Забонҳои эронӣ

Дар баҳсҳои ахир чизе, ки шигифтзадаам кард, ин буд, ки бархе аз ҳаммеҳанонам бо мафҳуми “забонҳои эронӣ” ошно набуданд. Бархе аз порсиситезони дуоташа мепурсиданд: “Магар забони курдиро ҷузъи гурӯҳи забонҳои форсӣ намедонӣ?!”Тасаввури он ҳамватан ин буд, ки мо курдиро як забони порсӣ медонем; ғофил аз ин ки “порсӣ” (забони мо) номи фақат як забон аст ва намешавад ҳеч забони дигареро “ҷузъе аз забони порсӣ” донист; аз ҷумла курдиро, ки он ҳам ба монанди порсӣ аз забонҳои эронии ғарбист.

Барои рафъи сӯитафоҳумҳо дар ин замина ба “забонҳои эронӣ” бипардозем, ки мақулае ъилмист, на эҳсосотӣ. Ва ҳатто забони Толибони Афғонистон, ки худро душмани Эрону эронӣ медонанд, аз диди ъилмӣ ҷузъи забонҳои эронӣ (“иранские языки” / Iranian Languages) ба шумор меояд. Ва забони он эрониситези Тоҷикистон ҳам сад дарсад эронӣ аст. Кофист, ин истилоҳоти русию инглисиро дар Интернет ҷустуҷӯ кунед, то матолиби фаровоне дар бораи ин мафҳуми ъилмӣ гиратон биёяд.

Кӯтоҳсухан ин ки гурӯҳи “забонҳои эронӣ” шохае аз “забонҳои ҳиндуэронӣ” аст, ки дар хонаводаи “забонҳои ҳиндуурупоӣ” вуҷуд дорад. Роиҷтарин забонҳои эронӣ дар дунёи имрӯз порсӣ, пашту ва курдӣ аст. Албатта, дар канори ин се забони аслӣ даҳҳо забони дигар ҳам дорем. Худи курдӣ гурӯҳе аз забонҳоро дарбар мегирад, ки бархе ҳамчунон онҳоро гӯиш медонанду ъиддае ҳам ба далели ғайримафҳум будани онҳо барои гӯишварони дигари курдӣ, забон ба шумор меоваранд; ба монанди курмонҷӣ, эломӣ, лакӣ, калҳурӣ, зозо-гуронӣ, суронӣ ё курдии миёна ва ғайра. Гӯишҳои курдии роиҷ дар Эрони имрӯзӣ барои бештари порсизабонон тақрибан мафҳум аст ва барои бисёре аз курдҳои берун аз Эрон номафҳум. Порсӣ ва курдӣ бо ҳам наздикии қобили таваҷҷуҳе доранд, чун ҳар ду ҷузъи забонҳои ғарбии эронианд. Бо ин тафовут, ки бисёре аз забоншиносон ҷойгоҳи забонҳои курдиро дар миёни забонҳои шимолиғарбии эронӣ ташхис додаанду мақоми порсиро дар ҷумлаи забонҳои ҷанубиғарбии эронӣ. Албатта, забоншиносоне ҳам ҳастанд, ки мавқеъияти забонҳои курдиро байнобайни забонҳои шимолиғарбӣ ва ҷанубиғарбии эронӣ ташхис додаанд.

Мо забонҳои эронии бисёре доштаем, ки дигар дар миён нестанд ва ба ъунвони “забонҳои мурда” аз онҳо ёд мешавад. Ба монанди ниёзабони эронӣ (ки баромада аз ниёзабони ҳиндуэронӣ буд), авестоӣ, порсии бостон, порсии миёна, паҳлавӣ, бохтарӣ, суғдӣ, хоразмӣ, сакоӣ, осӣ (усетиёӣ)-и куҳан, ванҷӣ, дарвозӣ ва ғайра.

Забонҳои эронии зинда ба ду шохаи аслӣ тақсим мешаванд:

1. Забонҳои эронии ғарбӣ (ки муҳимтаринашон порсӣ ва курдӣ аст);

2. Забонҳои эронии шарқӣ (ки муҳимтаринашон пашту ва осӣ (усетиёӣ) аст).

