شبی که هما پر کشید

 

 

درست ۱۰۳ سال پیش در همین ساعات جوخه مرگ بلشویک‌ها به دستور سردمدارشان ولادیمیر اولیانف (لنین) واپسین خانواده سلطنتی روسیه را در شهر یِکاتِرین‌بورگ در غرب سیبری به رگبار بست. تزار نیکُلای دوم و همسرش آلکساندرا و پنج فرزندشان اُلگا، تاتیانا، ماریا، آناستاسیا و آلکسی در خون همدیگر غلطیدند و مردند. به هنگام مرگ اُلگا ۲۲، تاتیانا ۲۱، ماریا ۱۹، آناستاسیا ۱۷ و آلکسی ۱۳ سال داشتند. شاهزاده آلکسی که انتظار می‌رفت روزی به تاج و تخت روسیه برسد، گرفتار هموفیلی بود؛ بیماری‌ای که در بسیاری از خانواده‌های سلطنتی اروپای سده‌های ۱۹ و ۲۰ شایع بود و آلکسی از مادرش به ارث برده بود. 

 

قساوت این جنایت به حدی بود که در دوران شوروی از آن یاد نمی‌شد. و اگر می‌شد، پای لنین در میان نبود و در عوض می‌گفتند با پیشروی تند و سریع ارتش سفید (هواداران سلطنت)، نیروهای بلشویک در منطقه اورال شوروی تصمیم به قتل بدون محاکمه تزار نیکلای و اهل خانواده‌اش گرفتند، چون نگران بودند که ممکن است هواداران خاندان سلطنتی آنها را آزاد کنند. اما در هشت سال نخست، دستگاه تبلیغاتی شوروی بی‌شرمانه در مورد سرنوشت خاندان سلطنتی دروغ‌پراکنی می‌کرد. گفته شد که تزار نیکلای به قتل رسیده، اما همسر و پسرش به خانه‌ای امن منتقل شده‌اند، در ماه سپتامبر ۱۹۱۹ خبر رسمی این بود که انقلابیون دست‌چپی همه اعضای خانواده را کشته‌اند، در ماه آوریل ۱۹۲۲ گفته شد که آنها اصلا به قتل نرسیده‌اند و زنده‌اند... در حالی که همه اعضای خانواده سلطنتی در یک شب و کنار هم زیر رگبار جوجه مرگ لنین جان داده بودند. یوگنی بُتکین (پزشک دربار)، آنا دِمیدوا (ندیمه شهبانو)، آلکسی تروپ (خادم دربار)، ایوان خاریتونف (سرآشپز دربار) هم که خانواده سلطنتی را تا آخرین نفس همراهی کردند، همان‌جا کشته شدند. 

 

در پی انقلاب فوریه ۱۹۱۷ و کناره‌گیری نیکلای از تاج و تخت امپراتوری روسیه دولت موقت خانواده سلطتتی را نخست در حصر کاخ آلکساندر پتروگراد نشاند، سپس به شهر توبولسک سیبری تبعید کرد. بنا به خاطرات بازمانده از دختران تزار، با وجود برخی از محدودیت‌ها زندگی برایشان هنوز رنگ‌وبویی داشت و می‌شد مثلا از پنجره کاخ محل اقامت‌شان به بیرون نگاه کرد و آدمان را دید. پس از رسیدن لنین به قدرت در پتروگراد همین آزادی اندک هم از آنها ستانده شد. آنها در دو نوبت به یکاترین‌بورگ منتقل شدند و در اقامتگاه جدیدشان پنجره‌ها رنگ سفید خورده بود و امکان ارتباطِ حتی بصری آنها با جهان خارج به صفر رسید.

 

خانه‌ متعلق به بازرگانی با نام نیکلای ایپات‌یف بود که بلشویک‌ها آن را به‌زور مصادره کرده بودند تا از آن یک زندان تمامعیار بسازند. آن را رسما «خانه خاص‌منظوره» نامیدند و منظور از آن، همان زندان خاندان سلطنتی بود. تزار و بستگانش اجازه نداشتند از محدوده «خانه خاص‌منظوره» بیرون بروند. حتی اجازه نداشتند از روزنه کوچکی که برای تهویه باز مانده بود به حیاط خانه نگاه کنند. آناستاسیا، دختر ۱۷ ساله تزار یک بار از این روزنه به بیرون سر کشید و سرباز شلیک کرد. اعضای خانواده که بر زبان‌های روسی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی تسلط داشتند، اجازه نداشتند جز به زبان روسی صحبت کنند، چون زندان‌بانان‌شان همان یک زبان را بلد بودند. آنها اجازه دسترسی به لوازم‌شان را نداشتند که در سرای محوطه نگهداری می‌شد. بساط‌شان مدام بازرسی می‌شد و هرچه پول و اشیاء قیمتی یافت می‌شد «برای بقای حکومت شورایی اورال» به یغما می‌رفت. 

 

فرزندان تزار علاقه خاصی به عکس‌برداری داشتند و در واقع هیچ خانواده‌ای سلطنتی در آن دوران به اندازه خاندان رُمانف از صحنه‌های زندگی خود عکس برنداشته بود. هر کدام یک دستگاه عکاسی «براونی» داشتند. در خانه خاص‌منظوره همه دستگاه‌ها و تجهیزات عکاسی مصادره شد. 

 

دور تا دور خانه حصاری به بلندای ۴ متر کشیده بودند تا نه از درون نگاهی به بیرون رسوخ کند و نه وارونه. ظاهرا نگاهی رسوخ کرده بود که دیرتر دیواری بلندتر و محکم‌تر در برابر حصار اول قد کشید. 

 

در نیمه‌شب ۱۷ ژوئیه اعضای خانواده رُمانف و همراهان‌شان را به بهانه اینکه باید به محل امن‌تری منتقل شوند، از خواب بیدار می‌کنند. همه را در اتاقک کوچک زیرزمینی قرار می‌دهند و از آنها می‌خواهند که منتظر ماشین برای انتقال به محل امن‌تر بمانند. متشین از راه می‌رسد، در باز می‌شود و مردان مسلح وارد می‌شوند و همه را در یک آن به رگبار گلوله می‌بندند. پیکرها را در اسید آغشته می‌کنند و در دو گور دسته‌جمعی به خاک می‌سپارند. و بدین گونه حکومتی را آغاز می‌کنند که وعده خوشبختی و دادورزی به آحاد بشر را داده بود. 

 

محل جنایت اکنون از صفحه هستی زدوده شده. در سال ۱۹۷۷ به مناسبت شصتمین سالروز انقلاب ویرانگر اکتبر به دستور حزب کمونیست شوروی خانه ایپات‌یف با خاک یکسان شد؛ ۵۹ سال پس از اعدام فجیع خانواده رُمانف و ۱۴ سال پیش از مرگ خود اتحاد شوروی. 

در سال ۲۰۰۳ در جای خانه ایپات‌یف کلیسای باشکوهی به یاد خاندان رُمانف قد علم کرد. کلیسای ارتدکس قربانیان آن ماجرا را شهدای قدیس عنوان کرد. 

