Monday, June 27, 2011

Ask Dadajan Whatever You Please

Мубоҳисаи бархат бо Додоҷони Атоуллоҳ

Торнамои русизабони toptj.com гӯшаеро ба кунфронсҳои бархат (онлайн)-и худ ихтисос додааст ва муддаъист, ки ин гӯша орӣ аз теғи сонсур хоҳад буд ва трибуни озодест барои баёни андешаҳо аз ҳар равияву ниҳлаи фикрӣ. Бибинему таъриф кунем.

Нахустин меҳмони ин гӯша Додоҷони Атоуллоҳ, раҳбари ҷунбиши иҷтимоъию сиёсии “Ватандор” аст. Торнамои ёдшуда дар муъаррифии ӯ менависад:

“Мавзеъгирии ӯ арзёбиҳои башиддат мутаноқизеро бармеангезад; аз шефтагии самимона гирифта то барошуфтагии хасмона.

Чаро Д. Атоуллоҳ ҳудуди 20 сол аст, ки алайҳи раисиҷумҳури Тоҷикистон изҳори назар мекунад?

Оё Тоҷикистон обистани инқилоб аст?

Оё боди шӯришҳои ҷаҳони араб ба сӯи Помир мевазад?

“Ватандор” устура аст ё як нерӯи ростин?

Додоҷони Атоуллоҳ кист? Муборизи танҳои роҳи додгарию додварзӣ ё як сиёсатмадори баландпарвоз бо хиёли расидан ба қудрат?

Д. Атоуллоҳ ва Э. Раҳмон дар дидори маҳрамонаашон дар бораи чи чизҳое суҳбат карда буданд?”

Торнамои toptj.com дар идома менависад, ки то рӯзи 14 жуие (июл) мунтазири дарёфти пурсишҳои корбарон хоҳад буд. Посух ба пурсишҳо рӯзи 17 жуие (июл) мунташир хоҳад шуд.

Saturday, June 25, 2011

Pyrillic - Persian Cyrillic

نگو که چشم مرا مونس نگاه نبود
و یا گلایۀ من لایق هم‌آه نبود
اگر گناه، پیریلیک‌نگاری‌ام* باشد
تو را به خدا این که هیچ گناه نبود!
پناه از حجرالاسود زمانه کجاست؟
مرا به غیر پیریلیک که سرپناه نبود!
بیا دوباره بیارای خوان معرفتم
مگر "شناخت" به تفسیر راه و چاه نبود؟
اگر دوباره به رسم نیا قلم گیرم
بگو که مرحمت افزون، اشتباه نبود

*پیریلیک - پارسی سیریلیک

Нагӯ, ки чашми маро мӯниси нигоҳ набуд,
Ва ё гилояи ман лоиқи ҳам-оҳ набуд.
Агар гуноҳ пирилликнигориам* бошад,
Туро ба Худо, ин ки ҳеч гуноҳ набуд!
Паноҳ аз ҳаҷар-ул-асвади замона куҷост?
Маро ба ғайри пириллик, ки сарпаноҳ набуд!
Биё дубора биорой хони маърифатам,
Магар “шинохт” ба тафсири роҳу чоҳ набуд?
Агар дубора ба расми ниё қалам гирам,
Бигӯ, ки марҳамат афзун, иштибоҳ набуд.

*Пириллик - порсии сириллик

Monday, June 20, 2011

Lessons For Tajik State

Дарсҳое барои давлати Тоҷикистон

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Лангари ҳилми ту, эй киштии тавфиқ, куҷост,
Ки дар ин баҳри карам ғарқи гуноҳ омадаем.

Гӯӣ ҳар ҷо санг аст, ба пои ланг аст. Ин рӯзҳо нигоҳ ба расонаҳои Ғарб чашми моро меозорад. Тоҷикистоне, ки андак касе номашро шунида буд, ба унвони як давлати худкома, ки хабарнигори Би-Би-Сиро боздошт кардааст, нақли маҳофили хабарист. Дар миёни ҳампешагони осиёимиёнаимон, ки мепурсанд: “Пас чи фарқе байни давлати шумову давлати мо?”, лол мемонем. Қаблан бо саре ним ваҷаб болотар, аз озодии нисбии матбуъот дар Тоҷикистон доди сухан медодем. Аммо боздошти хабарнигори расонае чун Би-Би-Сӣ бо далелҳое машкуку мардуд ниме аз забони моро кӯтоҳ кардааст.

Охир чи касе ба зеҳнаш хутур мекунад, ки Урунбой Усмонови шоъир, нависанда, равшанфикр, забондон, бофарҳангу фарҳехта сар аз ташаккули қурунивустоию вопасмондае чун Ҳизб-ут-таҳрир дароварад? Мегӯянд, бо таҳририён мулоқот дошта. Ох, чи аҷаб! Ва ҳамчунин мегӯянд, ба адабиёти таҳрирӣ дастрасӣ дошта. Ҷиддан?!..

Магар ин ҷамоъат аз сиришти рӯзноманигору кори рӯзноманигорӣ воқиф нестанд, ки бояд аз тамоми мавзӯъоти гузоришҳояш шинохти тамому камол дошта бошад, то ҳарфи муфт назанад? Ҳатто агар бихоҳад алайҳи Ҳизб-ут-таҳрир матлабе бинависад, оё бояд бо марому ормонҳои он ошно шавад ё на? Дар қафасаи китобҳои ман шояд “Mein Kampf”-и Ҳитлерро ҳам пайдо кунанд. Оё ин бад-он маъност, ки фардо манро ба ҳампаймонӣ бо Ҳитлер муттаҳам хоҳанд кард? Ё интизоре, ки аз Урунбой Усмонов мерафт, ин буд, ки бар мабнои фармудаҳои расмии мақомот бидуни шинохте ҳатто сатҳӣ аз Ҳизб-ут-таҳрир ёвасароӣ кунад?

Кай мақомоти мо ин ҳақиқатро хоҳанд пазируфт, ки Шӯравӣ мурдааст ва 20 сол пеш маросими хоксупориаш баргузор шуд ва ҳамроҳ бо шигирду шеваҳои ҳукумати он мори сурх ба зери хок рафт? Имсол, ки қарор аст бистумин солгарди истиқлоламонро таҷлил кунем, оё воқеъан ин мақомоти шӯравинасақ бо камоли шодию майманат ба пои мизи ҷашни истиқлол хоҳанд нишаст ё бо мӯяҳои дарунӣ барои он мори хокшуда, ки мағзи миллатро барои беш аз ҳафтод сол заҳҳоквор хурд, ки дар натиҷа то кунун камбуди мағз дорем? Агар баростӣ аз истиқлоли Тоҷикистон истиқбол мекунанд, бояд шеваи мудирияти хоҷаи пешинро ба боди фаромӯшӣ биспоранд ва тоҷикона (ба мафҳуми бостонии ин вожа), бо дирояту огоҳӣ, одилона, бо шарофату фазилат ҳукумат кунанд.

