гунае, ки Ҷон Лок мегуфт, на танҳо кишвар бояд мустақил бошад, балки ҳар фарди кишвар ҳам бояд аз озодию истиқлол баҳра бибарад. Аз ин рӯ “асримиёнагӣ” донистани идеҳои меҳандӯстӣ ва ҳифзи истиқлоли кишвар ҳарфи газофе беш нест.

Шаҳобиддинуф мегӯяд: “Озодандешон, инқилобчиён ва таҷдидгарон муваффақи ҷаҳонӣ ҳамеша аз ҳудудҳои маҳдуди қавмии худ мерун баромада идеяҳо ва арзишҳоеро, ки барои раҳнамунии башар ба сӯи пешрафт ва инкишоф мусоидат намудаанд, ҳамаруна марзҳо ва мрнеаҳоро шикастаанд».

Барои як фарди огоҳ пур равшан аст, ки на ҳар озодандеше хоҳони инқилоби сиёсист, балки, дар воқеъ, бештари озодандешон бо дарки масъулияти худ дар баробари миллат ғолибан хоҳони эҷоди инқилоби зеҳнӣ буданду ҳастанд. Чун хуб медонанд, ки дастёбӣ ба таҳаввулоти ниҳодинаи мусбат, ки ба беҳзистии мардум мусоъидат кунад, аз роҳи инқилоби зеҳнӣ муяссар мешавад, на сиёсӣ. 

Барои намуна, Инқилоби Уктубри Русия ва сарнагунии салтанат барои он кишвар зиёнҳои фаровоне дар пай дошт ва имрӯз ҳам подшоҳи он бо номе дигар (Раисиҷумҳур) ҳукумат мекунад. Яъне муваффақ нашуд истибдоди раъйро аз байн бибарад. Ҳанӯз ҳам тамаркузи қудрат дар дасти як нафар аст. Салтанат бо ному созукоре дигар побарҷост; фақат номаш ъиваз шудааст. 

Дар ҳоле ки инқилоби зеҳнӣ дар Бритониё ниҳоди салтанатро ба шакли машрутаю ташрифотӣ ҳифз кард (ба далели ҳифзи якпорчагии кишвар ва нуфузи он бар кишварҳои ҳамсуд), аммо худи салтанатро аз байн бурд ва имрӯза маликаи Бритониё ҳатто аз ҳаққи камтаре нисбат ба мардумаш барои изҳори назари сиёсӣ бархурдор аст. Дар воқеъ, чунин ҳаққе надорад. Ва ъамалан, ҳукумат дар дасти касонест, ки мардум баргузидаанд. Ба ин мегӯянд бароянди як инқилоби зеҳнӣ. 

Аммо ин ки озодандешон “ҳамеша аз ҳудудҳои маҳдуди қавмии худ берун баромада идеяҳо ва арзишҳоеро, ки барои раҳнамунии башар ба сӯи пешрафт ва инкишоф мусоидат намудаанд”, андаке тавзеҳ мехоҳад. 

Бале, андешамандон пайваста кӯшидаанд аз андӯхтаҳои насли башар – он чи дар Ҳинду Эрон бошаду чи дар Чину Юнон – биомӯзанд. Бад-ин манзур, сайру сафар мекарданд, забонҳои дигарро меомӯхтанд, осори милали дигарро мехонданд, таҳлил мекарданд ва ҳамаи инҳоро пеш аз ҳама ба забони модарӣ ё миллии худ бозгӯ мекарданд, то боъиси пешрафти мардуми сарзамини худ шаванд. Ва ъалоқаманд ҳам буданд, ки милали дигар ҳам ба сухани онҳо гӯши ҷон фаро диҳанд, то ҷаҳон ҷои беҳтаре барои зиндагии насли башар шавад. Ва ҳаргиз ошноии онҳо бо забону фарҳангу осори милали дигар боъиси беарҷии онҳо ба забону фарҳангу миллати худашон намешуд. Шӯрбахтона, ин вежагии бархе аз “окодеминишин”-ҳои пешину кунунии Тоҷикистон аст, ки бо андаке ошноӣ бо забону фарҳанги русӣ пайваста дар ҳоли таҳқири забону фарҳангу пешинаи худ будаанду ҳастанд.

