Забонҳои эронӣ

Дар баҳсҳои ахир чизе, ки шигифтзадаам кард, ин буд, ки бархе аз ҳаммеҳанонам бо мафҳуми “забонҳои эронӣ” ошно набуданд. Бархе аз порсиситезони дуоташа мепурсиданд: “Магар забони курдиро ҷузъи гурӯҳи забонҳои форсӣ намедонӣ?!”Тасаввури он ҳамватан ин буд, ки мо курдиро як забони порсӣ медонем; ғофил аз ин ки “порсӣ” (забони мо) номи фақат як забон аст ва намешавад ҳеч забони дигареро “ҷузъе аз забони порсӣ” донист; аз ҷумла курдиро, ки он ҳам ба монанди порсӣ аз забонҳои эронии ғарбист.

Барои рафъи сӯитафоҳумҳо дар ин замина ба “забонҳои эронӣ” бипардозем, ки мақулае ъилмист, на эҳсосотӣ. Ва ҳатто забони Толибони Афғонистон, ки худро душмани Эрону эронӣ медонанд, аз диди ъилмӣ ҷузъи забонҳои эронӣ (“иранские языки” / Iranian Languages) ба шумор меояд. Ва забони он эрониситези Тоҷикистон ҳам сад дарсад эронӣ аст. Кофист, ин истилоҳоти русию инглисиро дар Интернет ҷустуҷӯ кунед, то матолиби фаровоне дар бораи ин мафҳуми ъилмӣ гиратон биёяд.

Кӯтоҳсухан ин ки гурӯҳи “забонҳои эронӣ” шохае аз “забонҳои ҳиндуэронӣ” аст, ки дар хонаводаи “забонҳои ҳиндуурупоӣ” вуҷуд дорад. Роиҷтарин забонҳои эронӣ дар дунёи имрӯз порсӣ, пашту ва курдӣ аст. Албатта, дар канори ин се забони аслӣ даҳҳо забони дигар ҳам дорем. Худи курдӣ гурӯҳе аз забонҳоро дарбар мегирад, ки бархе ҳамчунон онҳоро гӯиш медонанду ъиддае ҳам ба далели ғайримафҳум будани онҳо барои гӯишварони дигари курдӣ, забон ба шумор меоваранд; ба монанди курмонҷӣ, эломӣ, лакӣ, калҳурӣ, зозо-гуронӣ, суронӣ ё курдии миёна ва ғайра. Гӯишҳои курдии роиҷ дар Эрони имрӯзӣ барои бештари порсизабонон тақрибан мафҳум аст ва барои бисёре аз курдҳои берун аз Эрон номафҳум. Порсӣ ва курдӣ бо ҳам наздикии қобили таваҷҷуҳе доранд, чун ҳар ду ҷузъи забонҳои ғарбии эронианд. Бо ин тафовут, ки бисёре аз забоншиносон ҷойгоҳи забонҳои курдиро дар миёни забонҳои шимолиғарбии эронӣ ташхис додаанду мақоми порсиро дар ҷумлаи забонҳои ҷанубиғарбии эронӣ. Албатта, забоншиносоне ҳам ҳастанд, ки мавқеъияти забонҳои курдиро байнобайни забонҳои шимолиғарбӣ ва ҷанубиғарбии эронӣ ташхис додаанд.

Мо забонҳои эронии бисёре доштаем, ки дигар дар миён нестанд ва ба ъунвони “забонҳои мурда” аз онҳо ёд мешавад. Ба монанди ниёзабони эронӣ (ки баромада аз ниёзабони ҳиндуэронӣ буд), авестоӣ, порсии бостон, порсии миёна, паҳлавӣ, бохтарӣ, суғдӣ, хоразмӣ, сакоӣ, осӣ (усетиёӣ)-и куҳан, ванҷӣ, дарвозӣ ва ғайра.

Забонҳои эронии зинда ба ду шохаи аслӣ тақсим мешаванд:

1. Забонҳои эронии ғарбӣ (ки муҳимтаринашон порсӣ ва курдӣ аст);

2. Забонҳои эронии шарқӣ (ки муҳимтаринашон пашту ва осӣ (усетиёӣ) аст).

Шохаи забонҳои эронии ғарбӣ ду тираи мушаххаси дигар дорад:

1. Ҷанубиғарбӣ (ки порсӣ намояндаи ғолиби он аст);

2. Шимолиғарбӣ (ки ба бовари ғолиб, курдӣ дар раъси он қарор дорад).

Шохаи забонҳои эронии шарқӣ ҳам ду тираи мушаххас дорад:

1. Ҷанубишарқӣ (ки пашту роиҷтарини онҳост);

2. Шимолишарқӣ (ки осӣ (усетиёӣ) бузургтарини онҳост ва кӯчактарин шохаи забонҳои эронӣ ба шумор меояд).

Бештари забонҳои эронии гузаштаву имрӯзи Варазрӯд (Осиёи Миёна) аз ҷумлаи забонҳои эронии шарқианд; ба монанди бохтарию хоразмию суғдию сакоӣ ва имрӯза ҳамаи забонҳои помирӣ ва яғнобӣ. Забони пашту ҳам, ки дар Афғонистону Покистон роиҷ аст, ъузви ҳамин гурӯҳ аст.

Бо мурури ин ҳақоиқи ъилмӣ он чи равшан шуд, ин аст, ки порсӣ танҳо яке аз даҳҳо забони эронист ва ба ҳеч рӯй намешавад фақат ҳамонро “забони эронӣ” номид. Чун забонҳои эронии дигар ҳам дорем. Ва ба ҳамин шева, дар Тоҷикистон ҳам намешавад фақат забони порсиро “тоҷикӣ” номид, чун дар Тоҷикистон ҳам забонҳои тоҷикӣ (эронӣ)-и дигар дорем.

بحث اوزوم و عنب و انگور با رستم وهاب

مناظره با چامه‌سرای ارجمند رستم وهاب پای فرستۀ صفوت برهانف گرامی تحت عنوان "تاجیکی یا پارسی"

رستم وهاب: «تاجیکی یا پارسی؟» نه، بلکه «تاجیکی و پارسی».

داریوش رجبیان: رستم وهاب، منظور از «تاجیکی و پارسی» چیست؟

رستم وهاب: بیهوده بحثی را داغ کرده‌اید که فرجامی ندارد جز دل‌آزاری. این موضوعِ حل‌شده است. باز صدها سال دیگر که عمرشان درازتر باد، در تاجیکستان تاجیکی، در افغانستان دری و در ایران، فارسی خواهند گفت و این امر مانع اشتراک فرهنگی و ادبی نخواهد شد.

داریوش رجبیان: بحث را بیهوده آغاز کرده‌اند چون در یگانگی زبان پارسی شکی نیست. به قول صفوت «خر کور» هم می‌داند که «تاجیکی» همان پارسی است. اما تأکیدی شما، رستم وهاب، بر «تاجیکی و پارسی» به جای «تاجیکی یا پارسی» آیا بدین معناست که شما به افسانۀ «فارسی و تاجیکی و دری» تن داده‌اید و اینها را سه زبان مجزا و مستقل می‌دانید و اوزوم و عنَب و انگور را سه چیز مختلف می‌خوانید؟

رستم وهاب: مرا تا جان به تن باشد همان انگور خواهم گفت
وگر در زیر دارم، قصۀ منصور خواهم گفت

داریوش رجبیان: پس «انگور» شما اگر «تاجیکی» است، پارسی و دری را «اوزوم» و «عنب» می‌دانید یا نه، آنها را چیزهایی متفاوت و مجزا می‌دانید؟

رستم وهاب: شما یک خوشه انگور را بردارید و از هر تاجیکی از پیر صدساله تا طفل یک‌ساله بپرسید که این را به تاجیکی چه می‌گویند؟ او خواهد گفت: انگور. و این اتمام حجت است.

داریوش رجبیان: و همان را ببرید و از یک دانای قوم بپرسید. می‌گوید این را ما انگور گوییم و تـُـرک اوزوم گوید و عرب، عنب. آیا شما همه را یکی می‌دانید یا یکی را سه‌تا؟

رستم وهاب: انگورش برای من نقد است.

داریوش رجبیان: پس نیازی نمی‌بینید که بدانید انگور همان اوزوم و عنبِ دیگران است؟ صرفاً در چارچوب محل خود می‌اندیشید و فراتر از آن برایتان وجود ندارد؟

داریوش رجبیان: اتفاقاً «انگور» این داستان همان پارسی است، چون در سرزمین‌های ما از اصالت بیشتری برخوردار است. اما برایم جالب بود که آیا کسانی که «تاجیکی یا پارسی» را به شکل «تاجیکی و پارسی» اصلاح می‌کنند، از چه منطقی برخوردارند و بر پایۀ چه اصولی عقلانی استدلال می‌کنند. همان گونه که این‌جا در نمونۀ انگور و اوزوم و عنب روشن شد، هیچ استدلال منطقی در بساط‌شان نیست. استدلال، صرفاً محلی است، نه علمی و عقلانی.

رستم وهاب: ضمناً معلوم باد که تاجیکستان «محل» نیست، چون ایران و افغانستان کشور است و بیش از این، وطن است.

داریوش رجبیان: گفتیم محل، نه محله که به معنای گذر باشد. هم کشور و هم وطن محل، یعنی جایی مشخص است. از این می‌شود گفت طرز دید شما در چارچوب یک محل خاص سیاسی شکل گرفته و دیدگاه‌تان سیاسی و محلی است و نه یک حقیقت علمی و منطقی.