Ҳоли ҳозир кофист, ки рисолати як рӯзноманигорро фаро бигиранд, ки ӯ воқеъанигоре беш нест ва тобеъи хостаи ин ё он гурӯҳ нест, барои фалон малику беҳмон малик чормағз хурд намекунад, балки дар ҳоли таҳқиқу тафаҳҳус ва гузориш додан аз воқеъиятҳои ҷомеъа аст. Агар афроде дар канори шумо ёваҳои шуморо такрор мекунанду ҳамчунон номи “рӯзноманигор”-ро доранд, нонашон ҳалол нест. Чун рӯзноманигор ҳаргиз ҳарфи мақомотро такрор намекунад, магар ин ки нақли қавл бошад. Шумо ғаразе доред; ӯ ғаразе надорад, ҷуз ҳақиқат. Ҳақиқат бароятон талх аст. Ҳақиқати талх, агар коматонро озор медиҳад, воқеъиятҳоро дигаргуна кунед, то гузоришҳое, ки барои ҷаҳониён пахш мешавад, шаҳдбору шакарин бошад.

Дархости шуморе аз тоҷикони бурунмарзӣ аз давлати Тоҷикистон: Давлатҷон, моро сарфароз, ки намекунӣ, шармсор ҳам накун, лутфан.

Мабош дар паи озору ҳар чи хоҳӣ, кун,
Ки дар шариъати мо ғайр аз ин гуноҳе нест.

***

Хастагонро чу талаб бошаду қувват набувад,
Гар ту бедод кунӣ, шарти мурувват набувад.

Дар конун, ҳаста ё маркази ин ҷанҷол нигаронии давлати Тоҷикистон аз гурӯҳҳои ифротии мазҳабӣ нуҳуфтааст. Ва ин дақиқан чизест, ки ҷаҳони пешрафтаро ҳам нигарон кардааст; ҳамонҳоеро, ки алайҳи боздошти Урунбой Усмонов эътироз мекунанд. Ин ҳақиқатест, ки ҳар нерӯи рӯ ба фардоро нигарон мекунад, чун андак нестанд нерӯҳое, ки мехоҳанд тугмаи “вопас”-ро фишор диҳанду моро шоҳиди сайри қаҳқароӣ (регресс) кунанд. Бо ин нерӯи вайронгар бояд бархурд кард; аммо бархурд аз навъи ақлониаш, на бозувониаш. Бархурди бозувонӣ моро худ ба худ дучори сайри қаҳқароӣ (регресс) хоҳад кард, дар ҳоле ки лозимаи ҳузури як миллат дар садаи 21 бархурди ақлонӣ бо падидаҳои номатлуб аст.

Чанде пеш хабари хуши гушоиши қарибулвуқӯъи китобхонаи миллии Тоҷикистонро дар расонаҳо хондам. Аммо шӯрбахтона, гӯё мо маҷбурем, ки ҳамеша хабари хушро бо чошние аз хабари бад бишнавем: қарор аст шуморе аз кормандони идороти давлатӣ ҳар кадом панҷ адад китоб ба ин китобхона тақдим кунанд.

Маъмулан давлатҳое, ки китобхона месозанд, барои миллатҳо китобҳои тоза ба армуғон меоваранд, ки ҳовии андешаҳои тоза аст; на ин ки китобҳои миллатро барои ганҷинаи худ биситонанд. Гирам, ки шумо китобҳои мардумро аз ганҷаҳои даврони шӯравиашон ҷамъоварӣ кардед ва дар қафасаҳои локхурдаи ҷадидатон гузоштед. Чи чизе тағйир хоҳад кард? Оё бори андешае, ки он қафасаҳоро хам хоҳад кард, ҷадид аст ё куҳан? Ин андешаҳо қаблан ҳам буданду тоза нестанд. Агар он китобҳо куҳнаанд, ба чи дарди ҷомеъаи ташнаи дониши навин мехуранд?

Ҷаҳон дар таҷрубаи башарии худ дидааст, ки давлатҳо бо гушоиши китобхонаҳои нав андешаҳои навро ба умум ироа медиҳанд. Аммо ин нахустин таҷрубаи башарият аст, ки давлате китобхонае бисозад ва муҳтавои онро аз миллат биситонад. Маъмулан давлат заминаеро фароҳам мекунад, ки донишварони кишвар он қафасаҳоро бо пажӯҳишҳои тоза пур кунанд. Куҳна куҳна аст. Ва хуб нест, ки аз ҳамин ҳоло ин китобхонаи навро бо куҳнаҳо таланбор кунему куҳна кунем.

Ва инҷост, ки мавзӯъи аввали ин ногуфта бо мавзӯъи дувум пайванд мехурад. Давлате талош мекунад бо ифротгароии мазҳабӣ ё ақидатӣ ё аз ҳар навъи дигари тундравӣ мубориза кунад, аммо қурс (таблетка)-и онро надорад. Китобхонае сохтааст, ки метавонад дорухонаи зеҳнии хубе бошад, аммо қафасаҳои он холианд ва мардум маҷбуранд доруҳои куҳнаашонро ба ин дорухона таҳвил диҳанд. Аммо доруи куҳна асаре нахоҳад дошт. Ва набуди дору (набуди андеша, набуди китоб) ба таъассуб, кӯрбоварӣ ва тундравиҳои гуногун меанҷомад.

Агар китоб намедиҳед, интизор доред миллат чӣ бихонад? Китобҳои мунаққашу пурзарқу барқи ҳовии таблиғоти давлатӣ “ҳамин панҷ рӯзу шаш бошад”, ба қавли Саъдӣ. Аз чеҳраҳои шумо барои торихи фардо як акс бештар ниёз надоранд. Ва он ҳам агар чизе шоистаи таҳсин аз худ ба ёдгор бигзоред. Пас лутфан ба фикри чопи китобҳои донишварон бошед. Ва он чизест, ки чеҳраҳои шуморо мондагор хоҳад кард.

Ҳамон ки қаблан гуфтем, абзори мубориза бо тафаккуроти каж андешаҳои рост аст; муборизаи ақлонист, на бозувонӣ. Қарор нест бо куштани фалон шайх ва зиндонӣ кардани беҳмонӣ пайрави ӯ роҳ ба ҷое бибарем. Андешаҳои зиддимиллию абусу вайронкунанда то замоне рушд хоҳанд кард, ки дар баробарашон дарахти тануманди азиме аз андешаи миллии навин шакл бигирад. Дар ин маврид давлат наметавонад бигӯяд: “ҳар кас аробаи худашро худаш кашидан гирад”. Давлат муваззаф аст, ки ин халаъ (вакуум)-и фикрӣ, ақидатӣ, ормониро пур кунад. Давлат муваззаф аст, ки он қафасаҳои холии китобхонаеро, ки барои 10 милюн китоб сохта, бо 10 милюн андеша пур кунад; бо андешаҳои навин, на вопасмондаву куҳна, то фардо бо 10 милюн беандеша рӯдаррӯ қарор нагирем. Давлат бояд рӯи андешаи нав сармоягузорӣ кунад. Танҳо он гоҳ аст, ки давлат давлат мешавад.

Ва бо сипос аз ҳамроҳии Хоҷаи Шероз тайи ин ногуфтаҳо, ки гуфта:

Бедор шав, эй дида, ки эмин натавон буд,
З-ин сели дамодам, ки дар ин манзили хоб аст.

Sunday, June 19, 2011

On Necessity of Switching Back to Persian Script

Ҳар кас ба забони худ сухандон гардад...