در سال ۱۹۹۸ بوریس یلتسین، رئیس‌جمهور وقت روسیه، اعدام خانواده رُمانف را یکی از شرم‌بارترین صفحات تاریخ کشورش نامید.

 

برای شخص من ابعاد انسانی این قضیه پررنگ‌تر و تکان‌دهنده‌تر از بعد سیاسی آن است. چه بسا «دادخواهانی» که با ارتکاب وحشیانه‌ترین جنایات بشری پنداشته‌اند که در حال اعمار یک جامعه مبتنی بر عدالت هستند. مرور نامه‌ها و یادداشت‌های بازمانده از فرزندان تزار، به‌ویژه چهار دختر او که بزرگ‌تر بودند و مشاهدات جالبی از رخدادهای پیرامون خود داشتند، موضوع را روشن‌تر می‌کند. 

هلن راپارپورت Helen Rappaport، تاریخ‌نگار بنام بریتانیایی در کتاب «چهار خواهر: زندگی باخته دوشس‌های بزرگ رُمانف» (Four Sisters: The Lost Lives of The Romanov Grand Duchesses)با جزئیات ما را با عوالم الم‌ناک آنان آشنا می‌کند. 

 

 

 

Садоқат ба Меҳан вафодорӣ ба мардум аст!

Ба ин хиёли ботил будам, ки фақат як рӯз кофист аз Фейсбук чашм бипӯшам, то сели чоплусиҳо ба он муносибати булъаҷаб бигзарад. Касоне, ки аз қатори почахорӣ дер мондаанд, ҳамчунон дар ҳоли пайвастан ба ин сабқати ноҳумоюнанд.

Мегӯям “булъаҷаб”, чун аслан хабар надоштам, ки Тоҷикистон ҳам “Рӯзи Раисиҷумҳур” доштааст.

Албатта, Иёлоти Муттаҳидаи Омрико ҳам чунин рӯзе дорад, ки бо рӯзҳои таҷлил аз зодрӯзи Ҷурҷ Вошингтун (George Washington), бунёнгузори он кишвар ва нахустин раисиҷумҳури Омрико, мусодиф аст.

Ӯ аз соли 1789 то 1797 раисиҷумҳури Омрико буд. Бештар аз 8 соле, ки муҷоз буд, сари қудрат намонд ва ҳар ду бор ҳам интихоби шаффофи мардум буд, ки ӯро бар сари қудрат қарор дод. Пас аз он ҳам, ки муҳлати раҳбариаш поён ёфт, ду соли дигар зиндагии обрӯмандонае дошту даргузашт. Аз ин рӯ имрӯз ҳам муҳтарам аст.

Аз ӯ ба ъунвони касе ёд намешавад, ки барои чанд даҳа қудратро худхоҳона ва қулдурона қабза карда бошад ва барои ҳифзи қудрат мухолифони худашро овора, зиндонӣ ё терур карда бошад. Ӯро ба ъунвони касе намешиносанд, ки шаҳрвандони кишварашро ба тамаллуқу чоплусӣ водошта бошад, то ба ҷойгоҳе бирасанд ё ноне барои хурдан гирашон биёяд. Ӯ ҳаргиз накӯшид бо тағйири муқаррароти қонунӣ беш аз мавъид бар маснадаш бимонад ё яке аз фарзандхондагонашро ба ҷои худаш бар курсии раёсати ҷумҳурӣ бирасонад. Марде буд меҳанпараст ва кӯшишгари ростин дар ростои бахтёрии мардуми сарзаминаш.

Замоне ки Ҷурҷ Вошингтун зинда буд, мусалламан, аз зодрӯзи ӯ дар саросари кишвар таҷлил намешуд. Ҳудуди 200 сол баъд аз маргаш Кунгреи Миллии Омрико тасмим гирифт ба поси хадамоти бунёнгузори давлатдории ин кишвар душанбеи севуми моҳи февриеро “Рӯзи Раисҷумҳур” эълом кунад. Дар ин рӯзу ҳафта аз корномаи на танҳо Ҷурҷ Вошингтун, балки ҳамаи раисони ҷумҳури Омрико таҷлил мешавад.

Пас он “Рӯзи Раисҷумҳур” ба ин “Рӯзи Раисҷумҳур” кӯчактарин шабоҳате надоштааст. Шояд бигӯед “Омрико куҷову Тоҷикистон куҷо?!” Аммо суҳбат аз Омрикои садаи 18-уми мелодист ва муқоисаи он бо Тоҷикистони садаи 21. Пас ин 250-300 сол ҳам барои рушди зеҳнию ахлоқии мо кофӣ набудааст? Бале, курнишу таъзиму чоплусӣ ба мизони рушди зеҳнию ахлоқӣ бармегардад ва танҳо касе, ки дар ин замина камзӯр аст, тан ба чоплусию тамаллуқ медиҳад.

Яке аз шиъорнивисон бешармона нивишта: “Садоқат ба Президент – садоқат ба Ватан!” Яъне мафҳуми муқаддаси “Ватан”-ро дар вуҷуди як инсони миро хулоса кардаанд. Ва агар он инсон рафт, мафҳуми “Ватан” ҳам барои ин афроди чоплус аз як вуҷуд ба вуҷуде дигар мунтақил мешавад. Дар воқеъ, садоқат ба як инсон ҷои садоқат ба Ватанро мегирад.

Садоқат ба Меҳан, яъне вафодорӣ ба обухоку миллати он сарзамин. Раисҷумҳур ҳам бояд дар саффи афроди дигар ба он обухоку миллат ва манфиъатҳои он вафодор бимонад ва, масалан, хокашро ба кишвари ҳамсоя надиҳад (ки ъамале хилофи Қонуни Асосӣ аст), мардумонашро ба далели боварҳои мухталиф саркӯб накунад, ба фикри таъмини маъишати мардум бошад, то овораи кӯю диёри бегона нашаванд ва пайваста ба фикри манфиъати миллат ва сарбуландии он бошад. Раисҷумҳур яке аз фарзандони он обухок дар хидмати он обухок аст. Раисҷумҳур барои даврае кӯтоҳ, ки дар Қонуни Асосӣ муқаррар шуда, хидматкори мардум аст ва ҳаргиз мардум хидматкори ӯ нестанд. Раисҷумҳур касест, ки лагоми нафси худро дар ихтиёр дошта бошад ва нагзорад, ки тамаллуқу чоплусии атрофиёнаш ӯро фосид кунанд; касест, ки тан ба тағйири Қонуни Асосӣ барои бақои он қудрати фосид намедиҳад.