Шохаи забонҳои эронии ғарбӣ ду тираи мушаххаси дигар дорад:

1. Ҷанубиғарбӣ (ки порсӣ намояндаи ғолиби он аст);

2. Шимолиғарбӣ (ки ба бовари ғолиб, курдӣ дар раъси он қарор дорад).

Шохаи забонҳои эронии шарқӣ ҳам ду тираи мушаххас дорад:

1. Ҷанубишарқӣ (ки пашту роиҷтарини онҳост);

2. Шимолишарқӣ (ки осӣ (усетиёӣ) бузургтарини онҳост ва кӯчактарин шохаи забонҳои эронӣ ба шумор меояд).

Бештари забонҳои эронии гузаштаву имрӯзи Варазрӯд (Осиёи Миёна) аз ҷумлаи забонҳои эронии шарқианд; ба монанди бохтарию хоразмию суғдию сакоӣ ва имрӯза ҳамаи забонҳои помирӣ ва яғнобӣ. Забони пашту ҳам, ки дар Афғонистону Покистон роиҷ аст, ъузви ҳамин гурӯҳ аст.

Бо мурури ин ҳақоиқи ъилмӣ он чи равшан шуд, ин аст, ки порсӣ танҳо яке аз даҳҳо забони эронист ва ба ҳеч рӯй намешавад фақат ҳамонро “забони эронӣ” номид. Чун забонҳои эронии дигар ҳам дорем. Ва ба ҳамин шева, дар Тоҷикистон ҳам намешавад фақат забони порсиро “тоҷикӣ” номид, чун дар Тоҷикистон ҳам забонҳои тоҷикӣ (эронӣ)-и дигар дорем.

Забонҳои тоҷикӣ

Ин забонҳо дар манотиқи мухталифи Тоҷикистон забони модарии тоҷикон аст: порсӣ, шуғнӣ, рӯшонӣ, хуфӣ, бартангӣ, язгуломӣ, ишкошимӣ, вахӣ, яғнобӣ.

Пас оё месазад, ки фақат яке аз ин забонҳоро “тоҷикӣ” биномему талвеҳан ("косвенно") дигар забонҳои тоҷиконро ғайритоҷикӣ бидонем? Ба ҳеч рӯй!

Табъан, намешавад чунин кард, магар ин ки бо тоҷикон сари душманӣ дошта бошем. Танҳо касе, ки мухолифи якпорчагии тоҷикон аст, ин корро мекунад (Ё касе, ки кардаву нокардаи худ надонад). Ба ҳамин далел ҳам Кремлин номи фақат як забони тоҷиконро “тоҷикӣ” номид, то дар миёни тоҷикон тухми нифоқ бипошад.

Пас ба ҳамаи ин забонҳо (порсӣ, шуғнӣ, рӯшонӣ, хуфӣ, бартангӣ, язгуломӣ, ишкошимӣ, вахӣ, яғнобӣ...) мешавад гуфт “забонҳои тоҷикӣ”. Аммо ба ҳеч рӯй набояд яке аз онҳоро “тоҷикӣ”-тар аз мобақӣ донист, ки хилофи асли якпорчагию иттиҳоди миллист. Ҳамаи онҳо ба як андоза тоҷикӣ, яъне эронӣ ҳастанд.

Аз ин рӯ тоҷикони огоҳ ба забони миллии худ “порсӣ” мегӯянд, ки номи ростину асили ин забон аст ва аз корбурди истилоҳи сиёсии таҳмилӣ ва тафриқаангези “забони тоҷикӣ” худдорӣ мекунанд.

Тағйири номи забон, яъне оғози торихи забоне дигар

Мухолифони бачаҳои Рӯдакию Фирдавсӣ дар Тоҷикистон, ки ба забони модарии худ ба шеваи ниё “порсӣ” гӯянд ва ҳеч пешванду пасванде бар он наафзоянд, ъумдатан се дастаанд:

1. Ононе, ки бо забони порсӣ аз беху бун мухолифат доранд, аз ному нишонаш безоранд ва хоҳони нобудии комили он ҳастанд, то русӣ ё ҳар забони дигаре ҷойгузинаш шавад;