داریوش رجبیان: روی این حساب، وطن شما هم سیال و تغییرپذیر است؛ به مانند هویت زبانی‌تان. تا دیروز آن وطن، پهناورتر بود و بخارا نام داشت؛ با شمشیر سرخ فقط کوهستانش باقی ماند و تاجیکستان شد و باقی آن وطن فراموش. و فردا هم دست سیاست می‌تواند آن تصور از وطن و هویت ملی و زبانی را تغییر دهد. چرا؟ زیرا باد سیاست هیچ نوع پایداری نمی‌شناسد و تن دادن به باد سیاست، تمام ارزش‌های اصولی و بنیادین را هم سوار بر باد می‌کند. در نتیجه، مفهوم مام میهن و زبان مادری هم متغیر می‌شود. اما هستند کسانی که شمشیر سیاست به قلب و ذهن‌شان رخنه نکرده و ارزش‌های ملی‌شان پایدار است و زبان‌شان، همان‌گونه که پیش از تجاوز سرخ بود، پارسی است. این دسته از افراد تجاوزناپذیرند.

رستم وهاب: ما بخارا را هم تاجیکستان می‌دانیم، چون اهل آن زبان خود را «تاجیکی» می‌نامند.

داریوش رجبیان: آنانی که زبان مادری خود را در بخارا «تاجیکی» می‌دانند، بسیار اندک مانده‌اند. بسیاری از آنهایی که پارسی صحبت می‌کنند زبان خود را «بخارایی» می‌دانند. این ادامۀ همان روندی است که شما از آن حمایت می‌کنید. ولی منظور من از بخارا فقظ شهر کوچک بخارا نبود، بلکه کشوری پهناور بود که میان سه جمهوری شوروی تقسیم شد.

و اگر هم‌زبانان شما تنها کسانی هستند که زبان خود را «تاجیکی» می‌نامند، هیچ یک از بزرگان پیشاشوروی ما هم‌زبان شما به شمار نمی‌آیند. چون زبان آنها پارسی بود و هست. با چنین محکی نمی‌شود وارد بحثی بدین جدیت شد.

رستم وهاب: ۹۹ درصد اهل بخارا خود را تاجیک و زبان خود را تاجیکی می‌دانند.

داریوش رجبیان: هیچ آمار رسمی با چنین دقتی که گفتید وجود ندارد. اگر شما آمار موثقی دارید، نشان بدهید. اما واقعیتی که توصیف شد از مشاهدات و سخنان خود مردم شهر بخارا بود.

رستم وهاب: عرض خواهد شد.

داریوش رجبیان: آمار رسمی، عرض شدن ندارد. اگر آماری رسمی هست، باید در دسترس عموم باشد و می‌شود پیوندش را داد. آماری که گفته باشد امروزه ۹۹ درصد مردم بخارا خود را تاجیک و زبان خود را «تاجیکی» می‌دانند، به چشم نخورده است.

رستم وهاب: شما باید طبیعت آمارهای رسمی را خوب بدانید.

داریوش رجبیان: درست است. در عین حال متوجه این نکته هم هستم که نمی‌شود بی هیچ دلیل موثقی یک ادعای آماری دقیق را مطرح کرد.

رستم وهاب: دانند دگر که اوزوم و استافیل
انگور و عنَب بود، نه قالی و نه قیل

اصل دعوا بر سر آن یک درم است

بیهوده مشو رنجه ز بهر تأویل

۲۰۰۳

داریوش رجبیان: اصل دعوای شما بر سر آن یک درم است یا به‌راستی پارسی و دری و تاجیکی را سه زبان مجزا می‌دانید؟

رستم وهاب: منظور ما اصل انگور است.

داریوش رجبیان: پس این یک زبان را سه زبان جداگانه می‌دانید؟

رستم وهاب: ما هیچ‌گاه چنین موضوعی را مطرح نکرده و باد نداده‌ایم. ما به زبان مادری خود که «تاجیکی» نام دارد، سخن می‌گوییم و می‌نویسیم. هر که این زبان را (به هر عنوانی) با زبان خود مشترک می‌داند و می‌پذیرد، در برابر او عناد و انکاری نداریم.

داریوش رجبیان: یعنی به دیگران اجازه می‌دهید که پارسی و دری و تاجیکی را یک زبان بدانند، اما خودتان همچنان معتقدید که تاجیکی از پارسی و دری جداست؟ فکر نمی‌کنم پاسخ ساده و صریح دادن به یک چنین پرسش ساده و صریح این همه پیچ‌وتاب داشته باشد. پارسی و تاجیکی و دری را سه زبان می‌دانید یا سه نامِ یک زبان؟

رستم وهاب: یک زبان! اما دریغا که اخیراً با عنوان «معیار» هر اعجوبه‌ای را می‌خواهند بر ما تحمیل کنند و از آن اصل یگانه به مجرای بیگانه ببرند. این مسئله در ایران و افغانستان هم روشن است.

رستم وهاب: تاجیکی، یعنی پارسی و دری ناب.

داریوش رجبیان: سپاسگزارم. اگر یک زبان است، پس به اصلاحِ «تاجیکی یا پارسی»ِ صفوت به «تاجیکی و پارسی» نیازی نبود. پس در مورد یگانگی زبان اختلاف دیدگاهی نیست که عین همان برآیند داستان انگور است. در مورد دخل و تصرفات در زبان هم می‌شود از طریق نهادهای مربوطه موضوع را طرح و بررسی کرد، اگر نیاز به حفظ زبان معیارِ واحد درک شده باشد. بر سر نام زبان اما، از رودکی گرفته تا احمد دانش و حتی عینی پیشاشوروی با شما مخالفند و آن را پارسی می‌دانند که به صفت «دری» هم مزین شده است. دیگر اینکه زبان پارسی امروز تاجیکستان (که خاستگاه این زبان بوده) در نزارترین و بدترین حالت ممکن قرار دارد و اصلاً و ابداً درخور جایگاه پارسی دری نیست.

رستم وهاب: اگر اصطلاح استوار «زبان تاجیکی» مورد تهاجم قرار نمی‌گرفت، نیاز به چنین بحثی هم به میان نمی‌آمد.

داریوش رجبیان: اگر اصطلاح «زبان تاجیکی» استوار بود، نیازی به چنین بحث‌ها هم نبود. این بحث‌ها مال امروز و دیروز نیست و پیشینۀ بس طولایی دارد که حاکی از سیاسی بودن انگیزۀ سازندگان اصطلاح «زبان تاجیکی» است.

رستم وهاب: سیاسی نیست! و اگر سیاسی هم باشد، بر زیانِ ملت و کشور ما نیست.

داریوش رجبیان: صد درصد سیاسی است، چون زبان قَدَر و توانمند پارسی نباید در برابر زبان امپراتوری (روسی) قد علم می‌کرد. دیگر اینکه نباید بیرون از مرزهای شوروی کشورهای دیگری با همین نام زبان رسمی می‌داشتند که داشتند. از این رو در سال ۱۹۲۸ زبانی که در بخارا رسماً «فارسی» نام داشت، به صلاحدید کرملین «زبان تاجیکی» نامیده شد. تحمیل هویت زبانی جعلی به دست بیگانگان بر سر یک ملت نمی‌تواند به سود آن ملت و کشور باشد. تضعیف و تصغیر زبان مسلماً بر زیان ملت و کشور تاجیکستان بود و هست.

رستم وهاب: زبان زندۀ تاجیکی هنوز در بهترین حال قرار دارد و رو به رشد است و خدا خواهد در چند سال آینده نمونه خواهد شد.

داریوش رجبیان: پارسی امروز تاجیکستان، چه منظور زبان زندۀ کوچه‌بازار باشد و چه زبان مقام‌ها و حتی ادیبان، به دلیل دوری از بستر طبیعی خود که خط پارسی باشد، در حال فرو ریختن است. و تنها نوشداروی آن بازگشت به خط پارسی است.

رستم وهاب: ای کاش به‌جای این بحث‌ها مثل «دارا نجات» از این گنچ شایگانِ زنده فرهنگ‌ها می‌ساختیم یا مثل پژوهندگان انستیتوی زبان این گنج پریشان را در فرهنگ‌ها گردآوری می‌کردیم.

داریوش رجبیان: می‌شود در عین انجام دادن چنین بحث‌ها چنان کارها هم کرد. یا حتی مجله‌های مربوطه منتشر کرد، پژوهش‌های مربوطه انجام داد. شدنی است. اما همۀ آن کارها، اگر فقط به پیریلیک انجام بگیرد، آب در هاون کوبیدن خواهد بود. اگر به‌راستی خواهان پایداری زبان ملی تاجیکان هستیم، بازگشت به خط پارسی باید اولویت باشد. شوربختانه نگاه سیاسی و غیرتاجیکانه به این موضوعِ بتمام فرهنگی و هویتی تاکنون بر بدنۀ فرهنگی و علمی تاجیکستان آسیب و گزند فراوانی وارد کرده است.

رستم وهاب: هیچ‌کس مانعِ آموزش الفبای فارسی نشده و برعکس در مکتب‌ها آموزش می‌شود، اما حتی متخصصانی که حاضر هستند ساعت‌ها روی ضرورت آموزش این الفبا به جرّ و بحث مشغول باشند، حوصله نمی‌کنند که هفته‌ای چند ساعت عملاً به آموزش آن شغل ورزند. هیاهو آسان‌تر است.