Агар манзури Шаҳобиддинуф аз шикастани “ҳамагуна марзҳо ва монеаҳо” тамоюли он андешамандон ба хиёнат ба миллату Меҳани худ аст, комилан ғалат гуфтааст. Ҳеч як аз андешамандони фарангии мавриди ъинояти ӯ ба миллати худ пушт накарда, аз таҷовузгари аҷнабӣ ҳимоят накарда ва бар мудофеъони сарзамини худ натохтааст. Ин кор аз як фарди фарҳехта дар ҳеч ҷои дунё барнамеояд.

Дар идома Шаҳобиддинуф бо таърифу тамҷид аз Фридриш Ничеи олмонӣ ва филсуфони Юнони бостон дубора ба пиндошти ғалаташ аз “озодандешони тоҷик” бармегардаду мегӯяд:

“Агар онҳо (андешамандони ғарбӣ - Д.Р.) бо таассуби миллӣ ва нажодии худ худро маҳдуд менамуданд ва чизакҳоеро аз муборизаҳои юнониҳо бар зидди эрониҳо асос қарор дода раҷазхонӣ ва мухахрафотнависӣ менамуданд, онгуна ки озодандешони бемояи мо имрӯзҳо анҷом медиҳанд, ҳеҷ вақт аз худ чеҳраҳои мондагори башарӣ боқӣ намегузоштанд.”

Ин оқо, ки мегӯяд аз фалсафа огоҳ аст, бояд тафовути миёни “таъассуби миллию нажодӣ” ва меҳандӯстию хидмат ба миллатро бидонад. Шувинисм ё таъассуби миллию нажодӣ ҳамонест, ки дар ъаҳди Шӯравӣ ва имрӯз ҳам аз сӯи Кремлин мушоҳида мешавад. Тахриби фарҳангҳои дигар, муҳандисии забонҳои миллии дигар, вопасмонда нигаҳ доштани милали дигар, тавҳин ба қавмҳову миллатҳои дигар (ҳар миллате ҷуз рус) нишонаҳои боризи шувинисм аст, ки аз паёмадҳои сиёсатҳои Кремлин аст ва имрӯз ҳам ғайрирусҳо онро рӯи пӯсту устухони худ эҳсос мекунанд. Аммо талош барои бознигарӣ ва бознивисии торихи бозмонда аз ъаҳди ишғол, пайкор ъалайҳи дурӯғҳои таҳмилии ишғолгар, барои барқарории ъадолати торихӣ, барои дифоъ аз ҳуқуқи поймолшудаи мардуми сарзамини ишғолӣ дақиқан ъайни муқобила бо шувинисм аст, на “таъассуби миллию нажодӣ”.

Ҳамон Фридриш Ничеи маҳбуби Шаҳобиддинуф аз нахустин филсуфоне буд, ки истилоҳи “миллият”-ро вориди корҳои ъилмӣ кард. Ӯ борҳо ба мафҳумҳои “миллат”-у “миллият” пардохта ва дар китоби “Инак инсон: чи буду чи шуд” (Ecce homo: Wie man wird, was man ist) нивишта буд: “Ман шояд олмонитар аз олмониҳои навин бошам”. Пас Ниче ҳам як инсони беҳувияти миллатбезоре набудааст.

Дар идомаи матлабаш Шаҳобиддинуф дубора муртакиби “хато”-е мешавад, ки худаш нишонаи “бемоягӣ”-и “озодандеш”-и тоҷик хонда буд: руҷӯъ ба ҳақоиқи торихӣ. Мегӯяд:
“Шоҳи мутлақгарои Луи 14-ум, қалъаи Бастилия, мактубҳои сиррӣ, ки ҳар кадом сарнавишти нафареро ба тариқи фоҷиавӣ барбод медод ва ниҳоят таъсири ниҳоят сахти масеҳият. Аммо дар ин замон пешрафт дар Англия назаррабо буд.”