Масалан, дар Бритониё, агар садоқат ба Меҳан ба маънои садоқат ба нахуствазир мебуд, имрӯз ин кишвар ошуфтабозор мешуд. Чун ҳар яке-ду солу гоҳ чанд моҳ баъд нахуствазире дигар сари кор меояд. Пас ҳоло афроди содиқ ба Дейвид Комерун бояд ба ҷони ҳаводорони Терезо Мей биуфтанд ва онҳо ба навбаи худ бар афроди вафодор ба Бурис Ҷонсун битозанд?.. Агар садоқат ба нахуствазир ба маънои вафодорӣ ба Ватан буд, ҳатман чунин мешуд ва заминаҳои ҷанги дохилӣ ҳамеша фароҳам буд. Вафодорӣ ба як нафар ба ҷои вафодорӣ ба Меҳан боъиси хунрезиҳои бисёре шудааст. Бавежа агар он як нафар ҷоҳталабе бошад, ки нахоҳад қудратро ба мардум пас бидиҳад ва овезони курсӣ шуда бошад. Чиро нооромиҳо дар кишварҳое сурат мегирад, ки дучори истибдоди ҳокимони худкомаи часпида ба курсӣ ҳастанд? Чун худкомагӣ имкони интихобро аз мардум салб мекунад ва мекӯшад мардумро табдил ба рамаи ҳарфшунав кунад. Аммо фақат бахшҳое аз мардум табдил ба рама мешаванд. Бахшҳое инсон мемонанд ва ҳаққи худро аз даҳони шер ҳам мегиранд. Дар натиҷа, ҳокимоне, ки бар курсиҳои худ сахт часпидаанду мункири иродаи мардум ҳастанд, ҳамеша сабабгори бадбахтиҳои ъазиме барои миллати худ будаанд. Дар кишваре, ки қудрат дар дасти як нафар мутамаркиз нест ва раёсати ҷумҳурӣ мечархад ва рӯи як кас собит намондааст ва қонун кор мекунад, хатари ҷанги дохилӣ ва нооромиҳо бисёр камтар аст, агар нагӯем, ки аслан вуҷуд надорад.

Аз ин рӯ, садоқат ба Ватанро ҳаргиз набояд бо вафодорӣ ба як нафар иштибоҳ гирифт. Садоқат ба Ватан вафодорӣ ба миллат ва манфиъатҳои миллӣ аст. 

Пил дар утоқи торик ё хиёре рӯи суфра

Пил дар утоқи торик ё хиёре рӯи суфра

Таъсирпазирии динҳои сомӣ (иброҳимӣ) аз маздаясно

Хиёр (бодиринг)-е васати суфра буду як зистшиносу як шоъир ба он нигоҳ мекарданд ва ҳар як шинохти худ аз он гиёҳро бозмегуфт.

Зистшинос гуфт: “Хиёр гиёҳест аз тираи кадуиён, ки дар забони ъилмии фарангиён ба он «кукумис сотивус» гӯянд, омада аз Ҳинд, ва ине, ки мебинед, навъи туршии он аст, ки хурданист ва хиёр анвоъе ҳам дорад, ки хурданӣ нест ва оне, ки хурданист, дар таркибаш фулон миқдор витомини B-ву C-ву калсиюму манганезу фусфуру рӯйу ғайра дорад”.

Шоъир гуфт:

“Инҳо ҳама зиришк!..
Ин мехи заминро меситоям,
ки аз барояш
суфраи гуфтмоне андешабарангез
фароҳам шуда
ва хиёр аст, ки мезанад маҳмез
бар саманди хиёлам...
Зистшиносон аз вуҷуди ин афшураи хиради замин,
ки мунҷамид шуда,
ҳеч намедонанд...”

Ҳоло ин шуда ҳикояти Зӯбини Бихрад, поягузору сардабири маҷаллаи конодоии Reorient аз як сӯ ва бародарон Маҳмудхони Бурҳонуфу Сайидюнуси Истаравшанӣ аз сӯи дигар бар сари ҳақоиқи торихии марбут ба дини зартуштӣ ва адёни иброҳимӣ. Як сӯ ба ин мавзӯъ рӯйкарди торихию ъилмӣ дорад ва сӯи дигар сирфан эътиқодӣ. Як сӯ ҳамон зистшиноси достон асту сӯи дигар ҳамон шоъир, ки ҳар кадом аз зовияи диде мутафовит ба мавзӯъ нигоҳ кардаанд. Ва он чи дар ин миён аз диди торихию ъилмӣ муътабар аст, истидлоли Зӯбини Бихрад аст.

Манзур посухи Маҳмудхон Бурҳонуф ба мақолаи “Дини гумноме, ки Ғарбро шакл дод” (The obscure religion that shaped the West) ба қалами Зӯбини Бихрад аст. Сари фурсат ба якояки нукоти тарҳшуда мепардозем.

Албатта, ин васат Зӯбини Бихрад ғоиб аст, вагарна посухи дархуртаре менивишт. Аммо чун пораҳое аз матлаби ӯро ман баргардон кардаму дар сафҳаи Фейсбукам гузоштам ва ба ъунвони тарафи муқобили Маҳмудхон Бурҳонуф дар матлабе таҳти ъунвони “Оё адёни иброҳимӣ аз резахорони хони маздаясно ҳастанд?” номам омадааст, ҳатталимкон дар ин фурсати андак посух хоҳам дод.

Дар мақолаи торнамои “Кимиёи саъодат”-и Сайидюнуси Истаравшанӣ мехонем: “Дар он мақола(-и Зӯбини Бихрад) кӯшида шуда, то шабоҳатҳое байни омӯзаҳо ва мафоҳими ойини зартуштӣ ва адёни иброҳимӣ (яҳудият, масеҳият ва ислом) нишон дода шавад, сипас ин шабоҳатҳоро далеле бар раҳ ёфтани ин мафоҳими динӣ аз дини зартуштӣ ба адёни иброҳимӣ гирифтааст.”

Дар воқеъ, сароғози мақолаи Зӯбини Бихрад банди зер аст:

Talk of ‘us’ and ‘them’ has long dominated Iran-related politics in the West. At the same time, Christianity has frequently been used to define the identity and values of the US and Europe, as well as to contrast those values with those of a Middle Eastern ‘other’. Yet, a brief glance at an ancient religion – still being practised today – suggests that what many take for granted as wholesome Western ideals, beliefs and culture may in fact have Iranian roots.

Мегӯяд: “Муддатҳост, ки мақулаи “мо” ва “онҳо” бар сиёсатҳои марбут ба Эрон дар Ғарб фоиқ будааст. Дар ъайни ҳол, маъмулан аз масеҳият ба ъунвони шохиси ҳувияту арзишҳои Иёлоти Муттаҳидаи Омрико ва Урупо – ва он ҳам барои қарор додани онҳо дар баробари арзишҳои “они дигар”-и ховаримиёнаӣ – истифода мешавад. Аммо бо нигоҳе кӯтоҳ ба як дини бостонӣ – ки имрӯз ҳам пайравоне дорад – мешавад ба ин дидгоҳ расид, ки бисёре аз андешаҳо, боварҳо ва фарҳанге, ки дар кул ғарбӣ маҳсуб мешавад, метавонад дар воқеъ решаҳои эронӣ дошта бошад”.