داریوش رجبیان: آموزش الفبایی که هیچ کاربردی ندارد به چه دردی می‌خورد؟ وقتی که هیچ برنامه‌ای برای گذار به خط پارسی وجود ندارد، چه کسی مایل است آن خط را یاد بگیرد؟ منظور مردم عوام هستند که از فواید این دبیره آگاه نیستند. در نتیجه، حتی آموزگاران الفبای پارسی این دبیره را به‌خوبی فرا نگرفته‌اند. باید با چشم‌انداز بازگشت به خط پارسی و بازگشودن گنجینۀ لایتناهی به این خط و زبان، پارسی را در مدرسه‌ها آموزش داد. به متخصصانی هم که به قول شما فقط هیاهو می‌کنند بگویید که می‌توانند به مانند گروه "زبان پارسی" جزوۀ آموزش خط در 24 درس و درس‌های آموزش خط از طریق یوتیوب و برنامه‌های مشابه دیگر سازمان دهند. شما هم در این راستا دست‌بکار می‌شدید، بهرۀ بیشتری می‌بردیم.

“Мо, тоҷикони Узбакистон, забони Рӯдакиро пос медорем!”

Баъзан кофист як бор бо тараф суҳбат кунӣ ва ӯ дар кошонаи дилат бинишинад.

Аслиддини Қамарзода, нивисанда, устоди забону адабиёти тоҷик дар Донишгоҳи Давлатии Самарқанд, як чунин шахсияте аз об даромад. То забон ба гуфтан гушуд, мабҳути шаккари лаҳну лаззати каломаш шудам; бавежа бебокиаш, ки дар саропои гуфтораш рустамвор медурахшид. Далере қаламбардаст, бо саре ҳамвора барафрошта.

Суҳбат аз тоҷикони Узбакистон буд ва рӯйдодҳои хушоянди ахир. Ҳамаи даҳ дақиқа гуфтугӯямонро инҷо пиёда кардам, то ташнагии дидору гуфтор бо ҳамзабонони он сӯи марзамон андаке фурӯ бинишинад.

Дуруд бар сутунҳои устувори фарҳанги порсӣ дар Узбакистон!

 

ДР: Оқои Қамарзода, мо хабарҳое шунидем мабнӣ бар ин ки дар Узбакистон бедории фарҳангии тоҷикон ҷараён дорад, ки гӯӣ озодии нисбии фарҳангӣ барои тоҷикон эҳсос мешавад. Шумо, ки онҷо ҳастед, чи мегӯед?

Қамарзода: Дуруст гуфтед. Тайи чанд соли ахир бо сабабҳои гуногун дар сартосари Узбакистон теъдоди мактабҳои тоҷикӣ хеле кам шуд. Масалан, дар ибтидои қарни 21 дар тамоми Узбакистон бештар аз 300 мактаби миёна (барои тоҷикон) буд. Дар вилояти Самарқанд ва дигар вилоятҳо. Ба ҷуз Хоразму Қароқалпоқ дар ҳама ҷо буд. Лекин тайи солҳои ахир бахусус дар Бухоро тақрибан ҳеч мактабе боқӣ намонд. Дар вилоятҳои Сурхондарё, Қашқадарё ва водии Фарғона ҳам камубеш. Локин дар вилояти Тошканд теъдоди мактабҳо (барои тоҷикон) афзуд. Ба ҳар ҳол, (дар кул) теъдоди мактабҳо кам шуд, ки сабабҳои гуногун дошт. Нисбати тоҷикони Узбакистон эътибор андаке сусттар шуд. Барои дохил шудан ба мактабҳои ъолӣ инҷо тест мегиранд, вале тест ба забони тоҷикӣ нест. Бино бар ин, мардум фарзандонашонро ба мактабҳои узбакӣ ё русӣ гузоштанд. Аз ҳамин лиҳоз кам шуд. Лекин теъдоди тоҷикон дар Узбакистон ба ҳисобе, ки имрӯз мегӯянд, беш аз 2 милюн, вале (дар воқеъ) на камтар аз 10 милюн аст.

ДР: Гуфтед, ки дар оғози қарни 21 беш аз 300 мактаб барои тоҷикон буд ва ҳоло камтар шуда. Ҳоло чандто мадраса ба забони форсӣ барои тоҷикон дар Узбакистон фаъъол аст?

Қамарзода: Андаке бештар аз 200. Ва ин ҳам асосан дар Сурхондарё, Фарғона, Тошканд ва дар Самарқанд аст. Дар Бухоро ва дигар вилоятҳо нест. Буданду аз байн рафтанд.

ДР: Далелаш чист, ки то кунун тайи ин ҳама сол тоҷикони Узбакистон ин мавзӯъро матраҳ намекарданд?

Қамарзода: Сабабҳои гуногун дорад. Муҳиммаш ин ки пештар, дар замони то истиқлол, ба мактабҳои мо китобҳо аз Тоҷикистон меомад. Китобҳои дарсӣ. Ал-он китобҳои дарсиро мо худамон менивисем. Китобҳои дарсӣ барои мактабҳои тоҷикӣ дар Тошканд нашр мешавад... Сабаби асосии кам шудани теъдоди мактабҳо дар мо мактабҳои ъолӣ ҳастанд. Дар мактабҳои ъолӣ имтиҳонҳо ба забони тоҷикӣ тақрибан нест. Фақат дар Донишгоҳи Давлатии Самарқанд. Ва як бахш дар Донишгоҳи Давлатии Тирмиз ҳаст. Як бахш ҳам имсол дар Фарғона боз шуд. Ва сабабҳои дигар нарасидани китобҳо, нарасидани омӯзгорону устодоне, ки ба забони тоҷикӣ, ба забони форсӣ дарс медиҳанд.

ДР: Пурсиши ман ин буд, ки ба чи далеле тайи чандин соли ахир тоҷикҳо дар Узбакистон дар ин бора суҳбат намекарданд?

Қамарзода: Мо, албатта, дар ин мавзӯъ суҳбат мекардем. Мо дар давраи Шӯравӣ ин масъалаҳоро матраҳ мекардем. Хусусан, дар солҳои ҳаштодум (даҳаи 1980), дар замони бозсозии горбачёвӣ, мо хеле афзун шуда будем. Ҳатто дар назди Иттиҳоди Нивисандагони Узбакистон бахши адабиёти тоҷик ташкил шуда буд, телевизюни Тошканд намоишҳои тоҷикӣ нишон медод... Лекин дар замони истиқлол, албатта... Ба назари ман, ҳамон воқеъаҳои ҳузнангези Тоҷикистон ҳам андаке таъсир кард. Баъзе мардум баъд аз ҳамин ҷанҷолҳое, ки дар Тоҷикистон шуд, гуфтанд, ки агар тоҷикҳо ҳамин бошанд, мо пас тоҷик нестем ва дар Узбакистон худро узбак ҳисоб мекунем ё ки тоҷик ҳисоб намекунем. Ранҷиданд. Ин ҳам яке аз сабабҳо шуд. Дигар ин ки раҳбарони давлатии мо ҳам... Дар ибтидо, ки андаке муносибатҳо Тоҷикистону Узбакистон кост, сарҳад баста шуд, рафтуомад душвор шуд, намоишҳои телевизюни Тоҷикистон манъ карда шуд, мо родюи Тоҷикистонро намешунавем, рӯзномаву маҷаллаҳо аз Тоҷикистон намегирем... Ҳамаи ин чизҳо таъсир расонд, албатта.

ДР: Ҳоло умеде ҳаст, ки ин вазъият беҳбуде биёбад?

Қамарзода: Албатта. Тайи соли ахир хеле беҳбудӣ шуд. Албатта, мо дар ҳамон шароити бисёр муташанниҷ ҳам китобҳо нашр мекардем. Аз ҳисоби худамон. Гарчанде ки давлат ба мо ёрӣ намекард, мо ба забони тоҷикӣ китобҳои зиёде нашр мекардем... Хушбахтона, тайи ду соли ахир, яъне соли 2017 ва ҳамин соли равон, дар ин замина беҳбудиҳо шуда истодааст. Беҳбудиҳо ба он маъно, ки ҳамин чанде пеш дар Маркази Байнулмилалии Тошканд маҷлиси бисёр пуршукӯҳе ба вуқӯъ пайваст. Дар онҷо шеъри тоҷикӣ, суруди тоҷикӣ баланд садо дод. Дар онҷо аз вилоятҳо меҳмонҳои бисёре омаданд, шеър хонданд, суруд хонданд, тарона хонданд... Мо шодем! Шодем, агар сарвари имрӯзаи ҷумҳурии мо Шавкат Мирзиёев дастгирӣ кунад. Ҳоли ҳозир иқдомҳои нек анҷом дода истодаанд. Агар рафтуомадҳо бо Тоҷикистон, бо Эрон, бо дигар мамлакатҳои форсизабон ҳамчу пешина дуруст сурат гирад, иншоаллоҳ, мо забони ноби тоҷикӣ, адабиёти ҳазорсолаи тоҷикиро дар шаҳру ноҳияҳои Узбакистон қувват медиҳем. Албатта, мардум ба забони ширини тоҷикӣ суханронӣ мекунанд. Ва мо умед дорем, ки рӯ ба беҳбудӣ хоҳад шуд. Хусусан, агар сарҳад байни Тоҷикистону Узбакистон боз шавад, рафтуомадҳои мо дуруст ба роҳ монда шавад, рӯ ба беҳбуд хоҳад шуд, албатта. Худо хоҳад.

ДР: Қарор аст базудӣ раисҷумҳури Узбакистон ба Тоҷикистон биравад. Оё фикр мекунед, ки дар дидори ӯ бо ҳамтои тоҷикаш суҳбатҳое дар ин замина сурат хоҳад гирифт? Оё, масалан, Тоҷикистон мувофиқат хоҳад кард, ки ба Узбакистон китобҳои омӯзишӣ бифиристад?

