گاه گداری موردهایی ریشه شناختی به چشمم می خورد یا به ذهنم می آید یا کشف می شود که بر باد می نویسم و فراموش می شود. این صفحه برای همان پاره های مربوط به ریشۀ واژه هاست. شما هم اگر یافته ای جالب دارید، همین جا برایم بفرستید
***
Esfandiar Adina: nemangha [nemangh, nema, nemanghvañt]
10 (AI) n. veneration, reverence (AHM, Monna), prayer (Kr) (respect?); (N) reverent; duty (k297?)
... nemanghâ
9 (I, plN)
... nemanghô
6 (G)
Вожагони боло аз фарҳанги забони авестоист. Эҳтимолан номи Намангон, шаҳре дар Фарғона, аз бунвожаи "немангҳа" бармеояд.
Шояд маънои аслии Намангон намозгоҳ бошад, мисли Бухоро, ки аз "виҳара" бармеояд ва ба маънои маъбад (-и буддоӣ) аст.
***
از زمانی که واژۀ زیبای "رستاخیز" را شنیدم تا کنون تصور من این بود که آن مرکب از دو واژۀ زندۀ "رست" و "خیز" است. اما دریافتم که واژۀ "رِست" به شکل
Raetha
یا
Irista
در زبان اوستایی به معنای "مُرده" بوده‌است. اما به نظر من، این واژه‌ها نمی‌توانند معنای دقیق مفهوم "مرده" در زبان اوستایی را بدهند، چون خود واژۀ "مـُرده" با "مَرد" و "مرگ" همریشه است که در زبان اوستایی هم به اشکال مشابه وجود دارد.
Raetha
یا
Irista
می‌توانند اشکالی کهن از واژۀ "رَفته" باشند، به معنای "درگذشته". هم "رفتن" پارسی به آنها برمی‌گردد و هم
ir
در زبان‌های لاتینی چون اسپانیایی (به همین معنای "رفتن").
***
آنانی که از کاربرد واژۀ تازی "عزیز" در نوشته‌های خود پرهیز می‌کنند، غالباً معادل‌های "گرامی" و "ارجمند" را به کار می‌برند که هر دو در پارسی میانه هم بوده‌اند. اما در پارسی میانه یک واژۀ دیگر هم به همین معنا رایج و شاید حتا رایج‌تر بوده‌است: "دوشگ"
doshag
که اکنون مهجور است. اما چندان مهجور هم نیست. از صفت عالی این واژه همچنان همه‌روزه بهره می‌گیریم: دوست که کوتاه‌شدۀ "دوشِست" است، به معنای "عزیزترین". پسوند "- ست" یا "- شت" شاخص صفت عالی است که در برخی از زبان‌های فرنگی باقی مانده‌است.
***
واژه‌های پارسی میانه در گویش‌های پارسی ورارود، به ویژه تاجیکستان فراوان به گوش می‌خورند. همین واژۀ "موکی" (به معنای سرموزه یا گالش) که نمی‌دانستم از کجا می‌آید، برآمده از "موک" پارسی میانه بوده که به شکل "موق" وارد زبان عربی شده و در زبان ارمنی هم به آن
moik
گویند. یا خود همین واژۀ "موزه" پارسی میانه که در عربی "موزَج" شده، اکنون در بسیاری از گویش‌های پارسی جای خودش را به "چکمه" ترکی داده‌است. اما در ورارود "چکمه" را نمی‌فهمند و به آن به همان شیوۀ پهلوی "موزه" گویند.
هر دو واژۀ موک و موزه
mok, mozag
از فعل پارسی میانۀ
paymoxtan
برآمده‌اند که در پارسی نوین تبدیل به "پیمودن" شده‌است. یعنی وسایلی که با آن راه پیمایند.
ریشۀ واژۀ "تنبان" در زبان پارسی میانه هم جالب است:
tan-panag
واژه‌ای است مرکب از "تن" به معنای بدن و "پائیدن" یا "بانستن"، آن چه تن را بانـَـد: تن + بان = تنبان.
"قبا" هم معرب "کـَـباه" پارسی میانه بوده است.
