Monday, January 30, 2012

What Have the Soviets Done?


Шӯравӣ чи кор карда?

(Дар посух ба пурсиши дӯсте, ки аз Шӯравӣ ҳимоят мекард)

Шӯравӣ корҳои хуби зиёде кардааст, ки ҳеч як товони ҳувияти аздастрафтаи моро намедиҳад. Шӯравӣ коре кардааст, ки акнун мо, тоҷикон, аз ҳамдигар мепурсем: Миллати мо чист? Тоҷик чист? Порс чист? Эронӣ чист? Забони модарии мо чи ном дорад? Чаро порсӣ бошад? Чаро тоҷикӣ бошад?.. Инҳо пурсишҳои як қавми гумроҳ аст. Шӯравӣ коре кард, ки акнун мо русро наздиктар аз ҳамтаборони бурунмарзимон медонем. Бо ин ки ҳар рӯз чандин тобут ба Тоҷикистон гусел мекунад. Шӯравӣ ҷумҳуриҳоро бар пояи таъаллуқи қавмӣ сохт ва ҳамон аслро ҳам зери по гузошт, ба гунае, ки акнун мо аз шоҳшаҳрҳои худ маҳрум мондаем. Шӯравӣ мехост аз мо инсоне дигар муҳандисӣ кунад, ки дигар худаш набошад, балки ба фармони Кремлин нафас бикашад ва бимирад. Таърифи "манкурт" чизе ҷуз ин нест. Натиҷа ин аст, ки имрӯз ҳам раҳбарони мо гӯшбафармони Кремлинанд. Шӯравӣ рӯҳияи озодихоҳиро дар мо саркӯб кард, адабиёти моро ба муште ёвасароии ъақидатӣ ва идеулужик табдил кард, ки тафовути чандоне аз истибдоди аъроб надорад. Тарҷеҳ медодам ба монанди Эрон роҳи худро мепаймудем, мутаъассиб мешудем, инқилоб мекардем, дар шуълаҳои инқилоб месӯхтем, аз таъассуб пушаймон мешудем ва дар садади барандозии ҳукумати таъассуб бармеомадем. Аммо ҳамаи ин корҳоро худамон мекардем; бо иродаи худ, на ба зӯру иҷбори бегонагон. Шӯравӣ тавҳини бузурге ба шуъури тоҷикон - бостонитарин мардуми паҳнаи Шӯравӣ буд.

Friday, January 27, 2012

Fanaticism and Fanatic



Таъассуб ва мутаъассиб

Муддатест, ки бо худ каланҷор меравам, то дарёбам, сеҳри таъассуб куҷост, ки ҷавонони моро тӯда-тӯда бераҳмона мебалъад. Чаро ҳамарӯза, ҳар рӯзи Худо, бидуни истисно, дар фазои маҷозӣ сарамон ба девори таъассуб мехурад ва сархурда мешавем? Чаро бояд бунёдитарин усули ҳамзистию пешрафтро рӯзе чандин бор барои худамон ва дигарон ёдовар шавем?

Худи таъассуб, аз диди ман, зоидаи навмедию сархурдагист. Дар ҷомеъае гирифтор, ҷомеъае, ки барои бақо даступо мезанад, таъассуб гул мекунад. Дуруст ба монанди ангал (паразит)-е, ки дар ганду касофату олудагӣ такассур меёбад (бисёр мешавад) ва ба атроф пахш мешавад. Таъассуб вижаи ҷомеъаҳои мурдобгуна аст. Мурдоб фазои муносибе барои рушди ангалҳост. Ҷомеъаи исто ва мурдобгуна фазои муносибе барои тавсеъаи таъассуб аст.

Таъассуб ҳар навъ бовару рафторест, ки хоста ва ҳадафи он интиқодпазир нест. Он метавонад динӣ, сиёсӣ ё ҳатто варзишӣ бошад ва гунаҳои дигар ҳам дорад. Таъассуби динӣ, аммо, тавассути соҳибназарон шоеътарин, сарсахттарин ва хатарноктарин навъи таъассубҳо арзёбӣ шудааст. Донишномаи “Википедиё” ба нақл аз Хурхе Сонтоёно (Jorge Santayana), файласуфи баноми испониёӣ, таъассубро “дучандон кардани талошу кӯшиш ба ҳангоми фаромӯш шудани ҳадаф” таъриф мекунад. Яъне ҳадаф метавонад чизи хубе бошад, аммо таъассуб, ки дар миён меояд, он ҳадафи хуб фаромӯш мешавад, ки бар асари он талошҳои гумроҳ барои ёфтани он ҳадаф дучандон мешавад, аммо бероҳа меравад.