Қамарзода: Ҳамин хел мегӯянд. Албатта, пештар мо китобҳои омӯзиширо аз Тоҷикистон мегирифтем. Ҳоло ки инҳо давлатҳои соҳибихтиёру мустақил шуданд, баъзе асарҳову китобҳо, ки дар Тоҷикистон чоп мешавад, аз нуқтаи назари баъзе сиёсатмадорҳо, гӯё, ки барои мо рост намеояд (муносиб нест). Бино бар ин, мо китобҳои дарсиро худамон менивисему таҳия мекунем. Ин гуфтаҳо марбут ба китобҳои ториху адабиёт аст. Лекин дар фанҳои дақиқ хуб мешуд, ки ин китобҳо дар Тоҷикистон нашр шавад. Китобҳое, ки дар Узбакистон нашр мешавад, барои узбакҳои Тоҷикистон фиристода шавад. Ин бисёр хуб хоҳад шуд. Умед аст, ки рафтуомадҳо, рӯзҳои адабиёт, санъат байни Тоҷикистону Узбакистон ҳамчу пешина ба роҳ монда шавад. Хуб мешуд. Чунки тайи ду-се соли ахир дар ин бобат бисёр тазйиқҳо ҳам шуд. “Тазйиқҳо” ба он маъно шуд, ки касе, ки ба Тоҷикистон рафта омад, дар инҷо ба ӯ бо шубҳа нигоҳ карданд. Баъзеҳо бо тасаввури ғалат нигоҳ карданд. Иншоаллоҳ, агар ин чизҳо аз байн бардошта шавад, мо бо Тоҷикистон ҳамкорӣ мекунем. Худи ман, ҳамчун ъолиму адиб ба Тоҷикистон зуд-зуд рафта меомадам, дар маҷлисҳову анҷуманҳо ширкат мекардем, суханронӣ мекардем, аз номи тоҷикони Узбакистон, аз номи тоҷикони Самарқанд ҳарф мезадем, ки дар Самарқанди қандманд Рӯдакӣ, авлоди Рӯдакӣ, аҷдоди Рӯдакӣ имрӯз ҳам ҳастанд. Суруди ноби тоҷикӣ, шеърҳои тоҷикӣ, лафзи тоҷикӣ, албатта, аз Самарқанду аз Узбакистон, аз ҳавзаҳое, ки дар онҷо тоҷикон муқимӣ зиндагӣ мекунанд, гум намешавад. Пос медорем мо.

I am Tajik i.e. Iranian

Гуфтугӯи Иброҳим Усмонов бо хабаргузории TojNews ва дар пайи он маросими рӯнамоии китоби “Сарнавишти “тоҷик”-и ин донишвари тоҷик дар Душанбе баёнгари як ҳақиқати талх буд: бархе аз чеҳраҳо дар маҳофили илмии кишвар дучори таваҳҳумҳое ҳастанд, ки бо нафси илм, ки бояд орӣ аз эҳсосоту ғаразварзӣ бошад, ҳамхонӣ надорад.

Барои осонии пайгирии мавзӯъ пораҳое аз суҳбатҳои Иброҳим Усмоновро нақл мекунам ва ба дунболи он бардошти худам аз мавзӯъро меоварам.

Иброҳим Усмонов: Ман донистан мехоҳам, ки чаро халқи эрониасли тоҷикро на қавмҳои дигари Осиёи Миёна, масалан, пантуркистҳо, соҳиби ин ватан ҳисоб намекунанд ва на як гуруҳ ҷавонони имрӯзаи тоҷик, ки худро “форс” меҳисобанд.

Дориюш Раҷабиён: Вожаи “порс” (ки тозишудаи он “форс” аст), дар даврони бостон ва садаҳои миёна ба маънои қавме аз ақвоми эронӣ буд, бархоста аз сарзамини Порс. Форс имрӯза яке аз 31 устони Эрон аст. Порс дар қалби таҳаввулоти сиёсии даврони бостон қарор дошт ва ба ҳамин далел ҳам барои бегонагон саропои Эрон Persia (Порс) ба шумор меомад. Ба монанди устони Ҳуланд дар соҳили ғарбии кишваре, ки ба забони бумӣ онро Nederland номанд; феълан устони Ҳуланд кӯчактар шуда ва сирфан як минтақаи он кишвар аст. Аммо барои хориҷиҳо саропои он сарзамин ҳамчунон Ҳуланд аст ва тамоми мардуми бумии он – ҳуландӣ. Ҳамин намуна дар мавриди Инглистон ҳам сидқ мекунад, ки сирфан бахше аз Бритониёст, аммо барои бисёре аз бегонагон тамоми он сарзамин Инглистон (Англия) маҳсуб мешавад. Аз ин рӯ набояд таъаҷҷуб кард, вақте ки дар навиштаҳои куҳан, чи дар Ғарбу чи дар Шарқ, ба тамоми Эронзамин “Форс” (Persia) ҳам мегуфтанд ва “форс” (Persian) ба ҳамаи мардумони бумии Эронзамин итлоқ мешуд.

Имрӯза бо тағйиру таҳаввуле, ки дар таркиби қавмию нажодии афрод сурат гирифта, суҳбат аз қавми сараву поки порс ё ҳар қавми дигаре бемаъност. Бад-ин ҷиҳат, ҳар он касро, ки аз нажоди эронисту забони модариаш порсист, мешавад “порс” номид. Садриддин Айнӣ дар соли 1919 ҳеч ибое надошт, ки тоҷиконро “форсиён” биномад ва дар мақолае навишта буд: “Бадбахтона, мо, форсиён, ҳанӯз дар кӯчаи бехабарӣ тамошогарӣ мекунем” (“Танвири афкор”, 1919). Ва “форсиён” барои устод Айнӣ ва бузургони дигари даврон мутародифи вожаи “тоҷик” буд. Ба монанди вожагоне чун “деҳгон” ва “порсивон”.

Дар идомаи мабҳас ба ин мавзӯъ бармегардем. Аммо инҷо бояд ба бардошти иштибоҳе, ки Иброҳим Усмонов дорад, ангушт гузошт. Ҳеч тоҷикеро надидаам, ки бо порс донистани худ ҳаққи тоҷикон бар сарзамини паҳновари Осиёи Миёнаро зери суол бурда бошад. Порс будани бисёре аз тоҷикон ба ин маъно нест, ки онҳо аз устони Форси Эрони кунунӣ омадаанд, балки бад-ин маъност, ки соҳибони ин сарзамин эрониёне ҳастанд, ки имрӯза умдатан забони порсӣ забони модаришон аст. Яъне “тоҷик” мутародифи “эронӣ” аст ва забони модарии ҳамаи эрониён порсӣ нест. Метавонад яке аз забонҳои эронии шарқӣ, мисли забонҳои помирӣ ё яғнобӣ бошад. Аммо ҳамагӣ тоҷик, яъне эронӣ ҳастанд.

Иброҳим Усмонов: Пас аз милод ба номи Эрон давлат набуд. Аврупоиҳо Эрони имрӯзаро Форс мегуфтанд (Форсро ба хотири бузургдошти Эрони Бузург Паҳлавиҳо соли 1934 Эрон ном карданд).

Дориюш Раҷабиён: Барои посух ба ин иддиъои оқои Усмонов ҳамин басанда аст, ки ӯро ба рисолаи «Шаҳристониҳои Эроншаҳр» ирҷоъ диҳем, ки дар садаи ҳаштуми мелодӣ ба забони порсии миёна навишта шудааст. Унвони ин китоб батанҳоӣ бовари оқои Усмоновро ба чолиш мекашад. «Эрон» ва «Эроншаҳр» дар замони Сосониён ба унвони номи расмии сарзаминашон (ки Тоҷикистони имрӯзӣ ҳам бахше аз он буд) ба кор мерафт. Шопури Якум (писари Ардашери Якум) дар сангнабиштаҳояш ба порсии миёна худро šāhānšāh ērān ut anērān (Шаҳаншоҳи Эрону Анерон) ва ба забони паҳлавӣ šāhānšāh aryān ut anaryān (Шаҳаншоҳи Ориён ва Анориён) меномад. Ифтихори тамоми фармонравоёни сарзаминамон ин будааст, ки ба тоҷу тахти Эрон даст ёфтаанд ва адабиёти порсӣ саршор аз намунаҳое дар ин боб аст. Навиштаеро, ки бар муҳри салтанатии Сафавиён (1501-1722) мехонед, ин аст: “Шаҳриёри Эрон” (David Blow, Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend).

Яъне Эрон барои мардуми бумии ин сарзамин ҳамвора “Эрон” будааст. Аммо бино ба далелҳое, ки болотар арз шуд, бегонагон онро Persia (Персия) мехонданд. Соли 1935 мелодӣ иттифоқе, ки уфтод ин буд: Ризошоҳи Паҳлавӣ бо интишори як баёния аз тамоми кишварҳои ҷаҳон хост, ки аз он рӯз ба баъд номи бумии сарзаминаш (Эрон)-ро ба расмият бишиносанд ва онро дигар “Порс” наноманд. Чун мардуми бумӣ сарзаминашонро бо номи “Эрон” мешиносанд. Намунаҳое аз ин даст дар торих фаровон аст. Масалан, то соли 1989 танҳо номи шинохташудаи Миёнмор барои бегонагон “Бирма” буд. Аммо давлати низомии он кишвар аз ҳамагон хост, ки номи кишварашонро ба забони мардуми бумӣ “Миёнмор” бигӯянд. Ва ба ҳамин шева, давлати Ҳинд номҳои давраи истеъморро тағйир дод ва, масалан, аз ҳамагон хост, ки номи шаҳри Бамбаӣ (Bombay)-ро на ба имлои инглисӣ, балки ба талаффузи моротӣ (забони расмии минтақа) ҳиҷҷӣ кунанд ва “Мумбой” (Mumbai) бигӯянд.