(посух ба пурсишҳои торнамои "Кимиёи саъодат")

- Яке аз масоиле, ки дар утоқи (фейсбукии) “Забони порсӣ” бештар матраҳ ва миёни аъзо перомуни он баҳсу ҷадалҳои зиёд сурат мегирад, зарурати гузор ба хатти порсӣ аст. Аз изҳори назари бархе ҳаммиҳанони азизамон чунин бармеояд, ки онон фикр мекунанд, ин кор дар мавқеи кунунӣ аз зарурате чандоне бархӯрдор нест. Ва дигар он ки чунин ангошта мешавад, ки гӯи ҳамин фардо қарор аст ҳама даст аз хатти кирил ва ба таъбири шумо пирилик бардоранд ва субҳи худро бо хатти форсӣ оғоз кунанд. Бо таваҷҷӯҳ ба ин, аз Ҷаноби Олӣ хоҳиш мешавад, ба ин ду масъала рӯшноӣ меафкандед. Аввал дар бораи зарурати ин гузор барои порсиёни Тоҷикистон, ва дигар, перомуни ин ки агар қарор бар ин шавад, ки ба хатти ниёкони худ бигузарем, ин гузор чӣ гуна ва чӣ муддат замонеро дарбар хоҳад гирифт.

- Дуруд бар Шумо ва сипос аз таваҷҷуҳатон ба муҳимтарин пурсиши пешорӯи тоҷикон ва Тоҷикистон: забон. Бисёре аз ҳаммеҳанон шояд ин суханони манро муболиғаомез ва ҳатто иғроқомез арзёбӣ кунанд, аммо баростӣ мавзӯъи забон имрӯза муҳимтарин муъзалест, ки дар камини мо нишастааст. Ба қавли Саъдӣ:

Забон дар даҳон, эй хирадманд, чист?

Калиди дари ганҷи соҳибҳунар.

Чу дар баста бошад, чи донад касе,

Ки ҷавҳарфурӯш аст ё пилавар.

Муддатест, ки он калидро ганҷуронаш гум кардаанд ва дигар ба ганҷина моро роҳе нест. Аз ин рӯ забони бастаи мо маҷол намедиҳад, ки он ганҷи нуҳуфта барои ҷаҳониён бидурахшад ва дигарбора рӯдакиҳову фирдавсиҳову синоҳову мавлавиҳо биофаринад.

Забон танҳо василаи баён нест, балки шоҳрагест байни андеша ва баён. Забон мафҳумҳоро ба зеҳн месупорад, онҳоро малмус ва фаҳмиданӣ мекунад, дар деги зеҳн меҷӯшад ва дар қолиби андешаи бикр баён мешавад. Он андеша метавонад аз ҳар ҷинсе бошад: адабӣ, ҳунарӣ, фалсафӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ, физикӣ, риёзӣ... Тамоми ин андешаҳо ба як забони дурусту мукаммал ниёз доранд. Тавлиди ин андешаҳоро метавон танҳо бо забоне анҷом дод, ки шерозаҳояш аз ҳам нагусаста бошанд, сарусомоне дошта бошад, мафҳумҳо барояш гунг набошанд ва зери бори вожаҳои ҳаммаъно ва гоҳ бемаъно ва аз фарти камбуди вожаҳо барои мафҳумҳои тоза ба ҳолати сакарот нарасида бошад.

Мо бо як таноқузи нодир дар торихи забоншиносии ҷаҳон сарукор дорем. Забони мо, ки имрӯз расман истилоҳи сиёсии “тоҷикӣ” барояш боб шудааст, забони навпою каммояе нест ва аз ғаною дороиҳои он гӯши фалакро кар кардаем. Забоне, ки барои мардумони дигар манбаъи вожасозию мафҳумофаринӣ буд, имрӯз канори ҷоддаи рӯзгор кашкӯли гадоӣ ба гардан андохта ва худро дар баробари забонҳои навпой хору муҳтоҷу нотавон мебинад.

Ин дар ҳолест, ки мо медонем калиди гумшудаи дари ганҷ куҷост. Медонем, ки ҳамзабонони дигари мо ганҷурони қобилтаре будаанду калидро ҳифз кардаанд. Он калид чизе ба ҷуз хатти порсӣ нест, ки ҳамроҳ бо забони порсии навин падид омад ва ин забону алифбо побапои ҳам роҳи дарозеро паймуданду то ба мо расиданд. То замоне ки алифбои порсӣ (рӯҳ) дар ҷилди забони порсӣ (пайкар) буд, забони мо зинда буд, зоянда буд, мояи рашку ҳайрати ҷаҳониён буд. Ҳамин ки алифбои порсӣ (рӯҳ) аз колбуди забони мо (пайкар) рахт барбаст ва иддае талош карданд рӯҳе маснӯъӣ (хатҳои лотину сириллик) бар он бидаманд, забон аз по уфтод. Нигоҳе ба пешинаи адабии мо дар ду сӯи сангари замонӣ (алифбоҳои порсӣ ва нопорсӣ) манзурамро равшантар мекунад.

Ҳифзи рӯҳи забонамон (хатти порсӣ) танҳо барои адабиёти порсӣ ҳаётӣ набуд. Забони модарӣ оғоз ва пояи ҳамаи донишҳои дигар аст. Барои намуна, Холид Ҳусейнӣ, ҳамзабони мо аз Афғонистон, акнун пурфурӯштарин китобҳо ба забони инглисиро менависад. Ҳарчанд ӯ зодаву парвардаи Афғонистон аст ва нахустин забоне, ки мафҳумҳоро ба зеҳни ӯ супурда, ҳамин забони порсист, аммо порсии дуруст ба хатти худӣ. Ё Атиқи Раҳимӣ, як тоҷики дигар аз Афғонистон аст, ки достони “Санги сабур”-аш ба забони фаронсавӣ соли 2008 ҷоизаи Гункури Фаронсаро бурд ва ӯро ба унвони беҳтарин нависандаи фаронсавӣ шинохтанд. Яъне ононе, ки забони порсиро, чуноне ки бояду шояд, фаро гирифта буданд, дар расидан ба баландтарин қуллаҳои забонҳои ғайр ҳам мушкиле надоштанд. Ҳаққо, ки “ҳар кас ба забони худ сухандон гардад, Донистани сад забон-ш осон гардад”.

Дар заминаҳои ахтаршиносию илми роёнаию пизишкию иқтисод ҳам ҳамзабонони мо аз Эрону Афғонистон гӯи сибқатро аз фарангиҳо мерабоянд. Чун хишти аввалро меъмор рост чида ва он хишти аввал чизе ба ҷуз забон нест. Забон аст, ки роҳи донишҳои дигарро ба зеҳну шуъур ҳамвор мекунад. Забон аст, ки бори фарҳангии пешиниёнро ба имрӯзиён мунтақил мекунад.