Яъне мухотаби Зӯбини Бихрад ғарбиҳое ҳастанд, ки аз дини маздаясно шинохти андаке доранд ва масеҳиятро дар кул як падидаи ғарбӣ медонанд. Дар ин росто оқои Бихрад, дуруст бар хилофи оқои Бурҳонуф, ҳақоиқу далоили торихиро манбаъ ва пояи нивиштаи худ қарор додааст. Дар натиҷа дар мақолаи Маҳмудхон Бурҳонуф мо бо усуле сару кор дорем, ки рабте ба усули машҳуд дар мақолаи Зӯбини Бихрад надорад.

Барои намуна, Зӯбини Бихрад истидлол мекунад, ки андешаву мафҳумҳои Худои якто, биҳишту дӯзаху барзах, растохез ё рӯзи қиёмат, ваҳйи ниҳоӣ, фариштаҳову деву аҷинна ва Шайтон ҳама реша дар омӯзаҳои Зартушт доранд. Мегӯяд, вожаи “пардис” ҳам, ки имрӯза дар забонҳои фарангӣ (paradise) ва ъарабӣ (“фирдавс”) ба маънои боғи биҳишт аст, асолатан як вожаи порсии бостон асту ба маздаясно бармегардад. Ҳамаи ин иддиъоҳо мубтанӣ бар додаҳое аз ъилмҳое чун ториху забоншиносӣ аст. Ва танҳо касе, ки ба ъулум арҷ мегузорад, метавонад мухотаби он бошад. Аммо касоне, ки муътақиданд, тамомии дониши ҷаҳон дар китоби диниашон омада ва фаротар аз он набояд суроғи чизеро гирифт, чун ҳақиқат надорад, наметавонанд тарафи ин баҳс бошанд; чун ҳавзаи он баҳс комилан мутафовит аст.

Маҳмудхон Бурҳонуф барои вуруд ба баҳс нивишта: “шабоҳат байни ду ё чанд мақула эҳтимол дорад ба хотири чанд далел бошад” ва 3 мавридро бармешумурда: доштани ъиллати ягона, доштани як ъиллату як ё чанд маълул, тасодуф.

Дар тавсифи нуктаи дувум мегӯяд: “Яке иллат ва дигаре маълул бошад: яъне яке асл бошад ва мобақӣ фаръи бар он ва баргирифта аз он бошанд. Мисол: шабоҳат байни забонҳои сомӣ (арабӣ, ибрӣ ва оромӣ) далолат бар он мекунад, ки яке аз ин се забон бар ду тои дигар таъсир гузошта ва он ду фаръи бар он ва баргирифта аз он як мебошанд”.

Дар ин мавриди бахусус бояд гуфт, ки ташаккули ин забонҳо бар асари таъсирпазирӣ аз ҳамдигар сурат нагирифта, балки ҳамагӣ мутаъаллиқ ба як решаи воҳид ҳастанд ва ҳар кадом роҳи мустақилли худро рафтааст. Яъне яке баргирифта аз дигарӣ нест, балки ҳамагӣ баромада аз як решаанд. Ба гунае, ки имрӯза забони оромии навин дорему ъибрию ъарабии навин ҳам. Реша якесту шохаҳо мустақилланд. Ба монанди порсию паштую курдию ғайра, ки мутаъаллиқ ба решаи эронӣ ҳастанд ва наметавон гуфт, ки, масалан, курдӣ баромада аз порсӣ аст ё воруна. Пас боз ҳам мешавад ҳамон шиққи аввал, ки оқои Бурҳонуф овардааст: “Иллати ягона доштан”.

Барои мавриди дувум (“Яке иллат ва дигаре маълул”) шояд бишавад забони эсперонтуро намуна овард, ки маълули фаргашт (такомул)-и забонҳои мухталифи ҷаҳон аст ва чи дастури забону чи вожагонаш баргирифта аз забонҳои дигар аст.

Аз ин бахши мақолаи Маҳмудхон Бурҳонуф, ки бигзарем, ба “Посух”-и ӯ ба мақолаи Зӯбини Бихрад мерасем.

Оқои Бурҳонуф посухашро бо ин ҳукми ҳамагонӣ оғоз кардааст: “Ҳамагон медонем, ки манзур аз дини яҳудият, пайравони ҳазрати Мӯсо (алайҳис салом) аст ва ҳазрати Мӯсо (алайҳис салом) дар садаи 13 қабл аз мелод мезист”.

Ин ки Мӯсо, паёмбари яҳудият (ки дар масеҳияту ислому баҳоият ҳам мақоми паёмбарӣ дорад), дар чи даврае зиндагӣ кардааст, ҳатто дар миёни яҳудиён як посухи воҳид надорад, чи бирасад ба ҳамагон. Яҳудияти хохомӣ давраи зиндагии ӯро байни 1391 то 1271 пеш аз мелод баровард кардааст. Жеруми Қиддис 1592 пеш аз мелодро соли таваллуди Мӯсо медонист. Солҳои 1393, 1571, 1593 пеш аз мелод ҳам ба ъунвони соли мелоди Мӯсо инҷову онҷо зикр шудааст.

Ҳеч як аз ин иддиъоҳо мубтанӣ бар ҳеч додаи ъилмӣ нест ва сирфан муттакӣ бар бовар аст. Дар воқеъ, донишвароне, ки чеҳраи торихии Мӯсоро таҳқиқ мекарданд, ба ин иттифоқи назар расиданд, ки ӯ як чеҳраи афсонаӣ ё як қаҳрамони устураӣ буда, ки бино ба ривоёти мардумӣ, яҳудиҳоро аз асорат дар Миср наҷот додааст. Аммо ҷолиб инҷост, ки бо он ҳама торихнигорию торихнигораҳо дар минтақа, ҳеч нишонае аз асорати яҳудиҳо дар Миср ва 40 сол саргардонии яҳудиҳо ба раҳбарии Мӯсо дар саҳрои Сино барои расидан ба Канъон вуҷуд надорад. Мӯсо як чеҳраи афсонаии яҳудист, шабеҳи Ҳеркул (Hercules)-и юнонию Рустами Золи эронӣ, ва вуҷуди торихӣ надоштааст, то бишавад соли таваллуди ӯро мушаххас кард. Ва баҳсҳое аз ин дастро бояд бо додаҳои торихӣ анҷом дод, ки сарфи назар аз бовари ину он ъайният дорад. Додаҳои торихӣ ба доди ин истидлоли оқои Бурҳонуф намерасад. Чунин додае дар мавриди ҳузури физикии Мӯсо ном паёмбаре бар рӯи замин вуҷуд надорад.

Танҳо адабиёти муътабаре, ки оқои Бурҳонуф бад-он тавассул меҷӯяд, адабиёти динист. Ва адабиёти динӣ, онгуна ки пайдост, санади ниҳоӣ барои таъйини ҳақоиқи торихии мавриди иддиъои худаш нест. Яъне торихе, ки дар он кутуб омада, илзоман ба субуту эътибори ъилмӣ нарасидааст. Ба ъиборате, намешавад барои таъйиди иддиъои як китоб худи ҳамон китобро санад овард. Аммо дар мақолаи оқои Бурҳонуф фарозе чанд аз “Ъаҳди ъатиқ”- (“Ъаҳди қадим”)-ро мехонем ва ин натиҷагирии ӯро:

“Бо ин ҳисоб яҳудиён тақрибан ба муддати 60 сол дар асорати Бобил буданд ва аз замони беъсати ҳазрати Мӯсо (алайҳис салом) то замони асорат ҳудуди 700 сол ва то замони раҳоӣ ҳудуди 760 сол мегузаштааст. Агар иддаои ҷаноби Зӯбини Бихрадро дуруст бидонем, ин бад-он маъност, ки муддати 760 сол дини яҳудият аз омӯзаҳои аслӣ ва муҳимми динӣ туҳӣ буда ва яҳудиён аз он омӯзаҳо бехабар.”