Дар мавриди буъди торихии қазия ҳам бояд инро афзуд, ки подшоҳони Сомонӣ дар Бухоро таборномаи худро аз Баҳроми Чӯбинаи Сосонӣ оғоз карда буданд. Баҳроми Чӯбин, сипаҳсолори баноми Сосонӣ, асолатан аз шаҳри Райи Эрон буд. Таборномаи Сомониён Сомонхудот (падари падарҷадди Исмоъили Сомонӣ)-ро навосаи Нӯшрад, яке аз фарзандони Баҳроми Чӯбин муъаррифӣ мекунад. Сомониён на танҳо худро подшоҳони Эрон медонистанд, балки бонию ҳомии забони порсии даврони худ шуданд ва марҳилаи тозае аз рушди забони порсиро дар Бухоро оғоз ниҳоданд ва забони порсиро дубора “дарӣ” (дарборӣ; расмӣ) карданд.

Аз ин рӯ иддиъои оқои Усмонов дар бораи номавҷуд будани давлате бо номи “Эрон” пас аз мелоди Масеҳ бисёр шигифтангез ва ғариб аст.

Иброҳим Усмонов: Кадом мардумро қирғизу ӯзбаку туркман ном буд? Ин номҳо дар адабиёт нестанд, зеро ҳамаро турк мегуфтанд. Чаро ин қабилаҳои турк аз ягона баданаи худ берун меоянду мо не? Онҳо бо ифтихор мегӯянд, ки фарҳангу забони мо туркӣ, аммо мо қазоқу қирғизу ӯзбак ҳастем. Ё славянҳоро бигирем. Булғор, словен, словак, рус, украин, белорус, чех ва ғайраву ҳоказо, “ман рус, словак” ва ғайраву ҳоказо мегӯянд, на “ман – славян”. Ҳатто бинед, чӣ талоше миёни ду бародар – русу украин меравад. Ман ҷонибдори ин нестам, аммо ин талош барои мустақилият ва ҳуввият аст. Дар мо чӣ? Тамоман баръакс.

Дориюш Раҷабиён: Даъвати оқои Усмонов ба фаслу парешон кардани эрониён ва тафриқа андохтан миёни онон метавонад сирфан далоили сиёсӣ дошта бошад, аммо илмҳои забоншиносию мардумшиносӣ бо ин фарохон муғоират доранд. Нафси ин ки оқои Усмонов эрониёни порсигӯро бо қавмҳои чандзабонаи турктабор (қазоқу қирғизу узбак) ва ислов (булғорию, ислувену ислувоку русу укроинию белорусию чеку ғайра) муқоиса мекунад, гӯёи ишкол дар дарки ӯ аз мавзӯъ аст. Чаро? Зеро мардумони турктабору ислов, бо вуҷуди ягонагии решаи нажодишон, ба забонҳои мухталиф сухан мегӯянд; ба гунае, ки дидорҳои расмии сарони он кишварҳо ба мутарҷим ниёз дорад. Барои намуна, «pozor” дар забони чекӣ ба маънии “таваҷҷуҳ” асту дар забони русӣ ба маънои шармсорию русвоӣ. На танҳо вожагони ин забонҳо мутафовит аст, балки дар мавориде сарфу наҳвашон ҳам бо ҳам яксон нест. Масалан, дар забони булғорӣ ҳолати масдар вуҷуд надорад ва феъли аввалшахсро ба таври машрут ба унвони масдар пазируфтаанд. Тафовут миёни забонҳои туркибун ҳам ба ҳамин андоза зиёд аст. Кӯтоҳсухан, муқоисаи онҳо бо эрониёни порсигӯ қиёси номарбут ва беҷост. Суҳбати мо дар бораи мардумонест, ки аз як тираи нажодӣ (эронӣ) бархостаанд ва ба як забони воҳид (порсӣ) суҳбат мекунанд. Ин мардумонро тоҷик ё эронӣ номанд. Бахши аъзами тоҷикон ё эрониён ба забони порсӣ суҳбат мекунанд ва онҳо порс ё порсивон ҳастанд. Бархе аз тоҷикон ҳам ҳастанд, ки ба забонҳои эронии ғайр аз порсӣ суҳбат мекунанд, аммо ҳамчунон эронианд. Яъне забони порсӣ унсури таъйинкунанда барои тоҷикон нест, балки як забони эронӣ ҳамроҳ бо табори эронӣ аст, ки онҳоро тоҷик (эронӣ) мекунад. Вақте ки медонем табору нажоди як кас эронист ва забонаш ҳам эронист, чигуна метавонем ҳувияти миллии ӯро ғайриэронӣ бидонем?

Иброҳим Усмонов: Суол мешавад: чӣ фарқ аст миёни пантуркисте, ки мегуфт, тоҷик дар Осиёи Миёна нест ва онҳое, ки мегӯянд, “мо форсем, на тоҷик”? Ҳарду ҳам будани тоҷикро дар хонаи азалии худаш инкор мекунанд.

Дориюш Раҷабиён: На ҳеч понтуркистеро мешиносам, ки мункири ҳузури тоҷикон дар Осиёи Миёна бошад ва на тоҷикеро дидаам, ки худро порс бидонаду тоҷик на. Ин иддиъо дар зиндагии воқеъӣ мисдоқе надорад. Понтуркистҳо ин пиндорро мепарокананд, ки тоҷикҳо аз Эрони имрӯзӣ ба минтақа муҳоҷират кардаанд. Гуфтам «пиндор», чун як сухани газофу бепоя аст. Эрониён аз дербоз, ҳатто пеш аз ин ки пояшон ба Эрони имрӯзӣ бирасад, дар Фарорӯд (Мовароуннаҳр, Осиёи Миёна) ҳузур доштаанд. Паҳнаи Ориёно, ки баъдан номи он тағйири шакл доду «Эрон» шуд, ҳамвора минтақаи моро ҳам дарбар доштааст. Истробу (Страбон) дар садаи якуми пеш аз мелод дар китоби “Ҷуғрофиё”-и худ менависад: “Номи “Ориёно” ба сарзаминҳои дигар ҳам итлоқ мешавад; ба бахшҳое аз Порсу Мод ва ҳамин тавр ба сарзаминҳои бохтариёну суғдиён дар шимол; зеро онҳо тақрибан ба як забон такаллум мекунанд; гӯишҳои онҳо тафовути андаке дорад”. (Strabo, Geography, 15.8)

Яъне ин ҷуғрофидон, файласуф ва торихдони юнонии даврони бостон бохтариёну суғдиён (пешиниёни мо)-ро дар канори порсҳову модҳои он замон дар як қаламрав қарор дода ва забони ҳамаи онҳоро тақрибан яке дониста, бо тафовутҳое андак.

Пас ба ҳеч рӯй суҳбат аз “омада” будани тоҷикон (эрониён) дар Осиёи Миёна нест. Осиёи Миёна (Мовароуннаҳр, Фарорӯд), аз замоне ки торих мактуб шуда, сарзамини эрониён (тоҷикон) буд ва боқӣ мондааст. Суҳбат аз ин аст, ки вожаи “тоҷик” дар бофтор (контекст)-и торихию фарҳангию адабӣ сирфан мутародифи “эронӣ” аст.

Фирдавсии Тӯсӣ ҳам дар дар тафсири мавзӯъ бештар аз Истробу сиҳҳа гузошта ва шаҳрҳои Эронро ингуна баршумурдааст:

Ҳар он шаҳр, к-аз марзи Эрон ниҳӣ,
Бигӯ, то кунам он зи туркон тиҳӣ.
Аз Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст
Дари Ғарчагон аз бари буми Буст.
Дигар Толиқоншаҳр то Форёб,
Ҳамедун дари Балх то Андароб.
Дигар Гӯзгонони фархундаҷой
Ниҳодаст номаш ҷаҳон-кадхудой.
Дигар Мӯлиён то дари Бадхишон,
Ҳамин аст аз ин подшоҳӣ нишон.
Фурӯтар дигар дашти Омӯйу Зам,
Ки бо шаҳри Хатлон барояд барам.
Чу Шигнону Тирмизу Висагирд,
Бухорову шаҳре, ки ҳасташ ба гирд.
Ҳамедун бирав, то дари Суғд низ,
Наҷӯяд касе подшоҳӣ ба чиз.
В-аз он сӯ, ки шуд Рустами гардсӯз,
Супорам ба ӯ кишвари Нимрӯз…

Иброҳим Усмонов: Асоси тоҷик дар Бухорову Самарқанд аст. Бақия вилоятҳои Ӯзбакистонро худатон медонед. Дар вилоятҳои Бодканд, Ҷалолобод ва Ӯши Қирғизистон ва Чимкенту Ҷамбули Қазоқистон ҳам тоҷикони таҳҷоӣ ҳастанд, на кӯчидарафта ё мардикор.

Дориюш Раҷабиён: Ташхиси маҳалли асосии “тоҷик” аз сӯи оқои Усмонов пурсишбарангез аст. «Асоси тоҷик дар Бухорову Самарқанд аст», агар дидгоҳе маҳалгароёна ва ғайриъилмӣ нест, ки чист? Чигуна ва бар мабнои чи меъёру милокҳое мешавад маҳалли асосии «тоҷик»-ро мушаххас кард? Ва бар пояи чи далелҳои илмие мешавад тоҷикони дигарро “ғайриасосӣ” ва фаръӣ донист?