Бузургтарин мусибате, ки ба сари порсиёни Варорӯд омад, чизе ҷуз гум шудани ҳамон калиди дари ганҷи соҳибҳунар набуд. Бо гум шудани он калид (хатти порсӣ) дигар аз ганҷе хабаре нест. Дар ҷомеъаи мо буҳрони андеша бедод мекунад. Боризтарин намудори буҳрони андеша бозори китоби Тоҷикистон аст, ки шояд дар даврони аморати Бухоро ҳам ба ин андоза касод набуд (хатти порсӣ фақри фарҳангии аморатро ҷуброн мекард). Ғуддаи саратонии ин вазъият хатти пириллик (порсии сириллик) аст, ки роҳи моро ба сӯи андешаи дирӯзу имрӯз батамом баста ва ояндаи моро тира кардааст. Бо ин хатти қотирӣ, ки на русисту на порсӣ, на дониши комили русӣ насибамон мешавад ва на ба забони модарии худ тасаллут пайдо мекунем. Аз ин ҷост, ки кӯчактарин нуфузи забону адабиёти Рӯдакӣ то Аҳмади Дониш ба забони имрӯзии мо бисёре аз ҳаммеҳанони моро озурда мекунад, ки “чаро ин қадар эронӣ гап мезанед?” Ғофил аз ин ки бо чизе, ки хӯ гирифтаанд, тоҷикӣ (порсӣ) нест, балки бегона (русӣ, узбакӣ) аст. Имрӯза дар кадом муҳовараи хиёбонӣ ба “ҷавҳарфурӯш”-е, ки Саъдӣ дар мисроъи боло овардааст, “ҷавҳарфурӯш” мегӯянд? “Ювелир” роиҷтарин муъодили он аст ва агар “ҷавҳарфурӯш”-ро ба кор бибаред, ҳатман шумо ҳам муттаҳам ба “эронигӯӣ” мешавед. Ва ҳамин афроде, ки порсигӯёни Тоҷикистонро ба “эронигӯӣ” муттаҳам мекунанд, бештар аз ҳама санги Саъдиро ба сина мекӯбанду иддаъои тасоҳуб ба ному осори ӯ мекунанд; раги гарданашон танҳо ба ҳангоми иддаъоҳои пӯчу фахрфурӯшӣ баланд мешавад, дар ҳоле ки дар бисотамон чизе надорем, ки бозори имрӯзро биорояд.

Кӯтоҳсухан, танҳо роҳи пешрафти чи фарҳангӣ ва чи иқтисодию илмӣ дар Тоҷикистон бозгашт ба хатти худӣ, яъне хатти порсӣ ва фаро гирифтани забони порсии меъёр аст. Мухотаби офаридаҳои мо ба хатти пириллик имрӯза камтар аз 10 милюн нафар аст. Дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ ин рақам болиғ бар 200 милюн хоҳад шуд. Аз сӯи дигар, дастрасӣ ба фаровардаҳои зеҳнии порсигӯён дар саросари ҷаҳон мизони огоҳиҳои моро даҳчандон боло хоҳад бурд. Аз диди иқтисодӣ ҳам ниёзе ба тарҷума (-и ғолибан ғалат)-и осори хориҷӣ ба порсӣ намемонад, чун ҳамаи онҳо то кунун ба порсӣ баргардон шудаанд. Рози муваффақияти фарҳангии тоҷикони Афғонистон ҳам, ки бо вуҷуди вайрониҳои густардаи ношӣ аз ҷанг, ҳамчунон қодир ба тавлиди фикр ҳастанд, ҳамин ҳифзи хатти порсист. Ҳеч равшанфикри афғоне вуҷуд надорад, ки аз осори мунташира дар Эрон баҳра набурда бошад. Гузашта аз он, китобҳои порсӣ акнун дар саросари ҷаҳон, бавижа Омрикову Урупо ҳам мунташир мешаванд ва бозори китоби порсӣ пурравнақтар аз пеш аст. Муқоисаи манобеъи маҷозӣ (интернетӣ) ба хатҳои пириллик ва порсӣ кӯчактарин шакке намегузорад, ки ҳарчи зудтар бояд мардум бо ин хат ошно шаванд ва аз ин баҳри дониши фаваронӣ баҳра бибаранд. Ман дар аҷабам, ки чаро бо ин ҳама об дар кӯза мо ташаналабон мегардем. Оё мумонеъат аз дастрасии мардуми ташна ба ин ҳама оби фарҳангӣ ҷурме бузург нест?

Ба ҳар рӯй, ҳар инсони оқиле бо мушоҳида ва муқоиса хоҳад дарёфт, ки танҳо роҳи пешрафти тоҷикон бозгашт ба хатти худашон аст. Роҳи дигаре ҳам ҳаст: дур рехтани пешинаи порсӣ ва паноҳ бурдан ба оғӯши забону фарҳанги русӣ. Яъне ҳатто агар мо забони русиро ба ҳадди камол бидонем, боз ҳам беҳтар аз вазъяити кунунии шутурмурғист. Аммо дар он сурат дигар ба таври комил ба торих хоҳем пайваст ва дар баданаи фарҳангу тамаддуни рус таҳлил хоҳем рафт. Дуруст ба монанди мисриҳо, ки бо пазириши забони арабӣ араб шуданд ва пайвандашон бо мисриҳои бостон дар ҳадди як достони торихист.

Вале агар тобеъи ҳукми ақлу мантиқ бошем, роҳе ҷуз бозгашт ба хатти порсӣ пешорӯи мо нест. Шояд афроде, ки бо хатти порсӣ ошно нестанд, аз ин натиҷагирӣ биҳаросанд. Бо ин ки русҳои шӯравӣ собит карданд, ки метавонанд дар тӯли 10 сол ду бор хатти тоҷикҳоро иваз кунанд (1929 ва 1939), такрори он таҷрубаи истибдодӣ ҷоиз нест. Гузор ба хатти порсӣ бояд тадриҷӣ бошад. Барои 5 то 10 сол ҳар ду хатти порсию пириллик метавонанд ҳамзистӣ дошта бошанд ва оҳиста-оҳиста бо хатти бегона видоъ кунему хатти худиро ба таври комил бипазирем. Тайи ин муддат бояд дарсҳои алифбои порсӣ аз клоси 1 то поёни таҳсил дар мадорису донишгоҳҳо ҷиддитар анҷом бигирад ва тамоми расонаҳо ба корзори тадриси алифбои порсӣ бипайванданд. Дар ин замина бегумон мешавад аз кумаки Эрону Афғонистон сирфан барои тадриси хатти порсӣ баҳра гирифт. Афзун бар ин, созмонҳои фарҳангии порсигӯёни бурунмарзӣ борҳо барои мусоъидат ба гузори Тоҷикистон ба хатти порсӣ изҳори алоқа кардаанд, ки онро ҳам мешавад роҳандозӣ кард... Ин барномаҳоро мешавад дар сурате пиёда кард, ки давлати Тоҷикистон тасмим бигирад бо анҷоми иқдоме торихӣ сатри зарринеро дар торихи кишвар аз худ ба ёдгор гузорад.

Дар сурати идомаи пойбандии давлат ба сиёсати русмеҳваронааш ҷомеъаи маданӣ бояд вориди кор шавад ва ин иқдомро тайи мароҳиле анҷом диҳад. Ташреҳи имтиёзоти гузор ба хатти порсӣ дар миёни оҳоди ҷомеъа (аз тариқи расонаҳо, Интернет, суҳбатҳо ва нишастҳо), баргузории давраҳои омӯзиши алифбои порсӣ дар миёни аъзои хонавода, дӯстону наздикон, маҳаллаҳо ва аз тариқи Интернет, тавзеъи китобҳои омӯзишӣ ва адабии порсӣ дар миёни порсигӯёни Тоҷикистону Узбакистон аз ҷумлаи иқдомотест, ки ҷомеъаи маданӣ метавонад аз пасаш барояд. Дар мавриди тавзеъи китобҳои порсӣ ҳам анҷуманҳои фарҳангии эронӣ дар дохил ва хориҷ аз Эрон изҳори омодагӣ ба ироаи кумак кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки китобҳои ин корзор бояд сирфан омӯзишию адабию илмӣ бошанд, то ҳассосиятҳои эътиқодию ақидатии гурӯҳҳои ҳокими ҳеч як аз кишварҳои минтақаро барнаангезанд.