***
امید جیهانی Умед Ҷайҳонӣ:
ریشۀ نام های «پارس» و «پشتون» واژۀ هندوایرانی
«-(parśṷ(a*»
است به معنی «شانه پهن»، یعنی «تنومند، فراخ سینه، تهمتن، پهلوان». «پښتون» و یا «پختون» برخاسته از
«-parθavāna*»
در پارسی باستان و
«-parśavāna*»
در ایرانی باستان می باشند با همان معنای «پهلوان» که اتفاقا، نام «پهلویان یا پارنیان»، یعنی خراسانیان یا تاجیکان نیز بود.
واژۀ «پَختون»
[paxtun]
در گویش شرقی زبان پشتو گونۀ دیگری است از «پښتون»
[paʂtun]
در گویش غربی همین زبان که کهن‌تر است و همین واژه نشان می دهد که «-ښت-»
[-ṧt-] یا [-ʂt-]
در زبان پشتو همواره با «*-رس-»
[-rs-*]
در پارسی باستان برابر است. چنانچه، «پرسیدن»
[porsidan]
در پارسی با «پښتل»
[puṧtəl]
در پشتو. از این رو، «پشتون» و «پارسی»، یعنی افغانستانی و ایرانی، و تاجیک نیز، هم همخون هستند و هم همنام.
منبع ریشه‌شناختی:
Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племён в Передней Азии. М. 2007, стр. 196
Азии. М. 2007, стр. 196
***
واژۀ پارسی میانۀ "اباگ" که سپس تبدیل به "ابا" و سرانجام "با" شد، با واژۀ فرانسوی
avec
به معنای "با" همریشه است.
Avec
برآمده از
aboc, abhoc, apud hoque
در زبان لاتین است که به معنای "با" و "نزدیک چیزی" یا "کنار چیزی" به کار می‌رفته و معادل انگلیسی آن
by
است که مثل معادل پارسی آن (با) شاخ و برگش ریخته و ساده‌تر شده‌است.
Вожаи порсии миёнаи "абог", ки сипас табдил ба "або" ва саранҷом "бо" шуд, бо вожаи фаронсавии avec ба маънои "бо" ҳамреша аст. Avec баромада аз aboc, abhoc, apud hoque дар забони лотин аст, ки ба маънои "бо" ва "наздики чизе" ё "канори чизе" ба кор мерафта ва муъодили инглисии он "by" аст, ки мисли муъодили порсии он (бо) шоху баргаш рехта ва содатар шудааст.
***
ریشۀ واژۀ جهنم
Решаи вожаи "ҷаҳаннам"
***
यह सच है
Yeh such hai
راست (درست) است.
مدت هاست که بر سر واژه های "سچ" و "حق" فکر می کنم. با این که یکی سانسکریت و دیگری تازی است، به نظر می آید با هم پیوند ریشه‌ای داشته باشند، چون معنی هر دو "راستی" است. و حتا واژۀ انگلیسی "ساچ" (چنین) دال بر اصالت هندواروپایی "سچ" هندی به معنای "واقعیت" یا "راستی" است
صداهای "ه" و "س" در میان زبان‌های پارسی باستان و سانسکریت تغییرپذیر است. به مانند "اهورا"ی پارسی به معنای خدا و "اسورا"ی سانسکریت به معنای دیو (و دیو در سانسکریت به نوبۀ خود به معنای خداست که داستان خودش را دارد).
پس "حق"ِ به ظاهر تازی می تواند یک واژۀ پارسی باستانی باشد (به مانند هچ) چون قواعد ریشه‌شناختی زبان‌های هندواروپایی به پارسی بودن آن اصرار دارند. مطالعۀ بیشتر می خواهد.
***
در بسیاری از گویش‌های پارسی «ب» تبدیل به «و» می‌شود: آب – او یا آو، کاب – کاو، تاب – تاو... این حالت در زبان‌های کهن هم بوده است. «اَبرهَ» در پارسی کهن همان ابر آسمان است که با auros در زبان یونانی از یک ریشه برمی‌آید. در زبان هندی باستانی abhra به معنی میغ یا ابر بارانی بوده. و حالا واژۀ یونانی auros به شکل aura در زبان‌های فرنگی بسیاری غالباً به معنای «هاله» به کار می‌رود. اما معنای آغازین auros در زبان یونانی «کف» و «ابر» بوده که با همان «ابر» پارسی نوین از یک بیخ و بن است. و این واژه در زبان اوستایی به شکل «اورَه» آمده است
یکی از اشکال این واژه در پارسی باستان abra-ka است که واژۀ روسی oblako با آن پیوند مستقیم دارد
***
Бо сипос аз Исфандиёр, ки мавзўъро чиддитар гирифт ва аз Умед, ки бо ишора ба χałbang-и муғулй сари калобаи баҳсро бармалотар кард.