Вожаи “тоҷик” аз садаи 11-уми мелодӣ ба баъд барои эрониён ба кор меравад. Нахустин мавриди корбурди он тавассути Юсуфи Баласоғунӣ, торихнигори уйғур, дар китоби “Кутадгу билиг” ба мушоҳида расида, ки ӯ эрониёнро “тоҷик” меномад. Восилӣ Бортулд (Василий Бартольд), ховаршиноси олмонитабори Русия, дар соли 1910 рисолае ғарро навишт бо номи “Таджики” (“Тоҷикон”) ва барои нахустин бор бо истинтоҷ аз тамоми навиштаҳои муртабит дар тӯли торих ба забони содаву расои илмӣ далели итлоқи ин ном ба эрониёнро тавзеҳ дод:

“Вожаи “тойчик” дар забони паҳлавӣ, “точик” дар забони арманӣ ва “дошӣ” дар забони чинӣ ҳам ба маънои “араб” аст. Зоҳиран, дар Осиёи Миёна ҳам мардуми эронии бумӣ ишғолгарони мусалмонро чунин меномиданд; чун бино ба бардошти мардумони он даврон, ҳар эроние, ки ба ислом гаравида, араб мешуд (руҷ. Торихи Табарӣ, II, 1508, 13), ин вожа ба маънои “мусалмон, марди дастандаркори густариши фарҳанги исломӣ” вориди забони туркҳо ҳам шуд. Ва чун бештари мусалмононе, ки туркҳо мешинохтанд, эронӣ буданд, вожаи “теҷик” дар забони туркҳо ба маънои “эронӣ” ба кор мерафт. Маҳмуди Кошғарӣ (I, 324) вожаи “тежик”-ро “порс” (ал-форисӣ) маъно мекунад. Китоби “Кутадгу билиг” ҳам ки дар ҳамон давра навишта шуда, “теҷикҳо”-ро ғайриъараб ва порс медонад (Радлов, Словарь, III, 1096). Эрониён ҳам, дар ҳоли тақобул бо фармонравоёни туркашон дар он давра худро “тозик” меномиданд (Торихи Байҳақӣ, нашри Морлей, сафҳаи 746). Пайваста бар тақобул ва ихтилофоти турку тоҷик таъкид мешуд ва иддиъо мешуд, ки равобити дӯстонаву хешовандӣ миёни турку тоҷик ҳамеша поёни баде дошта ва ин ки тоҷик ҳаргиз наметавонад ба турк эътимод кунад (Заҳириддини Маръашӣ, 248, 253).”

Ин таъбири устод Бортулд, фориғ аз балоёи ақидатию сиёсие, ки ҳафт сол баъд (1917) домангири илми сарзаминаш шуд, посухгӯи ҳамаи пурсишҳои мо дар бораи вожаи “тоҷик” аст. Шигифтиангез аст, ки дар маросими рӯнамоии китоби Иброҳим Усмонов ҳам ҷаноби Усмонов ва ҳам оқои Абдуннабӣ Сатторзода дам аз эътибори фармудаҳои муртабити устод Бортулд мезаданд, аммо зоҳиран ба мағзи каломи ӯ дар рисолаи “Тоҷикон” таваҷҷуҳи кофӣ надоштаанд. Вагарна бо такя бар ин тафсири мантиқию торихӣ метавонистанд корбурди вожаи “тоҷик” дар ториху адабиёти порсиро маъно кунанд. Дар ториху адабиёти порсӣ ин вожа ҳама ҷо ба маънои “эронӣ” омадааст, бавежа дар тақобул бо “турк”:

Аз баҳри Худо, ки моликон ҷавр
Чандин накунанд бар мамолик.
Шояд ки ба подшаҳ бигӯянд,
Турки ту бирехт хуни тоҷик. (Саъдии Шерозӣ)

Рӯи тоҷиконаат бинмой, то доғи ҳабаш,
Осмон бар чеҳраи туркони яғмоӣ кашад. (Саъдии Шерозӣ)

Агар турк асту тоҷик аст, бад-ӯ ин банда наздик аст
Чу ҷон бо тан, валекин тан набинад ҳеч мар ҷонро. (Мавлавӣ)

Туркӣ ҳама туркӣ кунад, тоҷик тоҷикӣ кунад,
Ман соъате туркӣ шавам, як лаҳза тоҷикӣ шавам. (Мавлавӣ)

Як ҳамлаву як ҳамла, к-омад шабу торикӣ,
Чустӣ куну туркӣ кун, не нармию тоҷикӣ. (Мавлавӣ)

Резахори наволаи карамаш
Турку тоҷику бандаву озод. (Ҳотифи Исфаҳонӣ)

Туро додор турк асту ту тоҷик,
Бимонда бар сари ин роҳи борик (Аттори Нишопурӣ)

Бипурс ҳоли ман аз чашми худ, ки ин маънӣ
Ҳикоятест, ки маълуми турку тоҷик аст. (Салмони Соваҷӣ)

Аз ин намунаҳо фаровон аст. Ва ҳама ҷо мо он тақобули миёни турку тоҷикро мебинем. “Тоҷик” ҳама ҷо ба маънои эронӣ омада, аммо танҳо дар мавориде ба кор рафтааст, ки дар баробари он “турк” қарор мегирад. Чаро? Чун “тоҷик” ба маънои эронии мусалмоне, ки барои туркон исломро ба армуғон оварда, мавриди корбурди туркон буд. Ба монанди “аҷам”, ки ба маънои “эронӣ” дар миёни арабҳо мутадовил буд ва дар забони порсӣ ҳам тақобули “арабу аҷам”-ро сохт. Дуруст ба монанди “турку тоҷик”. Ва ҳамсоягии эрониёни Осиёи Миёна бо қавмҳои турктабор ин номро саранҷом ниҳодина ва расмӣ кард.

Иброҳим Усмонов: Ангелиус, муаррихи голландӣ ҳанӯз асри 17 ба Хуросон омада, бо ҳайрат менависад, ки дар кишвари Форс мардум худро тоҷик мегӯянд. Сафири аввалини Британия дар Афғонистон навиштааст, ки мардуми Кобул пурра тоҷиканд ва аз он ба шимол ҳам ҳама тоҷиканд…

Дориюш Раҷабиён: Ин нуктае, ки оқои Усмонов зикр кардааст, хилофи бовари ӯро собит мекунад. Дар садаи 17-уми мелодӣ, замоне ки сарзаминҳои эронӣ таҳти султаи дудмонҳои турктабор буданд, мардуми “кишвари Форс” худро тоҷик мегуфтаанд. Оё ин ба маънои мутародиф ё ҳаммаъно будани “тоҷик”-у “эронӣ” нест, ки чист? Ё тасаввур бар ин аст, ки он одамон ҳамагӣ аз Тоҷикистони имрӯзӣ ба Форс муҳоҷират карда буданд? На. “Тоҷик” ҳамвора мутародифи “эронӣ” будааст. Ин ҳақиқати илмиро бояд бидуни айнакҳои сиёсӣ дид.

Иброҳим Усмонов: Тоҷикону ҳазораҳо – тоҷикзабонҳо 45 дарсади аҳолии он кишварро ташкил медиҳанд. Дар Чин сарикӯлиҳо ба сар мебаранд, ки беш аз 60 ҳазор гуфта мешаванд.

Дориюш Раҷабиён: Дар Афғонистон ҳеч аҳади порсигӯе худро «тоҷикзабон» намедонад. Порсигӯ, порсивон, порсизабон истилоҳоти қобили қабул барои ҳамзабонони мо дар Афғонистон ва фаротар аз он аст. Чун «забони тоҷикӣ» як истилоҳи сиёсии офаридаи Иттиҳоди Шӯравӣ аст ва корбурди он сирфан дар ҳавзаи расмист ва фаротар аз қаламрави Шӯравии пешин ба кор намеравад.

«Тоҷикзабон» номидани порсигӯён ғалати торихӣ ва забоншинохтӣ ҳам ҳаст. Чаро?

Ҳамон гуна ки дар бахшҳои пешини ин ҷустор арз шуд, «тоҷик» ба маънои «эронӣ» аст, на танҳо «форсизабон». Яъне забони модарии як тоҷик (эронӣ) метавонад порсӣ набошад, аммо ҳатман яке аз забонҳои эронист. «Тоҷикӣ» хондани забони порсӣ барои тамомияти миллат дар Тоҷикистон ҳам хатарбор аст. Мо тоҷиконе дорем, ки забонашон порсӣ нест. Тоҷикони Помиру Яғноб порс ё порсизабон нестанд, аммо тоҷик ё эронианд. Пас бар пояи кадом далели илмие мешавад забони порсиро «тоҷикӣ» номид? Оё порсӣ танҳо забони тоҷикон аст? На. ЗабонҲОи тоҷикӣ (эронӣ) дорем, аммо як забони воҳиди тоҷикӣ (эронӣ) вуҷуд надорад. Аз ин рӯ, «тоҷикӣ» хондани забони порсӣ – гузашта аз ин ки як амри сиёсист – ба маънои дувумдараҷа донистани тоҷикони нопорсизабон аст. Ин таъбир барои тамомияти миллии тоҷикон ҳам хатар дорад. Худи оқои Усмонов суҳбат аз тоҷикони сарикулӣ дар Чин мекунад. Вале оё ӯ медонад, ки забони ин тоҷикон порсӣ нест, балки сарикулӣ (яке аз забонҳои помирӣ ва эронии шарқӣ) аст? Пас ба чи далеле муваҷҷаҳ бояд забони порсиро “тоҷикӣ” номид?..

Иброҳим Усмонов: Дар Покистон, намедонам касе худро тоҷик меномад ё не, аммо як зани покистонӣ дар Аврупо вазир шуда, худро тоҷик муаррифӣ кард, яъне ҳастанд. Дар Эрон ҳам бовар дорам, ки тоҷикон ҳастанд, балки инро ман шахсан дидаам.