Бархе аз доираҳои ҳоким нигаронанд, ки гӯё гузор ба хатти порсӣ ба густариши ифротгароии мазҳабӣ мусоъидат хоҳад кард. Дар ҳоле ки таъассуб зоидаи надонистан аст, на донистан. Танҳо роҳи мубориза бо таъассуб дар Тоҷикистон ҳам гузор ба хатти порсӣ хоҳад буд. Имрӯза густариши таъассуботи мазҳабӣ дар миёни порсигӯёни Осиёи Миёна фузунӣ гирифта, то порсигӯёни дигар. Далели он ҳам гароиши ҷавонони нохонда ва ноогоҳ ба ниҳлаҳои мазҳабии ифротист.

Зимнан, бо истилоҳи “алифбои арабиасос” ҳам, ки дар давраи шӯравӣ боб шуда буд, мувофиқ нестам. Чун алифбои порсӣ тавассути порсигӯён барои забони порсӣ халқ шуда буд ва дар воқеъ, арабҳо буданд, ки порае аз вижагиҳои хатти порсӣ (аз қабили нуқтаҳову зеру забар)-ро дар хатти худ низ ба кор бурданд. Агар танҳо ба далели решаи ин хат онро “арабиасос” биномем, дар ин сурат хатти арабҳо ҳам бояд “финиқиасос” ва хатти русҳо “юнониасос” унвон шавад. Сарчашмаи ҳамаи ин хатҳо ҳам якест ва эҷоди истилоҳ барои ин алифбоҳоро сахттар мекунад. Номи дурусти алифбои мо ҳамон алифбои порсист.

Бо ин ҳама пургӯӣ ҳаққи матлаб адо нашуд ва танҳо ба порае аз имтиёзоти ношӣ аз бозгашт ба алифбои порсӣ ишора кардам. Дар фурсатҳои дигар мешавад ба мавридҳои дигар пардохт ва якояки онҳоро бо ҳавсала мӯшикофӣ кард.

Wednesday, June 15, 2011

How to Recover Our Language

Чи гуна забонамонро бозёбем?

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Дар баҳсҳое, ки дар гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” идома дорад, таҷрубаи яҳудиҳо дар эҳёи забони ибрӣ, ки аз садаи дувуми мелодӣ то садаи 19 забони тақрибан мурдае буд ва танҳо дар навиштаҳои мазҳабию расмӣ корбурд дошт, бисёр омӯзанда тавсиф шуд. Сарфи назар аз бархурде, ки бо Исроилу сиёсатҳояш дорем, ин таҷруба омӯзанда аст; омӯзанда барои миллатҳое, ки ҷиҳати эҳё ва ҳифзи забонашон бо мушкилоти фаровони асри нав дасту панҷа нарм мекунанд. Аз миёни ҳудуди 7000 забоне, ки дар ҷаҳон вуҷуд дорад, ҳар ду ҳафта яке мемирад ва забонҳое ҳам вуҷуд доранд, ки як гӯишвар бештар надоранд. Ҳарчанд забони мо ба он марҳилаи ҷонкоҳ нарасидааст, мо ҳам дар зумраи милале ҳастем, ки бояд илоҷи воқеъаро пеш аз вуқӯъ биандешему пиёда кунем.

Агар хатти мо порсӣ буд, нигарониамон дар ин замина шиддати камтаре медошт. Дар ҳоле ки хатти сириллик дарахти тануманди забони моро дар маъбари кушандаи хазон қарор додааст ва оби мо ҳамчунон дар кӯза мондаву мо гирди ҷаҳон мегардем.

Ва аммо забони ибрӣ. Чи омилҳое буданд, ки боъиси растохезу боззоди ин забони куҳан шуданд? Ҳарчанд забони ибрӣ ҳаргиз ба таври комил мунқариз нашуда буд, аммо доираи корбурди он, ки дар канисаву мактабҳои мазҳабӣ хулоса мешуд, ба андозае маҳдуд буд, ки вожаҳои одию рӯзмаррае чун “дучарха”, “арӯсак”, “дастмол”, “рӯзнома”, “сарбоз” ва садҳо мафҳуми дигар дар забони ибрӣ баробаре надоштанд. Ба қавли Сесил Рут (Cecil Roth), торихнигори яҳудитабори бритониёӣ, “қабл аз Бен-Яҳудо яҳудиҳо метавонистанд ибрӣ суҳбат кунанд, аммо пас аз ӯ суҳбат карданд”.

Элизер Бен-Яҳудо (Eliezer Ben-Yehuda) боъис ва бонии растохези забони ибрии навин буд, ки рӯзи 13 уктубри соли 1881 бо дӯстонаш қарор гузошт сирфан ба забони ибрӣ суҳбат кунанд; яъне ибриро аз каниса ба дафтару дуккону ошпазхонаву утоқи нишеману хиёбон бибаранд. Он рӯзро оғози раванди растохези забони ибрӣ медонанд.

Бен-Яҳудо соли 1858 дар Белорус ба дунё омад, ки он замон порае аз сарзамини импротурии Русия буд. Падару модараш мехостанд, ки ӯ хохом (рӯҳонии яҳудӣ) шавад. Дар натиҷа Бен-Яҳудо дар синни 12-солагӣ бо бахши азиме аз адабиёти мазҳабии яҳудӣ ошно шуд. Вале рафта-рафта таваҷҷуҳи Бен-Яҳудо ба улуми дунявӣ ва бавижа пизишкӣ ва забонҳо бештар шуд. Ӯ ба забонҳои фаронсавӣ, олмонӣ ва русӣ тасаллут дошт ва дар риштаи пизишкӣ таҳсил мекард. Аммо пизишк ҳам нашуд. Бемории сил, ки саранҷом боъиси маргаш шуд, ӯро аз идомаи таҳсил дар Порис боздошт.

Соли 1877 Русияи тезорӣ алайҳи импротурии Усмонӣ эъломи ҷанг кард, то ба истиқлоли Булғористон мусоъидат кунад. Саранҷом Булғористон мустақил шуд. Ин рӯйдод шояд бештарин таъсирро бар ҷаҳонбинӣ ва худшиносии Бен-Яҳудо гузошта бошад. Дар паи растохези фарҳангии юнониён ва итолиёиҳо, ки пуштвонаи торихии ғанию азиме доштанд, истиқлоли булғориҳо бидуни он бунмоя Бен-Яҳудоро ба андешаи растохези миллати яҳуд водошт. Аммо ӯ мутаваҷҷеҳи парокандагии яҳудиҳо буд, ки дар кишварҳои гуногун ба забонҳои гуногун такаллум мекарданд, дар ҳоле ки забони воҳид лозимаи инсиҷоми як миллат аст. Аз он замон ба баъд бо худ паймон баст, ки зиндагиашро вақфи эҳёи забони ибрӣ кунад.

