Порсӣ дар қиболи пириллик
(Дар ҳошияи чаласаи пурсишу посухи Иброҳим Усмонов бо корбарони торнамои Tojnews.org)
Бо устоди нимароҳам оқои Иброҳим Усмонов дар мавзўъи забон борҳо рўбарўю ғиёбан дар расонаҳо баҳс кардаам ва ин борро ҳам муғтанам медонам. Чун, ба бовари ман, эшон дар бораи мавзўъе, ки суҳбат мекунад, иттилоъоти басанда надорад ё агар дорад, ғаразе дар кор ҳаст, ки ичоза намедиҳад сапедро сапеду сиёҳро сиёҳ тавсиф кунад. Ба нукоти марбутаи суханони ў посух медиҳам, бо ин ки суханонаш дар мавзўъҳои дигар ҳам баҳспазир аст.
Пурсишу посухи шумораи 9 мустақиман ба мавзўъи забону хат бармегардад:
“Чаро, устод, Шумо аз хати кириллӣ ба хати форсӣ гузаштани мардуми тоҷик метарсед?
И. Усмонов:- Наметарсам, аммо намехоҳам. Якум, барои мардуми тоҷик ҳам хати арабӣ бегона аст, ҳам хати кириллӣ.”
Хатте, ки аз Рўдакй гирифта то Турсунзода ба он навишта бошанд, бегона аст? Хатти “Шоҳнома” бегона аст? Хатти “Донишнома”-и Пури Сино бегона аст? Хатти “Маснавии маънавй” бегона аст?.. Хатти “Дохунда”-ву “Одина”-и Айнй, ки дар ҳадди парастиш дўсташ доред, бегона аст? Оё хатти 1200-солаи мо бегонатар аз хатти 72-солаи мост? Кадом як беҳтар кор дода ва кадомй имрўз ҳам пурбортар аст? Агар аз инсофу мантиқ кор бигиред, посухи ин пурсишҳо чизе чуз пўзиш бобати он хибти бузург нахоҳад буд.
“И. Усмонов: - Мо, мутаассифона, дар таърихамон хело дар масъалаи хат паропар кардем. Гарчи мо аввалин мардуми хатдори олам ҳастем, зеро «Авесто»-ро дар қарни 14-и пеш аз мелод навиштаем, бо омадани Искандар хати юнониро қабул кардем ва 500 сол бо ин хат навиштем ва баъд хатҳои дигар.”
Донишмандоне, ки дар торихи расмулхатҳо сарриштае доранд, ифтихори ихтироъи нахустин хатти башариро ба тамаддунҳои бостонии сумерию мисрй нисбат медиҳанд, ки ҳар ду нопадид шудаанд. Ин иддаъо ҳам, ки “Авесто” дар садаи 14 пеш аз мелод навишта шуда, собит нашудааст. Ва хатти авестойи ҳам барсохтае аз алифбои финиқй буд, дуруст ба монанди паҳлавй (порсии миёна)-ву юнонию лотину ҳамин пириллику ъибрию ъарабй... Ва бино ба мантиқи истидлоли шумо, тамоми ин хатҳоро бояд барои миллатҳое, ки аз он алифбоҳо баҳра мегиранд, бегона бидонем, чун ҳеч кадом финиқй нестанд ва тамаддуни финиқй ҳам мунқариз шудааст. Аз ин рў иддаъои бегонагии хатти порсй барои мо ҳарфи чаранде беш нест.
“И. Усмонов: - Хати арабӣ ба овози тоҷикӣ мувофиқат намекунад. Яъне дар он ҳарфҳое ҳастанд, ки тоҷикон талаффуз карда наметавонанд. Масалан, овози Т, С, Ҳ, З, А-и тоҷикӣ бо чанд ҳарф ифода карда мешавад, ки тоҷик онро талаффуз карда наметавонад.”