Ба қавли Ишон Торур (Ishaan Tharoor), аз нивисандаҳои “Вошингтун Пуст”, “берун аз нивиштаҳои инҷилӣ дар маъохизи бостоншинохтию торихӣ ҳеч ишорае ба мавҷудияти Мӯсо вуҷуд надорад. Ҳеч чорчӯби замонии мушаххасе ҳам барои вуқӯъи Хурӯҷи Бузург (Муҳоҷирати Банӣ Исроил аз Миср ба Канъон) дар назар гирифта нашуда ва донишварон бозаи замонии онро беш аз 500 сол фарз кардаанд. Ҳувияти Фиръавни шарир дар Китоби Муқаддас ҳам бароямон равшан нест, ҳарчанд дар филмҳо ӯро дар симои Ромесеси Дувум тарсим мекунанд. Он фиръавн ба хотири футӯҳот ва сохтмонсозиҳое, ки дошта, маъруф аст. Торихшиносон дар ҳеч ҳаффориву катибаву попирусе нишонае аз Мӯсое, ки дар давраи салтанати Ромесес зиндагӣ карда бошад, пайдо накардаанд”.

Пас оё мешавад сирфан бар пояи кутуби динӣ ҳузури он чеҳраҳо ва вуқӯъи он рӯйдодҳоро як ҳақиқати инкорнопазир донист? На. Аммо ин эроди оқои Бурҳонуф ҷои тааммул дорад:

“Агар иддаои ҷаноби Зӯбини Бихрадро дуруст бидонем, ин бад-он маъност, ки муддати 760 сол дини яҳудият аз омӯзаҳои аслӣ ва муҳимми динӣ туҳӣ буда ва яҳудиён аз он омӯзаҳо бехабар.”

Ҳатман истилоҳи “илоҳим”-ро шунидаед, ки бавежа дар миёни порсигӯёни Осиёи Марказӣ роиҷ аст. Онро ба маънои “Худои ман” ба кор мебаранд, ғофил аз ин ки ин вожаи ъибрӣ (אֱלֹהִים‎) ба маънои “худоён”, яъне ҷамъи худоён аст, на Худои якто. Ин танҳо яке аз нишонаҳои чандхудоӣ будани яҳудият аз оғози кор аст. Он чи имрӯз бо номи “яҳудият” шинохта мешавад, дар садаи шашуми мелодӣ, ҳамин 1500 сол пеш ниҳодина шудааст ва ба он “Яҳудут рабанит” יהדות רבנית (Яҳудияти хохомӣ) гӯянд ва истилоҳи инглисии он Rabbanic Judaism аст. Ин ҷараёни яҳудият, ки саранҷом ба чирагӣ расид, дар садаи дувуми мелодӣ падид омад ва 400 сол баъд ба ҷараёни аслии яҳудият табдил шуд. Танҳо пас аз он буд, ки “Талмуди бобилӣ” ба тадвини ниҳоӣ расид. Бино ба бовари Яҳудияти хохомӣ, Тавроти нивишторӣ ҳамроҳ бо тавзеҳоти гуфтории он дар кӯҳи Сино ба Мӯсо ваҳй шуд ва ӯ онро ба мардуми худ мунтақил кард.

Яъне як қонуни содаи табиъатро бояд дубора ба ёд овард, ки ҳеч чизе бар бод устувор нест ва ҳар чизе бар пояи чизе дигар сохта шудааст. Дар мавриди чигунагии гузори яҳудият аз арбоби анвоъ (чандхудоӣ) ба яктопарастӣ китобҳое нивишта шуда, ба монанди “Худованд дар тарҷума” аз Морк С. Исмит (God in Translation) https://books.google.co.uk/books?id=CmCVZ5mHsboC&printsec=frontcover&dq=Mark%20S.%20Smith%2C%20God%20in%20translation&source=bl&ots=FzHThONctW&sig=DJrqxkl7xwwXlGbVcY0V0hldC6Y&hl=en&ei=cv8CTLDPGcyeccuv3NUB&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

ва “Торихи Худованд”-и Корен Ормстронг (A History of God) ҳам ба ин мавзӯъ иҷмолан пардохтааст. Ва лубби матлаб ин аст, ки такхудоӣ дар яҳудият оғози роҳ набуда, балки анҷоми он аст. Дар Таврот мешавад номи худоёни канъониро ҳам дид, ки гоҳ ба ҷои “Яҳува” ба кор рафтаанд.

Канъониён арбоби анвоъ доштанд ва яктопараст набуданд. Дуруст ба монанди эрониён, ки то пеш аз омадани Ашӯ Зартушт арбоби анвоъе доштанд ва бо омадани маздаясно ҳамаи яздони худро дар як язд ё эзид, ки Аҳуромаздо бошад, хулоса карданд ва Худоро якто донистанд. Канъониён ҳам, ки мардумшиносию торих собит карда, ҳамон яҳудиён ҳастанд, худоёне доштанд, чун Илу Баълу Илйун, ки номҳояшон дар Таврот ҳам омадааст. Ҳамаи инҳо дар забони ъибрӣ дорои маъно ҳастанд. “Ил” (El) бо “илоҳ”-и ъарабӣ аз як реша аст, ба ҳамон маънои “худо” ва аз худоёни аслии канъониён буда, ба монанди Аллоҳ, ки пеш аз ислом аз худоёни аслии аъроби Макка буда ва номи падари паёмбари ислом (Ъабдуллоҳ) баромада аз ҳамон аст. Ҳиҷои охири номи кишвари “Исроил” ҳам ҳамон “ил” аст, ба маънои Худованд. Ва “илоҳим” ҷамъи он бошад. 