Фарди мутаъассиб кӯчактарин ҳарфи хилофи боварҳояшро қабул надорад. Чун бовари ӯ бар рӯи санг набишта аст ва нармиш намепазирад. Ба ҳеч рӯй наметавонад онро бознигарӣ кунад, чун бо он бовар ба бор омадааст ё он боварро дар мағзаш муҳаҷҷар (санггуна) кардааст. Тасаввури дурии андак аз он бовар барои фарди мутаъассиб баробар бо марг аст. Ва ҳар он кас, ки дар баробари ин бовар қарор бигирад, сазовори марг аст. Санг гудохта намешавад; танҳо шикаста мешавад. Мутаъассиб ҳам нарм намешавад; танҳо мешиканад. Бовари сифту сахт ба монанди чӯби кибрит (гӯгирд) аст, ки ё оташ мезанаду месӯзонад ё шикаста мешаваду аз байн меравад. Чун мум нарм нест, ки ҳар шаклеро ба худ бипазирад ва бимонад; мондагор бошад. Чун санг сахт аст, то бишканад ва бимирад.

Винстун Черчилл, нахуствазири пешини Бритониё, ки рӯзноманигори чирадасте ҳам буд, аз таъассубу мутаъассиб таърифи бадардбихуре дорад: “Мутаъассиб касест, ки на дидгоҳашро тағйир медиҳад ва на мавзӯъро”. Гӯӣ навъе сиреш (ширеш) ё оҳанрубо ин васат дар кор аст, ки ин дуро ба ҳам сахту муҳкам васл кардааст: мутаъассиб ва мавзӯъи мавриди таъассуби ӯро. Мутаъассиб мехоҳад ҳамагонро ҳамсони худ бибинад. Ин мавзӯъ барояш матраҳ нест, ки фитрати башарӣ танаввуъхоҳ аст ва ҳамаи афрод дар чорчӯбе мушаххас намегунҷанд ё намехоҳанд бигунҷанд. Ҳама ҳам аз як навъи бардошт аз мутуни динию ъақидатӣ бархурдор нестанд ва мехоҳанд роҳи худро бипаймоянд. То кунун мо низомҳои мутаъассиби бисёре доштааем; аз исломӣ гирифта, то кумунистӣ. Аммо ҳеч як муваффақ нашудаанд ҳамаро табдил ба дом (чорпо)-и ҳамгун кунанд ва ҳамвора бо муъзали дигарандешӣ дасту панҷа нарм кардаанд. Чун дигарандешӣ дар батни ҷомеъаи башарист ва ба юмни вуҷуди хиради инсонӣ ҳамеша ин васат хоҳад буд. Хиради инсонӣ метавонад бо ҳамаи ъақидаву эътиқодоти пазируфташуда мухолиф бошад ва роҳи дигаре барои мавҷудият, ҳузур ва бақо ёбад. Оне, ки мухолифи ин хирад аст, дар банди таъассуб аст.

Яъне агар чунин пиндорем, ки ҳамагон бояд ҳамсони мо биандешанду зиндагӣ кунанд, яқинан мутаъассибем. Агар ъодат надошта бошем, ки одамон дорои дидгоҳҳо ва бинишҳои гуногунанд, пас дар чанги таъассуб тақалло мекунем (даступо мезанем). Агар барои худ бовареро биписандем ва интизор надошта бошем, ки андешаву рафтору гуфтори ҳамагон чун они мо бошад, пас аз доми таъассуб раҳидаем. Бо ин фармудаи Сайидюунуси Истаравшанӣ ҳамнавоям, ки мегӯяд: “Шигифтангез аст, ки бархе чунин ҳастанд, ки ба фарде, ки гаҳ-гоҳе пойбанди намозу рӯзааш ҳам буда, аммо нисбат ба соири дастуроти қатъии шариати ислом беэътино бошад, чун касе ки дар моҳи Рамазон ҳарчанд рӯза гирифта, намози таровеҳ ҳам баҷо оварад, аммо дар ғайри ин моҳ гаҳ-гоҳе лаб ба шароб мезанад, ва ё касе ки ҳарчанд лофи диндорӣ занаду аммо таваҷҷӯҳе ба аҳкоми исломӣ надошта бошад, ба чунин фарде, мегӯянд, ин шахс мутаассиб нест. Аммо касеро, ки огоҳона пойбанди дастуроти шариат буда, ҳозир набошад ба ҳеҷ ваҷҳ хилофи авомири сареҳи ойини муқаддаси ислом гом бардорад, мегӯянд, он фард фарди мутаасибе мебошад”. Май нӯшидан ё нанӯшидан, рӯза доштан ё надоштан, намоз гузордан ё нагузорад ҷузъи ихтиёроти фард аст. Ба далели риъояти муқаррароти ойине хос ба ҳеч рӯй наметавон касеро мутаъассиб ангошт. Аммо агар он фарди фарзӣ бикӯшад, ки дигаронро ҳам ба парҳез аз майнӯшӣ водорад ва фарзиёти мазҳабии намозу рӯзаро бар онон таҳмил кунад, ӯ касе ҷуз як мутаъассиб нест. Чун мехоҳад ба зӯру иҷбору таҳдиду таҳмил боварҳои худро бар дигарон савор кунад. Чун бар ин пиндор аст, ки танҳо роҳи мумкини зиндагӣ дар ин саро роҳест, ки ӯ меравад, ва ҳамаи роҳҳои дигар ботиланд. Дар ҳоле ки роҳҳои расидан ба Худо яке-дуто нест. Ва шуморе қобили таваҷҷуҳе ҳам ҳастанд, ки коре бо “роҳҳои расидан ба Худо” надоранд. Ҳамаи боварҳо ин мавзӯъро барҷаставу пурранг кардаанд, ки ҳар касе масъули корнома ва аъмоли хеш аст. Пас афроди мутаъассиб бояд хомӣ ба харҷ надиҳанд, ки Мавлавӣ фармуда:
Сахтгирию таъассуб хомӣ аст,
То ҷанинӣ, кор хуношомӣ аст.