Дар ҳоле ки пештар гуфта буд: ““Агар “озодандеш” ба тафсири воқеаҳо мепардозад ва бо фактҳои таърихӣ худро машғул медорад, онгоҳ ӯ аз бемоягии худ дарак медиҳад.”

Ҳатман дарёфтааст, ки бидуни руҷӯъ ба ҳақоиқи торихӣ (“фактҳои таърихӣ”) наметавон дар чунин мавзӯъҳое изҳори назар кард.

Аммо Инқилоби Фаронса, ки ин ҳама Шаҳобиддинуфро шефтаи худ кардааст, модари мафҳуми “миллигароӣ”-ст, ки ӯ аз он безорӣ меҷӯяд. Дар воқеъ, андешаҳои нивисандагони давраи Равшангарӣ, ба монанди Мунтескйу, Ҷон Лок, Вултер ва Русу буд, ки нутфаи идеи миллигароӣ (proto-nationalist ideas)-ро баст, ки бар Инқилоби Фаронса таъсири шигарфе гузошт. Ин андешамандонг ҳар кадом дидгоҳи мутафовите дар бораи миллат доштанд ва ҳар як шакли идеоли худ аз давлатдорию ҷомеъаву иқтисоду динро тарсим мекард. Аммо бидуни шакк нивиштаҳои ҳамин филсуфон буд, ки ба бурузи миллигароӣ дар ҷараёни инқилои 1789 мусоъидат кард. Идеи “ҳаққи таъйини сарнивишти миллат” (national self-determination) дар Урупо барои нахустин бор зери танини шиъори “Озодӣ”, Баробарӣ, Бародарӣ!”-и ҳамин инқилоб падид омад. Пас боз ҳам ба оқои Шаҳобиддинуф бояд гуфт, миллатситезии худашро анешаи ҳеч андешаманде надонад. Зеро чунин бузургворе то кунун набудааст.

Идомаи матлаби Шаҳобиддинуф ҳам саршор аз иддиъоҳои ҳамонандест, ки аз шинохти ғалати ӯ ҳам аз филсуфони Ғарб ва ҳам аз “озодандешони тоҷик”-и ланданӣ ношӣ мешавад. Агар ҳамин нивиштаи маро мӯбамӯ бихонад, ба ҳамаи эродҳояш посух хоҳад ёфт. Аммо ин ки оё тан ба мантиқ хоҳад дод ё даргири таъассуб хоҳад монд, пурсишест, ки феълан посухе барояш надорам.

Дар поёни матлабаш дубора руҷӯъе карда ба Вултери озодманиш, ки бояд бигӯям, ҳеч синхияте бо Шаҳобиддинуфу ҳамандешонаш надорад. Вултер мегӯяд: Озод бош! Шаҳобиддинуф мегӯяд: Дарбанд бимон! Мусалламан, фармоиши аввалӣ ъоқилонатар аст.

Вултер дар ҳамон ду-се соле, ки дар Инглистон монду инглисиро фаро гирифт, гуфта буд:

‘How I love the English boldness! How I love those who say what they think!”
(Тарҷума: “Ох чи қадр ман бебокии инглисиро дӯст дорам! Чи қадр дӯст дорам касонеро, ки ончи меандешанд, мегӯянд!”).

Шӯрбахтона, чунин ҳарферо наметавон дар бораи Шаҳобиддинуфу ҳамандешонаш гуфт. Сарсупурдагӣ ба дастурҳои як нерӯи ишғолгари мутаҷовиз ва таъйиди сухани ғалати расмӣ ҳаргиз аз нишонаҳои як фарди бебоку озодманиш набудааст.