Усмонов дар чумлае дар оғози ин матлаб номи забони моро “форсии осиёимиёнагй” номидааст, муъодили ҳамон “порсии фарорўдй”, ки баҳсашро доштем («Бухорои шариф»-ро, ки ба забони форсии осиёимиёнагӣ ба ташаббуси ҷавонбухориён пеш аз ҳама Мирзомуҳиддин Мансуров ва Мирзосироҷи Ҳаким ва бо пули онҳо ва бо иштироки эҷодии онҳо пайдо шуд...”). Дар идомаи матлаб талош мекунад бо парҳез аз корбурди ъиборати “забони форсй” номи шўравии онро ядак бикашад: “забони точикй”. Ин таноқуз (парадокс) дар суҳбатҳои ҳамаи ононе мушоҳида мешавад, ки мекўшанд ҳам ба наъл бикўбанду ҳам ба мех, аммо дар натича на наъл чо меуфтаду на мех. Оқои Усмонов ҳам бахубй медонад, ки “забони точикй” як ъиборати сиёсист, аз қумоши сиёсате, ки ў тобеъу пайраваш буда ва ҳаст.
Аммо дар мавриди ҳарфҳое, ки “точик онро талаффуз карда наметавонад”. Дар алифбои пириллике, ки Усмонов аз ҳофизони парупоқурси он аст, садоҳое чун ы, ь, ц, щ буд, ки ҳеч порсигўе наметавонист талаффуз кунад, аммо низоми ҳоким на танҳо талаффузи ин садоҳоро ба точикҳо ёд дод, балки онҳоро водошт, ки ин садоҳоро вориди забони худ ҳам кунанд. Усмонов ба ин падида на дар давраи шўравй ва на пас аз он эрод нагирифт ва напурсид, ки чаро вожаҳои ғарибае чун выставка, открытка, цирк, социалистй, щука бо ъайни талаффузи русишон бар мо таҳмил шудаанд. Дуруст бар хилофи ин, дар забони порсй ҳеч касе интизор надорад, ки як гўишвари ин забон т, с, ҳ, з, ъайн-ро ба шеваи ъарабҳо адо кунад. Ва дар воқеъ, агар ин садоҳоро дар забони порсй ба гунаи ъарабҳо талаффуз кунед, мухотиб маънии каломи шуморо дар нахоҳад ёфт ва порсиро забони модарии шумо нахоҳад донист. Яъне ин иддаъои Усмонов ҳам бепоя аст. Ва ба он монад, ки аз як инглисй бипурсед: “Чаро th-ро баъзан ба шакли “з”-и миёнзабонй ва гоҳ ба гунаи “с”-и миёнзабонй талаффуз мекунад, на ба шакли “т” ва “ҳ”-и чудогона. Ё аз рус бипурсед, ки чаро дар вожаи “окно” аввалиро наздиктар ба “а” ва дувумиро наздиктар ба “у” талаффуз мекунад... Ин эроди Усмонов ҳам ба монанди соири эродҳояш аз хатту забони порсй ворид нест.
“И. Усмонов: - Шумо як таваҷҷўҳ кунед ба он муллоҳое, ки бо риояи овозҳои арабӣ Қуръон мехонанд. Кадом тоҷик ин гуна овоз дорад? Надорем, барои ҳамин ҳам, 90 фоизи онҳое, ки худро хати арабидон ҳисоб мекунанд. Дастхат хонда наметавонанд, беғалат навишта наметавонанд.”
На илзоман. Агар шумо ҳам ҳамарўза бо порсй сарукор дошта бошед, бо зариби ҳуши қобили васфе, ки ба намоиш гузоштаед, ҳатман хоҳед тавонист дастхатти порсиро ҳам баосонй бихонед ва ҳамин суханонатонро ҳам беғалат бигўеду бинависед.
“И. Усмонов: - Дуюм, хати арабӣ забони тоҷикиро вайрон мекунад. Аз замони Фирдавсӣ то замони Аҳмади Дониш калимаҳои арабӣ бештар аз нисфи калимаҳои тоҷикиро аз миён бурданд. Имрўз баъзе мафҳумҳое ҳастанд, ки мо базўр барои онҳо истилои форсӣ-тоҷикӣ меёбем.”