Дориюш Раҷабиён: Он зани покистонӣ, ки оқои Усмонов мегӯяд, Ҳадя Тоҷик аст. На вазир, балки ҳамванд (узв)-и порлумони Нурвеж (Норвегия). Ҳадя Тоҷик ҳуқуқдон, рӯзноманигор ва сиёсатмадори нурвежист, ки асолати покистонӣ дорад. Ӯ худро “тоҷик” муъаррифӣ накардааст, чун миллияти ӯ нурвежӣ аст. Номи хонаводагии ӯ “Тоҷик” аст. Бояд бидонем, ки дар кишварҳои Урупо “миллият” ба маънои “шаҳрвандӣ” аст. Аммо қавмияти ин бонуи 31-солаи нурвежӣ расман “покистонӣ” аст. “Тоҷик” сирфан номи хонаводагии ӯст, ки дар кишварҳое чун Эрону Афғонистону Покистон роиҷ аст. Абдулҷамили Тоҷик ҳам як пизишку физикдони маъруфи омрикоист, ки табори покистонӣ дорад. Пӯё Тоҷик бозикуни баскетбол дар Эрон аст. Сомонто Тоҷик ҳунарпеша ва мудели эронитабори Конодост. Номи хонаводагии “Тоҷик” дар ҳавзаи фарҳангии Эрон фаровон аст. Ва танҳо далели он корбурди вожаи “тоҷик” ба маънои “эронӣ” аст.

Дар Эрон, ҳар он кас ки забони модариаш яке аз забонҳои эронист, тоҷик аст. Санад? Абёти бешумори Саъдии Шерозӣ аз қалби Порс, ки худро “тоҷик” меномад. Оё ӯ аз сарзамини Тоҷикистони кунунӣ ба Порс паноҳ бурда буд? Албатта, ки на. Ҳатто имрӯза дар Шероз турктаборон ба расми қадимӣ ба эрониёни порсигӯ “тоҷик” мегӯянд; чи бирасад ба 800 сол пеш, ки Саъдӣ аҳли он даврон буд.

Иброҳим Усмонов: Ислом Каримов моҳи июни соли 2000 дар Кохи Борбад гуфта буд: дар Ӯзбакистон оилае нест, ки тоҷикиро надонад ё нафаҳмад. Ин эътирофи он аст, ки он ҷо тоҷикон бисёранд. Ҷои дигар гуфт, ки мо як халқем, ки ба ду забон гап мезанем. Ин кадом халқ аст? Тоҷик ё ӯзбак? Ин суол аст.

Дориюш Раҷабиён: Дар ин ки шумори тоҷикон дар Узбакистон бамаротиб бештар аз оморҳои расмист, касе шак надорад. Аммо фаротар аз онро ҳам бояд дид. Появу устухони фарҳангии Узбакистон порсӣ аст. Аз Алишери Навоӣ гирифта то Ҳамза Ҳакимзода Ниёзӣ ва адабиёти имрӯзии Узбакистон саропо мулҳим (илҳомгирифта) аз порсист. Яъне адабиёти Узбакистон нусхаи чағатоии фарҳанги эронии минтақа аст. Ислом Каримов, ки худ як тоҷики дурага аст, ин мавзӯъро хуб медонад. Аммо умури сиёсӣ гоҳ заруратҳоеро дикта мекунад, ки бо воқеъиятҳои илмӣ созгор нест. Албатта, коршиносони ҳавзаи фарҳангии Фарорӯд ин нуктаро бахубӣ медонанд. Илмҳои ториху мардумшиносӣ мегӯяд: узбакҳо умдатан эрониёни туркигӯшудаи Осиёи Миёна ҳастанд. Ин истидлол дар мавриди мардумони ҳамаи шаҳрҳои бузурги Узбакистон, аз ҷумла Хева ва перомуни он (Хоразм), сидқ мекунад. “Торихи табартақсим”-и Раҳим Масов ҳам ба мо кумак мекунад, ки чигунагии иҷрои ин амалиёти душвори торихиро дарк кунем. Бештари узбакҳо эрониёне ҳастанд, ки забонашон туркӣ шудааст. Таъкид мекунам: ин дидгоҳ бидуни кӯчактарин ғарази қавмию нажодӣ баён шудааст ва сирфан баёни ҳол аст.

Иброҳим Усмонов: Бубинед, дар қадим чор халқ буд: суғдӣ, бохтарӣ, хоразмӣ ва форс. Ин ҳама аз як нажод ва решаи умумӣ ҳастанд. Ин нукта ҷои баҳс надорад. Аммо савол ин аст, ки чаро сеи аввал бояд набошанд ва ахирӣ монад? Ин чӣ раванд аст?

Дориюш Раҷабиён: Ман аз шахси Иброҳим Усмонов пурсише дорам: кӣ ба шумо гуфтааст, ки дар қадим сирфан чаҳор (4!) «халқ»-и эронӣ (тоҷик) будаанду дигар ҳеч?! Ин дидгоҳ беандоза ғайриъилмӣ ва пурсишбарангез аст. Агар манзури оқои Усмонов сирфан мардуми шарқи Эрон будаанд, манзураш аз “форс” чӣ будааст? Ва агар мехостааст тамоми мардумони эрониро баршумурад, чаро аз дигарон ном набурдааст? Ин гуна пурсишҳо арзиши илмии суханони тарафро зери суол мебарад. Ба ҳар рӯй, бояд посух гуфт.

Бояд ба ин устод тавсия кард, то торихи сакоиҳо, модҳо, портҳо, согортиҳо, кордухҳо, киртиҳо, коспиён, кодусиён, рухаҷиҳо, доҳонҳо, зарангҳо ва бисёре дигар аз мардумони ҳамтабори моро ҳам дар доираи мутолеъоти худ қарор диҳад, то дарёбад, ки “дар қадим фақат чаҳор халқ набуд”. Бамаротиб бештар аз он буд. Онҳо нопадид нашудаанд, балки ба забоне дигар ва ғолибан ба забони порсӣ суҳбат мекунанд.

Иброҳим Усмонов: Аммо савол ин аст, ки чаро сеи аввал бояд набошанд ва ахирӣ монад? Ин чӣ раванд аст?

Дориюш Раҷабиён: Торих чизе дорад ба номи assimilation, яъне яксон шудан. Суғдию бохтарӣ (бар мабнои ҷадвали И. Усмонов) яксон шудаанд. Яъне имрӯза суғдиҳо бо бохтариҳо яке шудаанд ва бахши аъзами онҳо дигар чанд забон надоранд, балки як забони воҳид доранд, ки номаш порсӣ аст. Оё бояд нороҳат шуд аз иттиҳоди ду гурӯҳи эронии мардум? Суғдиҳову бохтариҳо миллияти худро тағйир надодаанду эронӣ мондаанд ва сирфан забонашонро яке кардаанд: порсӣ. Оё аз диди касе чун Иброҳим Усмонов бояд гузаштагони суғдию бохтарии худро “хоин” бидонем? Ба назари ман, на. “Хоин” касест, ки маслиҳати миллатро ба хотири маслиҳати шахсии худаш нодида бигирад. Ин ки акнун мо, эрониёни Фарорӯд (тоҷикон), як забони воҳид (порсӣ) дорем, барги барандаи мост.

Иброҳим Усмонов: Маликушшуаро Баҳор мегӯяд, ки то истилои араб забони асосии мардуми Эрон суғдӣ буд, паҳлавӣ ба форсии имрӯза камтар монандӣ дошт. Пас аз истилои араб, ба қавли ӯ, то 300 соли дигар забони асосӣ – дарӣ (дарборӣ) буд. Рӯдакиву Робиаи Балхӣ, Дақиқиву Манучеҳрӣ забони худро дарӣ гуфтаанд, на форсӣ.

Дориюш Раҷабиён: Устод Баҳор дар бораи шеъру забони шеър ҳар чи бигӯяд, ба рӯи чашм. Аммо агар аз забоншиносӣ чизе гуфтааст, дар чашми забоншиносон нанамудааст. Чун устод забоншинос набуд. Шоъир буд. Ба монанди Иброҳим Усмонов, ки забоншинос нест, балки як рӯзноманигори даврони шӯравӣ аст. Иддиъоҳои оқои Усмонов сирфан ба далели матраҳ шудани ин баҳс дар маҳофили маҷозӣ ҷиддӣ гирифта шудааст.

Вагарна чи касе, ки аз торихи Эронзамин огоҳ бошад, чунин хибтеро муртакиб мешавад: «То истилои араб забони асосии мардуми Эрон суғдӣ буд”?! Барои огоҳони амр ҳувайдост, ки пеш аз истилои араб ин сарзамин таҳти сайтараи Сосониён буд. Забони аҳди Сосонӣ порсии миёна буд ва порсии навини мову шумо имрӯза дунболаи торихии ҳамон забони эронии ғарбист. Пас “забони асосии мардуми Эрон” донистани забони суғдӣ оё ҳеч далели илмӣ дорад? Ё сирфан савор бар мавҷи эҳсос аст?

Иброҳим Усмонов: Осори Бедилу Зебуннисову Амир Хусравро онҳо маданияти ӯзбакия ҳам мегуфтанд, ҳарчанд забон форсиву тоҷикӣ буд ва онҳо тоҷик буданд. Чаро? Зеро ин маданиятро ӯзбакҳо бурданд ва чун давлат – давлати ӯзбакҳо буд.