Дар забони булғорй (ки хешованди порсй аст), ба кулоҳ клобукъ гўянд, ки бо «клубок»-и русй ва “калоба”-и порсй ҳамреша аст. Дар забонҳои дигар ҳам ин вожа ба маънии кулоҳ омадааст: клобук (укроинй, сербию курвотй), klobouk (чекй), kłobuk (лаҳистонй)... Бунвожаи онҳо клъбъ/кълбъ ъунвон шуда.
Ва ҳамин тавр, вожаҳои ҳамгину ҳамгуне дар забонҳои ҳиндуурупойи ба маънии “сар” ё “калла”ё “чумчума” (косохонаи сар) вучуд дорад: kapāla (сонскрит), kъubal (ирунй ё усетиёйи), khopar (балучй), kapãl (ҳиндй), kapol (вахонй, шуғнй, язгуломй), kapāl (сарикулй), kalla (яғнобй), kele (курдй), kêllê (толишй, гелакй)... Ва дар бархе дигар аз забонҳои эронй вожаи “кулоҳ” бисёр шабеҳи “калла” ё “қолпоқ” аст, ба монанди хъыlpаkъ (ирунй ё усетиёйи), kъla (ишкошимй), pukъl (вахонй), pakol (пашту), kalapaka (сакойи ё хутанй).
Дар ъайни ҳол бо вожаи “қолпоқ” рўбарў меоем, ки бино ба бисёре аз фарҳангҳои решашинохтй решаи олтойи дорад, бо бунвожаи kàla/k,-e-. Бо намунаҳое чун kalpak (туркй, чувошй), xalbax (хокосй), xalpāq (ёқутй), kalbaŋ ва χalbang (муғулй), qalbaŋ (муғулии шимолй), хalwŋ (қолмиқй), kelpeke (тунгусумонжурй), kár (курейи).
Нависандаи китоби “Етимология на старобългарски, староруски думи с вероятен прабългарски произход” (“Решашиносии вожаҳои булғории куҳан ва русии куҳан бо асолати эҳтимолии булғории бостон”) пас аз баррасии бисёре аз ин намунаҳо менависад: “Така че съвсем основателно може да се мисли за евентуална стара хотаносакска или тохарска заемка в древнотюркски» (Бад-ин гуна, мешавад саранчом ба таври мустадал натичагирй кард, ки ин вожа вомвожае аз сакоии куҳан ё тахорист, ки ба туркии куҳан роҳ ёфтааст).
Ва бад-ин гуна, мо ҳам метавонем натичагирй кунем, ки “қолпоқ” решаи эронй доштааст. Решаи эронии “пойпоқ” (пайпоқ) аз оғоз ҳам машкук набуд. Сипоси фаровон аз пайгирии дўстон.
***
واژگان
مثل آب و بادند. می روند و باز می آیند. به گونه ای دیگر. به مانند واژۀ
«خشَچَپاوَنِ» xšaçapāvan پارسی باستان که همین امروز هم در زبان ما جاری
است، اما ردّش را نمی شناسیم. همان «شهربان» است. اما در پارسی باستان
معنایی متفاوت و گسترده تر داشت. «خشَچَه» xšaça استان بود و «پاوَن»
نگهبان و «خشَچَپاوَن»، استانبان یا استاندار. شکل کنونی آن در زبان پارسی
نوین «شهربان» است، با چم یا معنایی دیگر. گونۀ
اصیل واژه به یونانی و سپس به دیگر زبان های فرنگی هم راه یافت، به اشکالِ
«ساتراپس» satrápēs و «ساتراپ» satrap. فعلاً در زبان انگلیسی این واژه به
معنی رهبر یکی از اقمارِ قدرتی بزرگ به کار می رود. در نام های خانوادگی
هم به همین شکل باقی است (نمونه: مرجانِ ساتراپی).
این همه زمان گذشته و این واژه همچنان زنده است و می گردد. اما با نام و نمایی دیگر: شهربان. واژه ها هم زندگی و دگردیسی انسانی دارند.
این همه زمان گذشته و این واژه همچنان زنده است و می گردد. اما با نام و نمایی دیگر: شهربان. واژه ها هم زندگی و دگردیسی انسانی دارند.