Аммо “Яҳува” (номи Худои яҳудӣ) дар забони ъибрӣ реша надорад ва вомвожаест бо асолати норавшан; ҳарчанд бархе кӯшидаанд барояш дар ъибрӣ маъно битарошанд. Дар ин маврид ҳам матолиби фаровоне мешавад ёфт, аммо кунҳи мавзӯъ ин аст, ки “Яҳува” дар оғоз худои тозавориде буда, ки пайравони Мӯсои афсонаӣ ба ъунвони “Худои миллӣ” (National God)-и худ дар миёни худоёни бисёри дигар муъаррифӣ кардаанд, ки намунае аз раванди мавсум ба “такпарастӣ” ё monolatrism аст. Мунулатрисм ё такпарастӣ, яъне парастидани як худо дар ъайни эътиқод ба вуҷуди чандин худо. Мисли кеши ҳинду, ки пайравонаш ба вуҷуди худоёни бисёре эътиқод доранд, аммо гурӯҳе фақат Гонешро мепарастаду гурӯҳе дигар фақат Ҳонумонро... Ба ин ҳолат “як-аз-чандпарастӣ” ҳам гӯянд, ки тарҷумаи истилоҳи Henotheism-и юнонист. Инҳоро мегӯям, то ҳар кадомро худатон дар канори номи яҳудият биГуглед ва аз натиҷаи ҷустуҷӯятон баҳра бибаред. Мисли ин яке, ки нивисандааш дар пайи пажӯҳишаш ба “яказчандпарастӣ”-и яҳудиҳо дар садри яҳудият мутақоъидтар шудааст:
http://toby.weebly.com/hebrew-henotheism.html

Кӯтоҳсухан, яҳудият ҳам мисли ҳар чиз, кас, раванд ё падидае фаргашт ё сайри такомул доштааст ва аз оғоз ҳамоне набуда, ки акнун ҳаст. Ба гуфтаи Солу Витмойер Борун, устоди ториху адабиёти яҳудӣ дар Донишгоҳи Кулумбиё, “дар ҳудуди 4000 сол торихи худ мардум ва дини яҳудӣ вифқпазирӣ ва истимрору пайвастагии қобили мулоҳизае ба намоиш гузоштаанд. Онҳо дар бархурди худ бо тамаддунҳои бузурге аз Бобилу Мисри бостон гирифта то сарзаминҳои масеҳии Ғарб ва фарҳанги секулори навин ъунсурҳои бегонаеро пазируфта ва онҳоро дар низоми иҷтимоъию мазҳабии худ мудғам кардаанд ва бад-ингуна ба ҳифзи хатти пайвастаи суннати қавмию динии худ муваффақ шудаанд”. Яъне ҳар он чи дар яҳудият ҳаст, асолатан яҳудӣ нест.

Аммо ғайрияҳудитарин ном дар Таврот ҳамоно номи Куруши Бузург аст. Дар воқеъ, Куруш танҳо ғайрияҳудист, ки дар Таврот бо лақаби “Масеҳо” (Мошиҳо) аз ӯ ёду тақдир шудааст. Чун дастуру махориҷи бозсозии Маъбади Сулаймон ва Уршалими вайроншударо дода буд. Дар Китобҳои Ашъиё, Дониёл, Ъизро ва Наҳмиё дар канори тавсифу такрими Куруш пораҳоеро марбут ба зиндагию таҷрубиёти яҳудиҳо дар Эрон ҳам мешавад хонд, ҳамроҳ бо таъорифе аз Дориюшу Ардашери Дароздаст. 

Пас аз озодсозии яҳудиёни дарбанд дар Бобил шумори бисёре аз фарҳехтагони онҳо дар Эрон мондагор шуданд ва барои дарбори Ҳахоманишӣ кор мекарданд. Пас аз ҳамин иттифоқ буд, ки дар нивиштаҳои малакутии яҳудӣ дигаргуниҳои ъумдае рух дод ва мафҳумҳои тозае роиҷ шуд. Барои намуна, мафҳуми таъаллуқи тамоми кайҳону ҷаҳон ба Худованди воҳид дар нивиштаҳои динии яҳудӣ барои нахустин бор пас аз табъиди яҳудиҳо ба Бобил мушоҳида мешавад. Баъд аз тамоси яҳудиҳо, бавежа фархеҳтагону ҳотифони яҳудӣ бо Эрон, барои нахустин бор дар нивиштаҳои муқаддас аз фариштаҳо ёд мешавад. Яҳудиёни дар табъид нигарон буданд, ки дар сарзамини ғурбат намозашон мустаҷоб намешавад, чун ба дур аз сарзамини муқаддас ҳастанд. Аммо баъдан ин андеша вориди тафаккури динии яҳудӣ мешавад, ки фариштаҳо намозу дуъояшонро ба мақсад хоҳанд расонд. Фариштаҳо аз боварҳои росихи зартуштиёни он даврон буданд.

Пеш аз тамоси яҳудиҳо бо маздаясно мафҳумҳои биҳишту дӯзах барояшон гунг буд. Яъне дар китобҳои муқаддаси яҳудӣ пеш аз табъидашон ба Бобил ба “ъуқбо” ва биҳишту дӯзах ишорае нашуда буд. Он китобҳо ҳовии фалсафаи мухтасаре буданд: мо аз гард падид омадаему ба гард ҳам боз хоҳем гашт. Аммо пас аз ошноии яҳудиён бо дини импротурии Эрон буд, ки биҳишту дӯзах ба дини яҳудият ҳам роҳ ёфт.

Растохез ё рӯзи қиёмат, иблис, ҳисобрасӣ дар дарвозаи вуруд ба биҳишт ё дӯзах, ноҷии мавъуде, ки қарор аст умури дунёро ба сару сомоне бирасонад ва ғайра аз ҷумлаи мафоҳими дигаре ҳастанд, ки дар ҳамон давра ва дар пайи тамоси яҳудиён бо маздаясно вориди дини яҳудият шуданд. Инҳо дигар ҳарфи бовару эътиқод нест, балки ҳарфи торих аст ва қобили радёбист. Бавузӯҳ метавон радёбӣ кард, ки ин мафҳумҳо чи замоне ба низоми эътиқодии яҳудиён роҳ ёфтаанд.

Митчел Ҳервитз, як рӯҳонии яҳудӣ, дар ин мақолааш шуморе аз ин маворидро баршумурдааст:

http://www.greenwichtime.com/opinion/article/Syncretism-and-the-Zoroastrian-influence-on-4732682.php

Ҳамаи ин маворид, ки ҳазорон сол пеш ҳам ҳеч кадом барои зартуштиён тозагӣ надошт, дар динҳои масеҳият ва ислом ҳам вуҷуд дорад, чун ҳар ду ба монанди яҳудият аз адёни сомӣ (иброҳимӣ) ҳастанду аз як реша об мехуранд. Ва аммо дар замони пайдоиши масеҳияту ислом маздаясно бузургтарин дини минтақа ва аз муҳимтарин динҳои ҷаҳон буд. Табъан, наметавон дар мавриди таъсиргузории як чунин дине ба динҳои дигар таъаҷҷуб кард. Барои намуна, дини баҳоӣ, ки дар давраи ислом ва дар як кишвари мусалмон падид омада, саропо аз ислом таъсир пазируфта ва барои касе ҳам таъаҷҷуб надорад. Он замон ҳам, ки масеҳият ва ислом падид омаданд, маздаясно як чунин ҳолате дошт ва таъсиргузории он бар динҳои тоза барои як фарди огоҳ аз торих як ҳақиқати ъодӣ ба шумор меояд, на шигифтангез.