Элизер Бен-Яҳудо соли 1878 ба Фаластин сафар кард ва таҷрубиёте забонӣ анҷом дод. Вай дар кӯчаву хиёбонҳои Фаластин бо яҳудиҳо ба забони ибрӣ суҳбат мекард ва хурсанд буд, ки мухотабонаш, ҳарчанд шикаставу баста ва бо иштибоҳҳои фаровон, ба забони ибрӣ посух медиҳанд. Ҳар кадом гӯиши хосси худро дошт, ки гоҳ дарки мафҳумро сахт мекард. Аммо Бен-Яҳудо мутмаин буд, ки метавон бо даромехтани ин гӯишҳо ба як забони меъёр даст ёфт. Вай барои пиёда кардани барномаи худ чанд барнома тарҳрезӣ карда буд, ки муҳимтаринашон “Ибрӣ дар хона”, “Ибрӣ дар мадраса” ва “Вожаҳо, вожаҳо, вожаҳо” буд. Яъне вай марҳилаҳои тадовули забони ибрӣ дар хона ва мадрасаро мушаххас карда буд ва тавлиди вожаҳои тозаро аз ниёзҳои мубрами забони ибрӣ медонист.

Вақте писараш Иттамар Бен-Авӣ ба дунё омад, ҳамсарашро водошт, ки бо фарзандашон танҳо ба забони ибрӣ суҳбат кунад ва Иттамар нахустин кӯдаке маҳсуб мешавад, ки забони модариаш ибрии навин будааст. Аммо дар ҷараёни гуфтугӯҳои рӯзмарра ба забони ибрӣ Бен-Яҳудо дарёфт, ки бисёре аз мафҳумҳои нав дар забони ибрӣ муъодил надоранд. Ин буд, ки худи ӯ бо омӯзиши ҳирфаии илми забоншиносӣ шурӯъ ба вожасозӣ кард ва вожаҳои навро дар дафтарчае менавишт. Он дафтарча баъдан табдил ба нахустин фарҳанги забони ибрии навин шуд.

Бен-Яҳудо мухолифони бешуморе дошт, ки бархе талоши ӯро беҳуда медонистанд ва шуморе ҳам корбурди як забони муқаддас барои ниёзҳои рӯзмарраро ҳаром арзёбӣ мекарданд. Вай барои посух гуфтан ба ин мухолифатҳо ва ҷиҳати интишори дидгоҳҳояш соли 1884 рӯзномаи “Hatzvi”-ро таъсис кард. Интишори рӯзномаҳои ибрӣ дар Урупо падидаи тозае буд ва ба даҳаи 1850 бармегашт. Ва рӯзномаҳо ғолибан мавзӯъот ва вожагони маҳдуде доштанд. Аммо рӯзномаи Бен-Яҳудо аз рӯйдодҳои маҳаллию ҷаҳонӣ гирифта то хабарҳои марбут ба муд, саргармиҳо ва вазъи обу ҳаворо ҳам дарбар мегирифт. Ҳадафи Бен-Яҳудо ин буд, ки тавоноиҳои забони ибрии навин дар баёни мафҳумҳои мухталифро собит кунад. Аммо ин тавоноиҳо ҳамчунон маҳдуд буданд ва мафҳумҳои нав ба вожаҳои нав ниёз доштанд. Бен-Яҳудо барои ҳалли ин муъзал дар ҳар шумораи рӯзномааш вожаномакҳое чоп мекард, ҳовии вожаҳои нав барои мафҳумҳои нав, то дар миёни аҳолии яҳудӣ марсум шавад.

Ба манзури тадовуми вожасозию вожапардозӣ ва пахши вожаҳои нав дар миёни яҳудиёни ҷаҳон Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамроҳонаш дар моҳи десомбр (декабр)-и соли 1890 Шӯрои Забони Ибрӣ (Va’ad HaLaschon)-ро созмон доданд, ки имрӯз ҳам бо номи Фарҳангистони Забони Ибрӣ вуҷуд дорад ва истилоҳоти тозаро барои яҳудиёни ҷаҳон таъйид ва мунташир мекунад.

Дар паи талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш забони ибрӣ дар миёни яҳудиҳои Фаластин по гирифту ҷо уфтод. Ба гунае, ки дар шаҳрҳои мухталиф корзори “Яҳудӣ, ибрӣ бигӯ!” роҳ уфтод, ки яҳудиҳоро ба такаллум ба забони ибрӣ вомедошт. Соли 1913, вақте ки гурӯҳе аз олмониҳои яҳудитабор дар Фаластин мехостанд як муассисаи омӯзишии муҳандисӣ ба забони олмонӣ роҳ биандозанд, эътирозоти густардае дар гирифт, ки бо номи “Ҷанги забонҳо” сабти торих шудааст. Яҳудиҳое, ки забони ибриро нишони шомиху шохиси ҳувияти худ медонистанд, олмониҳои яҳудитаборро водоштанд, ки дарсҳои муассисаро ба забони ибрӣ доир кунанд. Бад-ин гуна нахустин муаасисаи текнулужик ба забони ибрӣ бо номи Technion созмон ёфт.

Саранҷоми талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш ин буд, ки мақомоти бритониёии Фаластин рӯзи 29 нувомбр (ноябр)-и соли 1922 забони ибриро ба унвони забони расмии яҳудиҳои муқими Фаластин ба расмият шинохтанд. Фароянди растохези забони ибрӣ ба сар расид ва орзуи дерини Бен-Яҳудо бароварда шуд. Ва гӯё маъмурияти зиндагиаш анҷом шуда бошад, Бен-Яҳудо як моҳ баъд аз он аз бемории сил, ки аз дербоз озораш медод, даргузашт.

Барои шукуфоии забони мо ниёзе ба ин ҳама пайкор нест. Бозгашт ба хатти порсӣ басанда аст, ки дубора рӯди хурӯшони забони порсиро дар хостгоҳаш равон кунад.

Friday, June 10, 2011

It's Your Choice!

خراب و خواب و خفیف و خموده خنگ خمیر
سحاب سیم و ستبر و سترگ سطر سمیر
یکی به روس غنوده خط و بریده ز پریر
دگر به جمع خودیست و نشسته روی سریر
از این دو خط نهادینۀ صغیر و کبیر
یکی به دور بیفکن دگر به جان بپذیر

Харобу хобу хафифу хамуда хинги хамир,
Саҳоби симу ситабру сутург сатри самир.
Яке ба Рус ғунуда хатту бурида зи парер,
Дигар ба ҷамъи худисту нишаста рӯи сарир.
Аз ин ду хатти ниҳодинаи сағиру кабир,
Яке ба дур бияфкан, дигар ба ҷон бипазир.

Wednesday, June 08, 2011

Oh Persians of Transoxania...

خطاب به پارسیگویان ورارود

بیا برگرد این راه من و ما نیست
دم و دستگاه اقوام پریشانی ست
بیا که خط ما در شعر مولاناست
...به کلک رودکی و بیت خاقانی ست

بیا که ما و تو امروز مدهوشیم
دمی سودابه و گاهی سیاووشیم
میسر نیست با صد حله و ترفند
ز گاو روس شیر پارسی دوشیم

بیا که روس هم از ما گریزان شد
که گویی حضرت نوح است و طوفان شد
به کشتی پوشکین اندر شود آخر
الفبای من و تو خط بطلان شد

بیا که یوسفستیم و زلیخایی
ربوده با فسونی بند تقوایی
به یعقوبش قسم کین قصه را باید
به ته برد تا نگشتیم بند رسوایی...ء

Хитоб ба порсигӯёни Варорӯд

Биё, баргард, ин роҳи ману мо нест,
Даму дастгоҳи ақвоми парешонест.
Биё, ки хатти мо дар шеъри Мавлоност,
Ба килки Рӯдакию байти Хоқонист.