Оқои Усмонов инчо тибқи ъодат ба сардаргумй роҳ дода ва мақулаҳои хатту забонро дар ҳам омехтааст. Мегўяд, хатти ъарабй забони моро вайрон мекунад, чун вожагони ъарабй сарозер шуданд. Бо ин истидлол бояд интизор дошта бошем, ки забони муғулй саршор аз вожагони русист, чун хатташон мириллик (сириллики муғулй) аст (ки чунин нест). Ё забони ҳиндй набояд ин ҳама вожагони порсй дошта бошад, чун хатташон “девоннигорй” аст, муштақ аз сонскрит, на порсй (дар ҳоле ки чунин ҳаст ва забони ҳиндй аз порсй фаровон таъсир пазируфта). Усмонов дар ин баҳс ъомили фарҳангу пайвандҳои эътиқодй ва қаробату ҳамсоягй ва таъсири рўйдодҳои торихиро фаромўш кардааст, ки боъиси сарозер шудани вожаҳои забоне бегона ба забони модарй мешавад. Имрўза метавон бо итминон гуфт, ки забони порсии Эрон бештар аз вожагони порсии ноб баҳра мегирад, то порсии Точикистон. Содатарин намунаи ин иддаъо номи вазоратхонаҳои ду кишвар аст, ки дар Точикистон ъарабист (дохила, тичорат, ъадлия) ва дар Эрон порсии ноб (кишвар, бозаргонй, додгустарй) ва садҳо намунаи дигар дар ҳар заминае. Агар тасаввури Усмонов ин аст, ки эшон вожагони ъарабии камтаре ба кор мебаранд, далелаш ин аст, ки ў ва аксарияти мардум дар Точикистон дар зиндагии рўзмарра шояд танҳо аз 10 дарсади тавоноиҳои порсй истифода мекунанд. Тамоми истилоҳоти нави порсие, ки дар қиболи вожагони ъарабй падид омадаанд, дар Эрон сохта шудаанд ва чунбиши порсисозии истилоҳот дар Эрон фаъъол аст, на Фарорўд.
“И. Усмонов: - Хати кириллӣ забони моро вайрон намекунад, чунки ин хат барои мо асоси сиёсӣ надорад. Арабӣ дорад ва он ислом аст.”
Ин ки бигўем, таҳмили хатти пириллик бар порсии Фарорўд асоси сиёсй надоштааст, шабеҳи иддаъоест, ки бигўем, китоби “Сармоя”-и Моркс сирфан фалсафй буда ва ҳадафҳои сиёсй надоштааст ё қиёми Ленин дар соли 1917 сирфан ичтимоъй буда ва ангезаи сиёсй надоштааст. Табдили хат дар Фарорўди шўравй пеш аз ҳама як иқдоми сиёсй буд. Ин як мавриди дигар аз таноқуз (парадокс)-и ошкор дар суханони Усмонов аст, ки исломро ба ъунвони як мактаби эътиқодй (дин) сиёсй медонад, аммо кумунисмро, ки он ҳам як мактаби эътиқодист, сиёсй наменомад.
Хатти пириллик на танҳо забони моро вайрон кард, ки онро ба тале аз вожагони пароканда аз чандин забони марбуту номарбут бадал кард, ки акнун маънии калом дар бозии нозебои каломаш гум мешавад. Вока (садонок)-ҳои русй чунон бар талаффузи мо савор шудаанд, ки гўйи мо русҳое ҳастем, ки тоза порсй омўхтаанд. Пириллик чунон осебе ба забони шеъри мо ворид кард, ки шоъиронамон дар пайдо кардани вазну қофияи дуруст очизанд. Моро чунон аз решаамон гусаст, ки миёни мои пирилликхон ва ҳатто “Таҳзиб-ус-сибён”-и Айнй деворе нуфузнопазир баланд шудааст. Хатти пириллик забони моро валангор кард ва аз мо тўдае алкан сохт, ки қудрати баёнро бохтаанд.
“И. Усмонов: - Сеюм, ман аввалин ва охирин онҳое нестам, ки дар муқобили хати арабӣ қарор дорам ва Тоҷикистон аввалин давлате нест, ки дар муқобили хати арабӣ қарор дорад.”