Яъне, фарди мутаъассиб ҳамсони як ҷанини хом аст; ҷанине, ки бо хуношомӣ зинда аст. Пас бархурди мутаъассибони хом бо воқеъиятҳои рӯзгори инсонӣ танҳо ба як амр меанҷомад: хуношомӣ.

Tuesday, January 17, 2012

Dadajan Comes Back

Додоҷон бармегардад

Додоҷонро чи касе намешиносад? Додоҷон аз канори чашму гӯши чи касе пӯшидаву пинҳон гузаштааст? Чи мақоме аз канори номи Додоҷон беэътино рад шудааст? Додоҷонро чи касе офарин ё нафрин нагуфтааст? Магар ҳамин Раҳмон набуд, ки орзу дошту дорад, ки Додоҷон дастикам як бор сухане нек аз ӯ гӯяд?

Дасти ноинсоне, ки ба рағми куштани Додоҷон ӯро ба рестурони канори хонааш хонда буд, ларзид. Ва ҳарчанд ба қалбаш нишона рафта буд, хато зад. Кордро боло кашид, то ба қалби ин мард дарравад. Нарафт. Фирор кард ва имрӯз дар оташи баланди виҷдонаш месӯзад. Аммо Додоҷонро барои ҳамеша сапедном кард. Ҳар он чи баду бероҳе, ки дар борааш мегуфтанд, бо ҳамон қотили нофарҷом фирор кард.

Акнун Додоҷонро ҳамагон меситоянд. Қалбу зеҳни одамӣ чунин аст, ки дар баробари ситамгар қад ъалам мекунад ва ситамдидаро ҳимоят мекунад. Чун фитрати башарӣ зидди ситам аст. Додоҷон ҳам ҳамвора зидди ситам буда ва ҳаст. Бо Додоҷон ҳар чи ихтилофи дидгоҳ доштем, дар ин ҳодисаи нангин таҳлил рафту гум шуд. Додоҷон Сиёвуше шуд, ки аз ҳимаи сӯзони оташ гузашту татҳир шуд, пок шуд. Ҳар он ки қасди куштанашро дошт, барои ҳамешаи рӯзгор сияҳном шуду мегандад; гандид.

Намехоҳам ба хотироти сипардаам бо Додоҷон бипардозам (чун қарор аст хотироти дигаре ҳам дошта бошем, ба умеди Худо). Ба баҳсҳое, ки доштем ва гоҳ эҳсос мекардам, ки бузургвор аз ман ранҷида. Шояд зовияи дидамон фарқ мекард, вале ҳар ду хостори раҳоии мардуми ситамдидаи Тоҷикистон аз ситаму ситамгар ва шукуфоии он будему ҳастем. На ҳамеша роҳҳои расидан ба ҳадаф якест, аммо ҳадаф метавонад яке бошад.

Ба ҳар рӯй, хабари ҳамла ба Додоҷон аз бадтарин хабарҳое буд, ки дар ъумрам шунидаам. Рӯи сафҳаи Фейсбукаш дар шомгоҳи ҳамла навиштам: “Номардумони номард бечоратаринанд. Ҳамла ва сӯиқасд кори афроди заъиф, бехирад, палид ва разл аст”. Аммо басанда набуд. Намешуд буғзеро, ки дошт хафаам мекард, дар таркиби чанд ҷумлаи кӯтоҳ рехт.

Зери навиштаи худам рӯи сафҳаи Додоҷон ин навиштаи танзомези ӯро мехондам, ки дуруст як рӯз пеш аз ҳамла навишта буд: “Фарқи гов дар Тоҷикистон ва Ҳиндустон чист? Дар Ҳиндустон говҳо муҳим ҳастанд. Дар Тоҷикистон муҳимҳо гованд…” Ин зарби забонро ҳар инсони говсирате таҳаммул намекунад. Ва дарнамеёбад, ки ин навишта танзе беш нест. Додоҷон забоне сурх дораду саре сабз... Аммо он ҳикмат (ки дар зеҳнатон падид омад) рӯзе-рӯзгоре бояд иваз шавад. Дар ҷаҳони мутамаддин қарор нест забони сурх сари сабз бардиҳад барбод.

Мобақиро мегузорам барои замоне ки Додоҷон дубора миёни мо бошад ва бо нешу нӯши забонаш зиндагии ситамзадаи моро рангу сурате бибахшад.