Биё, ки мову ту имрӯз мадҳушем,
Даме Судобову гоҳе Сиёвушем.
Муяссар нест бо сад ҳиллаву тарфанд
Зи гови рус шири порсӣ дӯшем.

Биё, ки рус ҳам аз мо гурезон шуд,
Ки гӯӣ ҳазрати Нӯҳ асту тӯфон шуд.
Ба киштӣ Пушкин андар шавад, охир
Алифбои ману ту хатти бутлон шуд.

Биё, ки Юсуфастему Зулайхое,
Рабуда бо фусуне банди тақвое.
Ба Яъқубаш қасам, к-ин қиссаро бояд
Ба таҳ бурд, то нагаштем банди расвоӣ...

Tuesday, June 07, 2011

Back to Persian! Why?

Чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем?

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Гуфтаниҳо зиёд аст дар ин қафасаи танги ногуфтаҳо ва шояд бояд аз масъулони арҷманди “Нигоҳ” хост, ки фазои фарохтареро бо гӯшаноме дақиқтар дар назар бигиранд, то бишавад мавзӯъотеро матраҳ кард, ки мустақиман бо ҳувияти тоҷикон сарукор доранду метавонанд ояндасоз бошанд.

Гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” бо тарҳу баррасии мавзӯъоти марбут ба забони расмии Тоҷикистон бо решаи мафҳумҳои “ҳувият” ва “худшиносӣ” сарукор дорад, ки пойбасти ҳар давлати муқтадир ва комгор аст. Баҳсҳои ин гурӯҳ ин рӯзҳо доғ аст. Барои намуна, рӯзе, ки хабари зарурати дониши забони расмӣ барои коршиносони идораҳои давлатӣ мунташир шуд, яке аз аъзои ин гурӯҳ навишт:

“Ба ёди маталаке уфтодам, ки як духтар намедонист бо кадом як аз ду номзади билқувва (потенсиалӣ)-аш издивоҷ кунад: якумаш сарватманд буду дувумаш хуб мерақсид. Ва модари духтар пурсид: “Оё он сарватманд наметавонад рақсиданро ҳам ёд бигирад?..” Оё мутахассиси кордон, агар забони расмии мамлакаташро ёд бигирад, зараре дорад? Стенли Фишери омрикоӣ, ки яке аз беҳтарин иқтисоддонҳои ҷаҳон аст, вақте раиси Бонки Исроил мансуб шуд, забони ибриро ёд гирифт. Намурд-ку!”

Ин изҳори назар мавҷе аз дидгоҳҳоро дар пай дошт ва бори дигар баҳс бар сари зарурати бозгашт ба хатти порсӣ барои танзиму густариши забони расмии Тоҷикистон дар гирифт.

Ва аммо чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем? Бозгашт ба хатти порсӣ барои мардуми Тоҷикистон чи мазийятҳое дорад? Дар посух ба ин пурсишҳо селе аз посухҳо сарозер шуд, ки порае аз онҳоро дар зер мулоҳиза мекунед. Ин посухҳои кӯтоҳ, ки ҳомили чандин мақола маънову мазмун аст (ва беҳтар он аст, ки асли онҳо дар таркиби дидгоҳҳои дигар хонда шавад), ба аъзои гурӯҳи маҷозии “Забони порсӣ”, аз ҷумла Макси Муллоқанд, Салими Аюбзод, Умеди Ҷайҳонӣ, Исфандиёри Одина, Эҳсони Зарвон, Сироҷиддини Толиб, Тоҳири Сафар ва ин нависанда таъаллуқ дорад:

Теъдоди мақолаҳои форсӣ дар Wikipedia: ба хатти форсӣ 128.000 адад; ба хатти сириллик 9000.

Натоиҷи ҷустуҷӯ аз тариқи Google: "Худомӯзи забони фаронсавӣ": форсӣ- 811.000 сафҳа, сириллик – 0; "Худомӯзи физик(а)": форсӣ - 667.000 сафҳа, сириллик - 2. "Назарияи нисбият": форсӣ – 207.000 сафҳа, сириллик – 58; "Бозори молӣ": форсӣ - 11.600.000 сафҳа, сириллик -26.000; "Фарҳанги исломӣ": форсӣ - 21.600.000 сафҳа, сириллик – 733.000; "Ҳуқуқи башар": форсӣ - 6.280.000 сафҳа, сириллик – 280.000.

Забони порсӣ ба хатти порсӣ (бино ба омори чанд сол пеш, ки БиБиСи эълом карда буд) чаҳорумин забон дар Интернет аст. Яъне мову шумо сад соли дигар ҳам ба хатти сириллик матлаб бинависему дар Интернет ҷой диҳем, боз ҳам ба гарди хатти порсӣ намерасем. Ҳатто забони русӣ ба андозаи форсӣ дар Интернет матлаб надорад. Пас дари воқеъӣ ба ҷаҳони иттилоъот барои мову шумо, ки забонамон форсисту хаттамон нест, кадом яке аст?

Пириллик (порсии сириллик) барои тоҷикон бузургтарин садд (девор) дар баробари ҷаҳони нав аст. Вазъияти Интернет ба хатти пириллик ва муқоисаи он бо форсӣ тасвири равшане ба даст медиҳад. Пириллик боъис шудааст, ки тоҷикҳо, бо ин ки ба яке аз роиҷтарин забонҳои минтақа ва ҷаҳон суҳбат мекунанд, ба иттилоъот ниёзманд бошанд. Китобҳое ҳам ки ба пириллик мунташир мешавад, қобили муқоиса бо ҳазорон ҷилд китоби наве нест, ки ба забони мо ва ба хатти порсӣ чоп мешавад. Пас пириллик на танҳо боъиси пешрафти мо нест, ки монеъ аз пешрафти мо ҳам шуда ва моро дар як ҷазираи хушк қарор додааст.

Бархе мегӯянд, ки хатти тоҷикӣ ва хатти русӣ «як хат аст – ҳардуяш сириллик…», ки гӯё бо донистани хатти сириллик худбахуд метавон русиро ҳам фаро гирифт, ки дуруст нест. Хатти муғулӣ низ сириллик аст. Оё ҳар тоҷике бо ҳамин хатти сириллик забони муғулиро хонда ва фаҳмида метавонад? Ё хатти забони узбакӣ лотинӣ аст. Оё ҳар узбаке гуфтаҳои Юлий Сезар ё Шекспир ё Адам Смитро хонда ва фаҳмида метавонад?

Пайванди миёни хатти пириллик ва забони русӣ дуруст ба монанди пайванди шохи гов бо каллапоча аст. Агар касе бо хондани хатти русӣ забони русиро ҳам фаро мегирифт, ҳеч як аз муҳоҷирони мо дар Русия дучори шох кашидани русҳо намешуд. Пириллик ғуддаи саратонист дар пайкари миллати мо, ки онро ба табоҳӣ кашондааст.