Ба ҳамин ҷиҳат ҳам, масеҳият ва ислом аз маздаясно таъсироти дигаре ҳам бардоштаанд. Бовар ба набарди миёни некию бадӣ ё фурӯзаҳои илоҳию нафси шайтонӣ, пайкори дарунии мудовим бо нафси аммора, ки бо номи “ҷиҳод” шинохта мешавад (пайкор бо Аҳриман ё шарри дарунӣ), омадани Сушёнс (Масеҳ) барои наҷоти ҷаҳон ва зода шудани ӯ аз як дӯшиза (зани бокира), панҷ вақт намоз, татҳир пеш аз намоз ва пок нигаҳ доштани маҳалли намоз, дастрасии афроди бахусусе ба мурда ва дурии аксарият аз он ва мавориди хурду рези бисёри дигар пеш аз пайдоишашон дар масеҳият ё ислом дар миёни зартуштиён роиҷ будаанд. Дар мавриди ҳар як аз онҳо мешавад соъатҳо нишасту гуфт ё нивишт, вале вақт феълан маҷоли бештар намедиҳад. Албатта, бо мутолеъае андак мешавад ба ин ҳақиқат расид, ки динҳои сомӣ (иброҳимӣ) аз резахорони хони маздаясно ҳастанд.

Ду нухбаи ҳамзоду ҳаммир

Ду тан аз нухбагони сиёсии Тоҷикистони Шӯравӣ, ки ҳамзамон по ба ъарсаи вуҷуд гузошта буданд, ҳамзамон ҳам рафтанд. Қаҳҳор Маҳкамов ва Султон Мирзошоев, ки ҳар ҳар ду дар тӯли 84 сол ъумри худ дар сарнавишти сарзаминашон нақши нозудуданӣ гузоштанд. Ифтихори ҳамсуҳбатӣ бо ҳар дуро доштаам. Бо Қаҳҳор Маҳкамов дар 15-солагӣ дар утоқи Дабири аввали Ҳизби Кумунисти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва бо Султон Мирзошоев ҳамин се сол пеш дар хонааш дар Душанбе.

Султон Мирзошоев бар сари раисиҷумҳурии Тоҷикистон ҳақ дошт. Агар пешниҳоди ӯ намешуд, шояд ҳаргиз Раҳмон бар курсии устондории Кӯлоб, сипас раёсати Маҷлис ва саранҷом раёсати ҷумҳурии модомулъумр наменишаст. Агар оқои Раҳмон рӯзе ду нон бихарад, ъаҷаб нест, ки якеашро ба ёди оқои Мирзошоев назр кунад.

Оқои Мирзошоев, бо вуҷуди ин ки фарди фарҳехтаву огоҳе буд, ҳатталимкон аз интихоби худаш дифоъ мекард. Китобҳоеро, ки дар ин маврид навишта буданду навишта буд, варақ мезаду ба худ меболид, ки ҳамоно пешниҳоди ӯ роҳгушои оқои Раҳмон ба болотарин сутӯҳи силсиламаротиби қудрат шуд. Аммо шахсияти муаддабу дӯстдоштание дошт. Фарёд намезад, ҳарчанд пурсишҳои ман бисёр чолишангез буд. Дастпоча намешуд. Бо кунтрули аъсобаш мекӯшид ҳатталимкон посухи мантиқӣ ироа диҳад ва аз корномаи худаш дифоъ кунад.

Қаҳҳор Маҳкамов, аммо, аз он даста сиёсатмадорони тоҷике буд, ки наслашон дар дами инқироз аст. Сиёсатмадоре, ки дидгоҳи вежаи худро дошт, аммо дидгоҳи дигаронро нодида намегирифт. Ва агар медонист, ки аксарият бо ӯ нест, бар хостаи худ пофишорӣ намекард; бо вуҷуди ин ки имкону тавонашро дошт ва Маскав ҳам танҳояш намегузошт. Мардум истеъфояшро мехостанд. Истеъфо кард. Аммо Борис Пугу аз Маскав омаду дубора ӯро бар маснади раҳбарӣ нишонд. Ин дақиқан сухани худи Маҳкамов буд, ки дар посух ба мани навҷавон гуфта буд.

Ҳамин ки номаи интиқодомези як дабиристонии 15-соларо ҷиддӣ гирифтаву ӯро ба мулоқот хонда буд, дам аз шахсияти мутафовити ӯ мезанад. Албатта, гавҳари афрод дар муқоиса ошкор мешавад. Ҳарчанд дар он даврон бобати ҳимояташ аз ГКЧП, азияти устод Тоҳир ва дигарандешони дигар, забони ношевои порсиаш ва ба чандин далели дигар аз ӯ дили хуше надоштем, дар муқоиса бо имрӯз аст, ки ӯро мутафовит мебинем. Дубора истеъфояшро хостанд. Ин бор раисиҷумҳур буд ва бурида аз утоқи фармони марказ. Гуфт: “Ман меравам, вале шумо пушаймон мешавед”. Рафту дигар пушти сараш ҳам ъарсаи сиёсатро надид ва сиёсату сиёсатмадорӣ дар Тоҷикистон рӯ ба фано гузошт.

Як кори шодравон Қаҳҳор Маҳкамов кофист, ки ба ъунвони раҳбари хирадманд ҷовидона сабти торих шавад. Ва он кор аз хок бардоштан ва бар курсӣ нишондани забони модариаш буд. Ҳамӯ буд, ки иҷоза дод пас аз 60 сол забони миллии кишвар дубора расман “форсӣ” хонда шавад. Ин хидмати шодравон яке аз баргҳои заррини торихи муъосири тоҷикон аст. Ва агар ӯ 27 сол пеш чунин накарда буд, ба эҳтимоли қариб ба яқин имрӯз ҳам забони расмии мо бегона мемонд. Ҳарчанд тозабадавронрасидагон ёрои дидани “форсӣ” дар матни қонунро ҳам надоштанд ва онро дубора сутурданд, дар даврони ҳукумати Маҳкамов он тилисм як бор шикаста шуд. Маҳкамов нишон дод, ки он тилисм шикастанист. Пас мешавад дар оянда дубора онро шикаст ва парчами худиро барафрошт.

Равони ҳар ду рафта, ки як давронро бо худ бурданд, шод бод!

Even Tajikistan Was a Republic...

 Тоҷикистон ҳам ҷумҳурӣ буд

(дар посух ба пурсиши ҳафтаномаи "Самак")

Аз он рўз беш аз 22 сол мегузарад ва Шумо нахустин рўзноманигоре ҳастед, ки аз ман ҷўёи дақоиқи он рўзгор мешавад. Бо ин ки яке аз муҳимтарин рўйдодҳои зиндагиам буд, аммо ёдоварии он бароям дарднок аст. Ҳамеша чеҳраи Қаҳҳор Маҳкамови арҷманд дар баробарам мутаҷассим мешавад, бо ин сухани торихиаш, ки “Ман меравам, аммо шумо пушаймон хоҳед шуд”.