2. Ононе, ки забони порсиро бо номи “забони тоҷикӣ” мешиносанд ва номи забонро абзори сиёсӣ медонанд ва нигаронанд, ки барқарории номи асили забон (порсӣ) Тоҷикистонро аз Русия дур ва ба Эрон наздик мекунад. Далоили шахсӣ ҳам барои ин мавзеъгирӣ доранд. Масалан, агар шоъиру нивисандаву пажӯҳишгар бошанд, нигаронанд, ки бо “порсӣ” шудани забони миллии Тоҷикистон тамоми осори онҳо ба ҷойгоҳи сазовораш (фаромӯшӣ) восил хоҳад шуд. Гурӯҳи касире ҳам аз рӯи ноогоҳӣ бар истилоҳи сиёсии “забони тоҷикӣ” пофишорӣ доранд;

3. Ононе, ки забони худро порсӣ медонанд, аммо муътақиданд, ки “тоҷикӣ” ҳам бояд ба он афзуда шавад, то пешинаи шӯравӣ (истеъморӣ)-и тоҷиконро бозтоб диҳад ва талоши фарҳехтагони тоҷик дар солҳои истеъмор фаромӯш нашаваду чиву чиву чи...

Бо ду гурӯҳи аввал фаровон гапугуфт доштаем. Ин бор рӯи суҳбати ман севумӣ аст, ҳарчанд ин суханон марбут ба гурӯҳи дувум ҳам мешавад. Аммо бо гурӯҳи севум дар ин маврид суҳбат накардаем; пас мухотаби аслӣ касоне ҳастанд, ки мехоҳанд номи забони мо расман ба шакли "форсии тоҷикӣ" сабт шавад. Дар бораи далоили мавзеъгирии онҳо борҳо гуфтаем. Инҷо пурсиши ман дар бораи он аст, ки то чи андоза онҳо бар сари паёмадҳои ин мавзеъгирӣ фикр кардаанд.

Дар ъилми забоншиносӣ ҳар забоне, ки чизе ба номаш афзуда ё аз он кам шудааст, забони дигаре ба шумор меояд. Ва агар он иттифоқ барои забони имрӯзӣ биуфтад, пас он забон навпо асту дар оғози торихи худ. Масалан, забони “порсии миёна” ҳамон “порсии бостон” нест. Ва “порсии навин” ҳамон “порсии миёна” нест. Бо афзудани замонвожа (бостон, миёна, навин) тафовут ва чистии ҳар як аз ин се забон мушаххас шудааст, ки акнун фақат яке аз онҳо зинда аст. Ҳар як аз онҳо оғозу поёни худро дорад ва танҳо порсии навин ҳамчунон ъумр мекунад.

Ъазизоне, ки мехоҳанд забони мо расман “форсии тоҷикӣ” ном бигирад, нуқтаи оғози ин забонро чи соле медонанд? Авоили даҳаи 1920, ки ин истилоҳ пайдо шуд? Яъне забонашон ҳудуди садсола хоҳад буд ва нахустин нивисандааш Садриддини Ъайнӣ (ҳарчанд расмулхатташ порсӣ буд)? Чун Абӯҳафси Суғдию Рӯдакию Фирдавсию Пури Синову Берунию Ъумари Хайёму Носири Хусраву Саъдию Мавлавию Саноию Ҳофизу... ҳатто Аҳмади Дониш, ки наздик ба замони мо буд, забони худро “тоҷикӣ” наномидаанд, балки онро “порсӣ” медонистанд. Пас ҳеч як аз онҳо ба “форсии тоҷикӣ” таъаллуқ надорад ва “форсии тоҷикӣ” забоне навпост, ки аз замони истилои Артиши Сурх шакл гирифт ва пеш аз он вуҷуд надошт? Агар пеш аз он ҳам вуҷуд дошт ва ҳамаи он бузургон мутаъаллиқ ба ин забон ҳастанд, ба чи далеле номи забонро ъиваз кунем?.. Инҳо пурсишҳоест, ки дар чорчӯби иълми забоншиносӣ матраҳ мешавад. Чун як забони воҳид наметавонад ду номи мухталиф дошта бошад; магар ин ки суҳбат аз ду забони муҷаззо бошад. Ва ду забони муҷаззо наметавонад ъайни ҳамон торихро дошта бошад. Агар торихашон сартопо якест, пас бояд як забон бошад бо як ном...

Пойбандӣ ба номи ростини забони тоҷикон –порсӣ аз ҳар лиҳоз ба суди миллат асту дурӣ аз он мояи зиёни фаровон.