Дар Тоҷикистон ба хатти пириллик солона чанд китоб нашр мешавад? Ва агар ба хатти порсӣ бармегаштем, имкони хондани чанд китобро медоштем? Магар Ҳофиз, Хайём, Фирдавсӣ ё Саъдӣ ба хатти пириллик менавиштанд? Агар натавонем чакомаи асили Рӯдакиро бихонем, оё ҳақ дорем худро тоҷику порс биномем? Бовар кунед, агар Рӯдакӣ зинда мебуд, аз аҳволи имрӯзаи мо хун мегирйист. Чи метавон гуфт, вақте ки як вазир ё омӯзгори мадраса як ҷумлаи модарии худро наметавонад дуруст баён кунад?! Вая вай кунем вай мешавад... Барои ҳамин ваямон вай шудааст ва аз ваям вайтар мешавад! Эй вой ба вайгӯии мо... Роҳи наҷот хатти порсист!

Дониш замоне зиёд мешавад, ки маънӣ дақиқ баён гардад. Барои ин забони тавоно ва беғалат даркор аст. Омӯзиш бо забони ғалат ва парешону тарҷумазада дониши ҳақиқӣ нахоҳад дод, магар ин ки ба забони русӣ омӯзиш бигирем. Шиносоӣ бо хатти форсӣ ва истифода аз сарчашмаҳои фаровоне, ки дар ин дабира ҳастанд, ҳам забон ва ҳам дониши бачаҳои моро зиёд хоҳад кард.

Афзоиши сатҳи саводи мардумони Осиёи Миёна дар давраи шӯравӣ бештар натиҷаи низоми нави омӯзиш дар замони шӯравӣ буд, то натиҷаи тағйири хат. Агар ҳамон хатти форсӣ ҳам дар ин низом истифода мешуд, мардум босавод мешуданд.

Агар фарзанди навзод медоштед ва модараш ҳам шири софу поку ғании мураккаб аз витоминҳоро медошт ва шуморо як нафар тавсия медод ё маҷбур мекард, ки шири сунъиро ба навзод бидиҳед беҳтар аст, зеро ину он дорад, кадомашро ихтиёр мекардед? Аввалиро, ки тану ҷону рӯҳи фарзандро солиму қавӣ мекунад ё дуввумиро, ки фақат шиками фарзандро сер мекунад? Интихоб миёни хатти форсӣ ва пириллик ҳамин аст.

Бозгашт ба хатти порсӣ ба масобаи амали ҷарроҳиест, ки ҳарчанд дардовар аст, аммо зарурӣ ва ногузир аст. Дар сурате, ки ин амал анҷом нашавад, ҷони ин миллати беморро хатари марг таҳдид мекунад. Албатта, ин амал бидуни захм ва бидуни беҳушии муваққат наметавонад бошад, аммо базудӣ пас аз амал ҳоли бемор беҳтар хоҳад шуд ва ин ҳама дарди ҷонкоҳ, ки ӯро солҳо азият медод, аз баданаш рахт бар хоҳад баст. Пас бояд интихоб кунед: мехоҳед ҷарроҳӣ кунед ва зинда бимонед ё накунеду батадриҷ бимиред?

Чанде дигар аз корбарони гурӯҳи «Забони порсӣ» дар Facebook дар посух ба биме, ки бархе дар мавриди рушди ифротгароии исломӣ дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ медиҳанд, мегӯянд:

Оё истифода аз хатти сирилик мардумро ба пайравони масеҳияти уртудукс табдил кард? Ё ҳар касе, ки ба хатти лотин нависад, котулик мешавад? Арабҳои масеҳӣ аз хатти арабӣ истифода мекунанду то ҳоло "имон наовардаанд".

Бозгашт ба хатти порсӣ ва дастрасӣ ба осори тарҷумашудаи зиёд дар Эрон тоҷиконро аз хатароти исломгароии ифротӣ дар воқеъ наҷот медиҳад.

Саранҷом Макси Муллоқанд, ҳаммеҳани бурунмарзии мо, бо қиёсе мантиқӣ ва риёзӣ лубби матлабро баён кард:

“Соҳиби як дуккони мутавассити баққолӣ ду-се ҳазор ному нарху ҷои колои гуногунро дар ёд дорад. Барои гирифтани гувоҳиномаи ронандагӣ одам бояд беш аз 120 нишони роҳнамоиро ёд бигирад. Барои дастрасӣ ба як дунё китобу иттилоъоти дигар ба забони форсӣ барои мо кофист, ки 32 дона ҳарфи форсиро биомӯзем”.

Сию ду дона ҳарфе, ки роҳи тоҷикон ба ҷаҳоне аз додаҳо ва иттилоъотро хоҳад гушуд ва моро вориди асри нав хоҳад кард; ҳампову ҳамсанги миллатҳо ва тамаддунҳои пешрафтаи ҷаҳон. Ё мешавад бо ҳамин 35 ҳарфи рустабори юнониасос дар миёни фаромӯшшудагони даҳр хуспиду мурд. Интихоб бо мост.

Thursday, June 02, 2011

Drenched in Wine...

خراب‌تر ز من خلوتی خراب کجا
به خرابات ته‌نشسته‌تر شراب کجا
به خواب رفته سرنوشت من سرگردان
ز خواب جز به حروفش بگو که خواب کجا
به بطالت سپرده عمر بی‌دریغ و چه حیف
...به شرافت قسم که نیست یقین باب کجا
آب و نانم به دوش هرمز و حساب حرام
بگو که بهر من خام نان و آب کجا
به آب و نان نصیبم مباد اگر دانم
که بودنم به رهیابی شباب کجا
ز شعبه‌خواه زبان و پریش قوم عجم
فرّار‌تر ز تب قسم و انشعاب کجا
اگر به دار فلک گریه‌ام نصیبم بود
بگو گناه کجا بوده و ثواب کجا

Харобтар зи мани хилватӣ хароб куҷо,
Ба харобот таҳнишастатар шароб куҷо.
Ба хоб рафта сарнавишти мани саргардон,
Зи хоб ҷуз ба ҳуруфаш бигӯ, ки хоб куҷо.
Ба батолат супурда умр бедареғу чи ҳайф,
Ба шарофат қасам, ки нест яқин боб куҷо.
Обу нонам ба дӯши Ҳурмузу ҳисоб ҳаром,
Бигӯ, ки баҳри мани хом нону об куҷо.
Ба обу нон насибам мабод, агар донам,
Ки буданам ба рaҳёбии шабоб куҷо.
Зи шуъбахоҳ забону пареш қавми Аҷам,
Фаррортар зи таби қисму иншиъоб куҷо.
Агар ба дори фалак гиряам насибам буд,
Бигӯ гуноҳ куҷо будаву савоб куҷо…

***

لحظه‌های عزیمت سال
خوشه‌های رسیده، افتاده
غژم انگور ترک‌خورده به تاک
سیب سرخ به باغ ناپیدا
باغ پرحادثۀ سرگردان...ء

Лаҳзаҳои азимати сол,
Хӯшаҳои расида, уфтода,
Ғужми ангури таракхурда ба ток,
Себи сурхи ба боғ нопайдо,
Боғи пурҳодисаи саргардон...

31 May - 01 June 2011