Ҳатто агар лашкари душманони хатти порсй ҳазорчандони акнунаш шавад, роҳи ғалат рафтааст. Душманй бо хатти порсй ситеза бо хатти модарии забони мо ва тамоми осорест, ки бо он навишта шуда; бастани роҳи мову ояндагонамон ба дарёе аз донистаниҳои худии пешину имрўзу оянда аст; гўшагиртар кардани порсигўёни Фарорўд аст, ки акнун ҳам дар инзивои фарҳангии мутлақ даступо мезананд; ниҳойи кардани марҳилаи манкуртсозии точикон аст.
Точикистон ҳаргиз ба иродаи худ дар муқобили хатти модариаш қарор нагирифт. Дастури точикон набуд, ки ин хатро ъиваз кард ва сўгмандона, имрўз ҳам мебинем, ки точик ҳамчунон гўшбазанги дастури бегонае дигар аст, то таклифи хатту забонашро мушаххас кунад. Дастури точикон набуд, ки дорандагони китобҳои порсиро ба Сибрй (Сибир) табъид кунанд ва китобҳояшонро ба коми оташ бикашанд. Инҳоро оқои Усмонов бахубй медонад ва наметавонад мункираш бошад. Пас бояд изъон кунад, ки Точикистон ҳаргиз муқобили хатти порсй қарор надошт, балки бегонагон аз давлати он ҳамвора хостаанд, ки як чунин мавзеъи худситезона иттихоз кунад.
“И. Усмонов: - Як гап байни худамон, ба ҳеҷ кас нагўед, агар хати арабӣ мукаммал мебуд, дар навиштани «Қуръон» зеру забар истифода намекарданд. Зеру забар ин садонокҳое ҳастанд, ки дар забони точикӣ ҳастанд, аммо дар алифбои арабӣ истифода намешаванд. Агар маълумоти бештар мехоста бошед, китобҳои ин соҳаро бинед. Хати кириллиро ҳам мо мисли хати арабӣ қолаби точикӣ додем, чор ҳарф илова кардем ва он ҳарфҳоеро, ки ба забони мо хос нестанд, партофтем, вай точикӣ шуд, мисли он ки шумо хати арабиро форсӣ мегўед.”
Ҳамон зерузабари мавриди ёдкарди Усмонов аз навовариҳои порсигўён дар хатти порсй буд ва дар гурўҳи “Забони порсй” (Facebook) ба ин нукта борҳо таъкид шудааст. Он садоҳо дар забони ъарабй ҳам вучуд доранд, мусалламан, аммо порсигўён онҳоро катбй (навишторй) карданд. Ин дуруст ба он монад, ки дар хатти пириллик мо ба чои ъаломати “забар” ҳарфи “а”-ро бинависем. Яъне агар бихоҳед ҳамаи садоҳои малфузро навишторй кунед, боз ҳам хатти порсй бо такя ба зеру забар ин тавоноиро дорад. Пас ин иддаъо, ки хатти порсй аз баёни ҳамаи овоҳо қосир аст, аз беху бун бепоя аст. Дар сурати зарурат тамоми садоҳои мавчуд дар забони порсиро мешавад бо 32 ҳарф ва ҳаракот (зерузабар) рўи коғаз овард.
Ва ин шабеҳи афзудани чаҳор ҳарф ба алифбои русй ва табдил кардани он ба алифбои пириллик нест. Порсигўён афзун бар он афзудани чаҳор ҳарф ба алифбое, ки Усмонов (бо хусумате ошкор ба номи “порсй”) “ъарабй” меномад, барои ҳуруфи он нуқтаҳое таъйин карданд, то бишавад “шин”-ро аз “син” ва “б”-ро аз “с” тамйиз дод. Дар натичаи дасткориҳои порсигўён дар ин хат алифбое падид омад, ки ъарабҳо ҳам онро пазируфтанд ва то кунун аз он баҳра мегиранд. Аз ин рў, хатти мавриди назари мо сазовори номи “алифбои порсй” аст, то “ъарабй”.