Баҳори 1990 буд. Ман як дабиристонии 15-сола будам, ки рўйдодҳои баҳманмоҳи хунинро аз наздик бўида будам. Дарсҳои “Мактаби кино” дар Хонаи синемои Кимёгаров, ки шанбе-якшанбеҳо баргузор мешуд (бо мубодирати чеҳраҳои ъазизе чун Давлат Худоназаров, Абдурофеъи Рабеъ, Зоҳир Саъдуллоев), баҳонае буд барои берун омадан ва дидани рўйдодҳое, ки дар маркази шаҳрам мегузашт. Таҷаммуъе густарда, шиъорҳо барои сарнагунии давлати вақт, чодарҳо, муштҳои барафрошта, ҷумлаҳое бузургтар аз луқмаи даҳон нигошта бар порчаҳо... Инҳо воқеъиятҳои он рўзгорон буд, ки ҳар бор ҳангоми бозгашт аз “Мактаби кино” ё Садову Симо (ки он замон гўяндаву гардонандаи барномаҳояш будам) медидам.

Тазоҳуроти баҳманмоҳ ба хун оғушта шуд. Қаҳҳор Маҳкамов қавл дод, ки аз мақомаш канорагирӣ хоҳад кард, аммо чунин нашуд. Ва мани олуда ба “глоснуст” (гласноть)-и горбачевӣ ва шефтаи мардумсолорӣ Маҳкамовро ногузир аз тарки мақому мансаб медидам. Бозмондани ў бар мақоми дабирии аввали Ҳизби Кумунисти Тоҷикистон барои ман пурсишбарангез буд. Бавижа ин ки ман бо ду чашми сар ҷон кандану мурдани чанде аз он 25 нафари кушташуда дар рўйдодҳои баҳманмоҳро дида будам.

Баъд аз ин ки Қаҳҳор Маҳкамов бар мақомаш дубора собит шуд, пеши худ қарор гузоштам, ки пурсишҳоямро бо шахси ў дар миён бигзорам. Номае навиштам бо 16 пурсиш, ки ғолибан марбут ба давраи поёнии ҳукумати ў мешуд, аз ҷумла ин ки “чаро Шумо ваъдаи истеъфо додед, аммо канор нарафтед?”

Аз он номаи ман ҳеч кас ба ҷуз худаму Худо хабар надошт. Ва худи ман ҳам интизор надоштам, ки Маҳкамов ба навиштаам маҳал бигзорад. Аммо аз қазо телефуни хона занг заду гўширо худам бардоштам. Касе, ки худашро “Махшулов” муъаррифӣ кард, маро ба мусоҳибат бо Маҳкамов фаро мехонд. Гўширо гузоштам. Падарам, ки аз гўшие дигар суҳбати моро шунида буданд, пурсиданд: “Кадом Маҳкамов мехоҳад бо ту суҳбат кунад?” Сарбазер гуфтам: “Шояд Қаҳҳор Маҳкамов бошад”. Падарам барошуфтанд, ки чаро раҳбари кишвар хостори дидор бо ман шуда... Гуфтам, чун ман як нома навишта будам, бо ин муҳтаво...

Рўзи дидор дар Кумитаи Марказии Ҳизби Кумунист ҳозир шудам. Баъд аз бозрасии муфассал дар иҳотаи 6 сарбоз ба утоқи кории Маҳкамов роҳнамоӣ шудам. Дар утоқи пазироии Маҳкамов нишаста будам, ки шодравон Отахон Латиф ӣ аз утоқаш берун омад. Ба далели иртибототи хонаводаг ӣ маро шинохт ва изҳори таъаҷҷуб кард, ки ман онҷоям. Ман ҳам бузургсолона гуфтам, ки ба дидори ҷаноби Маҳкамов омадаам. Чизе нагуфту рафт.

Пас аз лаҳзае чанд муншӣ маро ба утоқи Маҳкамов даъват кард. Мани гирифтори тапишҳои инқилобӣ бо сари баланд ва бе ҳеч таконе дар рагҳоям вориди утоқ шудам. Қаҳҳор Маҳкамове, ки дар телевизюн медидам, дар баробари чашмонам буд. Аз пушти мизи бузургаш баланд шуд ва канори ман омад, то дар садри мизи дароз бо даҳҳо сандалӣ бинишинад. Ин ҳаракати ў ҳаргиз ёдам намеравад, чун мизи бузургаш қадди кўтоҳи маро таҳтушшуъоъ қарор медод. Вақте ҳам канорам нишаст, лаб ба табассум гушод, сарашро поинтар гирифт, то тақрибан дар сатҳи мусовӣ бошем ва кўчактарин тарсе, ки дар ман боқӣ буд, парпар шуд. Маҳкамов дар канори ман нишаста буд, то гўӣ дўстона бо ҳам масоили кишварро баррасӣ кунем.

Албатта, мо танҳо набудем. Махшулов ҳозиру нозир буд ва тамоми ҷузъиёти дидорро сабт мекард. Як соъату 15 дақиқа дабири аввали Ҳизби Кумунисти Тоҷикистон ба пурсишҳои як мактабхони 15-солаи кишвараш посух мегуфт... ва ин як дидори расмӣ буд. Он замон “расмӣ” будани дидорро фаҳмидам, ки дуруст пас аз поёни мулоқот даҳҳо рўзноманигор шумораи хонаамро аз ҷое гир оварданду шурўъ карданд ба зангидан. Дар рўзҳои баъдӣ бо бисёре аз хабарнигорон мулоқот доштам ва матолибашон пас аз гузаштан аз полоя (филтер)-и давлатӣ, ки худам ҳамроҳ бо чанде чун Мирзои Салимпур ва Талъат Нигории рўзномаи  “ҷавонони Тоҷикистон” дар ҳузури мақомоти Ҳизби Кумунист шоҳидаш будам, мунташир шуд. Ба ҳар рўй, ончи мани навҷавон мехостам, пахш шуд: дабири аввали Ҳизби Кумунист мегўяд, ки ночор буд бимонад, чун бо ҳузури Борис Пуго дар Душанбе пленуми ҳизб баргузор шуда буд ва ҳамагӣ хостори мондани Қаҳҳор Маҳкамов дар мақоми дабирии аввали ҳизб шуда буданд ва ў ночор буд бимонад. Аммо дар ҳамон навиштаҳои расмӣ ҳам пурсиши мани навҷавон дар ҳаво муъаллақ монда буд, ки “бо вуҷуди бояду набоядҳои ҳизбӣ, шумо чаро ба хостаи мардум таваҷҷуҳ накардед ва барои ҳамеша канор нарафтед?”

Бо гузашти 22 сол мехоҳам ба Қаҳҳор Маҳкамов дуруди баланд бифиристам, ва агар ъумр вафо кунад, дасташро бифишорам. Ҳар касе қодир нест кореро, ки ў 22 сол пеш карда буд ва бо як кўдак ба гуфтугузор нишаста буд, анҷом диҳад. Акнун дар Тоҷикистон раисиҷумҳурро, ки бояд хидматкори мардум бошад, “ҷанобиъолӣ” ва бузургвор медонанд, ки пашшаи мухлили хобашро бояд кушт. Аммо дар Тоҷикистоне, ки мо доштем, бо раиси давлат ҳам мешуд даст доду пурсид: “Ҳоли Шумо хуб аст?”