Дориюш Раҷабиён: “Маданияти узбакия”-ро шояд оқои Усмонов ихтироъ карда бошад, зеро чунин иборате дар торихи башарӣ вуҷуд надорад. Подшоҳони Гӯрконии Ҳиндустон, ки забони порсиро бо худ ба шибҳиқора бурданд, бар хилофи бовари оқои Усмонов, узбак набуданд. Бунёнгузори дудмони Гӯрконӣ Заҳириддин Муҳаммад Бобур буд; як барлоси порсизабони Осиёи Миёна, ки асаре ба номи “Бобурнома” дорад. Бар мабнои “Бобурнома”, ин фармонравои шибҳиқораи Ҳинд узбак набуд, балки узбакҳоро рақиби худ медонист ва каллаҳои барканда аз тани узбакҳоро дар зумраи пирӯзиҳои ҷангияш бармешумурд ва порсӣ бар ҷои забони модариаш нишаста буд. Бедилу Зебуннисову Амир Хусрав ҳам аз ҳамон табор буданд, аммо порсигӯтар. Яъне тоҷик.

Иброҳим Усмонов: Моро дар сад соли дигар касе дар ҷаҳон форс намегӯяд. Ҳама моро тоҷик мешиносанд ва қабул кардаанд. Дар сад соли дигар ҳам тоҷикони Афғонистонро ҳам “форс” нахоҳанд гуфт.

Дориюш Раҷабиён: Аслан чаро касе бояд Шуморо “форс” хитоб кунад, агар Шумо форс набошед?.. Ҳар инсоне аз худ ҳувияте дорад. Пазириши ин ҳувият аз сӯи касе дигар набояд таъсире бар шинохти он инсон аз худ дошта бошад. Танҳо дар ҳолатҳое, ки инсон дучори худкеҳтарбинӣ (“комплекс неполноценности») шуда бошад, бовари дигарон дар бораи ӯ бар шинохти худи ӯ аз худаш таъсир мегузорад ва ӯро ба боварҳои ғалат мерасонад.

Дар фурсатҳои баъдӣ ба иддиъоҳои дигари Иброҳим Усмонов ва ҳамандешонаш хоҳем пардохт.

Parsiname. Part 2

Порсинома

Бахши 2

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Пеш аз пай гирифтани ин сафари фарҳангӣ иҷоза бидиҳед ба чанд рӯйдод ва ҳақиқати муҳимми торихӣ бипардозем, ки тасвирро равшантар мекунад.

Бухорои давраи мавриди назари мо (авохири садаи 19 мелодӣ) Бухорои дарҳамшикастае буд. Дар воқеъ, Бухоро аз замони зимомдории Оли Манғит ба баъд рӯ ба уфул ниҳод. Манғитҳо ҳамон туркҳои чағатоии дастнишондаи Нодиршоҳи Афшор буданд, ки баъд аз марги подшоҳи Эрон (1740) Бухороро ба ирс бурданд ва аз соли 1868 мелодй (1247 ҳиҷрии хуршедӣ) то поёни ъумри аморат таҳти қаймумат (протекторат)-и Русияи тезорӣ буданд. Дар яке аз тасвирҳои Восилӣ Верешогин (Василий Верешагин), наққоши садаи 19-и рус сарбозе бухороиро мебинем мулаббас ба пероҳани гушоду дарози сурх, бо камону пайкону таркаш, омодаи ҳамла. Дар оғоз тасаввури сардамдорони Аморати Бухоро ин буд, ки бо ёрии Худованд бо ҳамин камону пайконҳо мешавад ҳуҷуми куффори русро дафъ кард. Аммо то шикаст хурданд, навое дигар навохтанд ва ба тезор (царь)-и рус лақаби “Оқпошшо” (Сапедподшоҳ) доданд ва ба фармони ӯ гардан ниҳоданд, бо ин умед, ки ба ъунвони туюлдор (вассал)-они Оқпошшо то абад тоҷу аврангашонро ҳифз кунанд... Аммо чунон намонду чунин низ ҳам нахоҳад монд.

Вопасмондагии Аморати Бухоро танҳо дар фанновариҳои низомии қурунивустоӣ (асримиёнагӣ)-аш набуд, балки сартосари аморат куҳна шуда буд ва фурӯ мерехт. Ҳатто агар артиши рус ба сарвақташ намерасид, боз ҳам фурӯ мерехт, ҳамонанди деворе, ки аз бунёд хароб шудаву мунтазири бодест, ки ба заминаш бикашад. Ва дар ин сарзамини бахтбаргашта танҳо 2 дарсади мардум хатту саводи хондану навиштан доштанд.

Ин ҳақиқат яке аз бузургтарин далелҳои мухолифони алифбои порсӣ дар Тоҷикистон аст. Ба заъми ин соҳибназарон, агар дубора ба хатти порсӣ баргардем, мизони савод дар кишвар ба ду дарсад боз хоҳад гашт; чун гӯё “хатти порсӣ ба андозае сахту мушкил аст, ки андак касе аз паси омӯхтанаш бармеояд”. Далели дигарашон ин аст, ки “бо хатти пириллик тавонистем 100 дарсади мардумро босавод кунем”. Албатта, ин ҳам як лофи шӯравиёна аст, чун баростӣ, ҳаргиз 100 дарсади ҷамъияти Тоҷикистон пирилликхон нашуданд ва буданд касоне, ки пойбанди порсӣ ё ҳатто хатти лотин монданд ва бо пириллик миёнаи хубе надоштанд. Бузургони миллат ҳам аз Садриддин Ъайнӣ гирифта то Мирзо Турсунзода осорашонро ба хатти порсӣ менавиштанд ва ҳаргиз тан ба ноҳамвории пириллик надоданд.

Аммо бад нест дар баробари ду дарсади саводи мардуми Аморати Бухоро мизони саводи импротурии Русияи тезориро ҳам бисанҷем, то дарёбем, ки моҳияти хат мизони саводро таъйин намекунад. Албатта, бояд мизони пешрафти ин ду сарзамин дар он давраро ҳам мадди назар дошта бошем, то таносуби ин муқоисаро дарёбем. Дар соли 1897 мелодӣ дар Русия омори саводи мардумони сокини импротурӣ мунташир шуда буд, ки бино бар он, Русия бо ҳамин хатти сириллик аз камтарин мизони савод дар миёни кишварҳои урупоӣ бархурдор буд. 78 дарсади ҷамъият бесавод буданд ва 39 дарсад метавонистанд бихонанд (яъне аксарият саводи навиштан надоштанд).

Ё ба қавли Дмитрий Бикуф (Быков), шоъиру нависандаи шаҳири рус, ки ҳамин чанд рӯз пеш (14.06.2012) дар родю «Эхо Москвы» суҳбат мекард, “мизони савод дар Русия дар поёни садаи 19 шаш дарсад буд ва ҳамин ки ба 30 дарсад расид, инқилоб шуд”. Ва баростӣ, мизони бесаводӣ дар як кишвари урупоӣ чун Русия дар он замон музҳик буд. Масалан, ҳудуди 48 дарсади мардуми устони Маскав бесавод буданд ва Сан-Петерзбург, ки пойтахти он буд, 41 дарсад бесавод дошт. Дар устонҳое чун Смоленск, Нижгород, Астрахан, Қазон, Томск ва Уфо аз 76 то 94 дарсади мардум бесавод буданд.

Оё шоиста аст, ки даму дастгоҳу тӯпу туфанги Оқпошшоро бо камону пайкону таркаши амири Бухоро муқобили ҳам бигзорем? На. Агар шоиста мебуд, шояд пои Оқпошшо ба сарзамини мо намерасид. Бухоро як аморати дар ҳоли фарсоиш буд, ки пӯсидагиаш чи дар артиш ва чи дар дигар ъарсаҳои зиндагии иҷтимоъӣ ҳувайдо буд. Савод ҳам наметавонад мустасно бошад. Агар мизони пешрафти Русияи тезорӣ ва Аморати Бухороро мадди назар дошта бошем, мизони савод дар ин ду сарзаминро ҳам мутаносибан ъайни ҳам мебинем. Яъне Русияи тезорӣ ҳам дар босавод кардани мардуми худ комгортар аз Аморати Бухоро набудааст. 

Ин дар ҳолест, ки ба навиштаи Броён Спунер ва Вилём Ҳулувей дар китоби “Саводомӯзӣ дар ҷаҳони порсигӯ”, мизони болои саводи порсигӯён ва фаровонии дабирони порсинавис аз ъомилҳои аслии мондагории забони порсӣ дар минтақае ба ин густардагӣ будаанд (Literacy in the Persianate World, edited by Brian Spooner and William L. Holloway, p.16, Philadelphia, 2012). Яъне ҳамаи он ду дарсад ҷамъияти босаводи Аморати Бухоро порсихону порсинавис буданд ва савод аз ъомилҳои аслии мондагории порсӣ дар минтақа будааст.

Бад-ин гуна, ин иддаъои дилбохтагони хатти пириллик, ки “тоҷикҳо сирфан ба туфайли хатти русӣ босавод шуданд” як иддаъои чирт, жож, беҳуда ва миёнтуҳист, ки кӯчактарин далели ъилмӣ надорад. Яъне ин содагии пириллик набуд, ки “100 дарсад”-и мардуми Бухорои Шарқиро босавод кард, балки шеваи эъмоли омӯзиш буд, ки дар мизони саводомӯзии чи Русия ва чи Бухоро (ва чи дигар бахшҳои импротурии Шӯравӣ) ҷаҳише бузург падид овард.

Дар идомаи ин ёддоштҳо мекӯшам муқоисае ҳам миёни хатти порсй ва алифбоҳои чинию жопунӣ анҷом диҳам, то собит кунам, ки чинию жопунӣ бамаротиб сахттар аз порсист, аммо зариби ҳуши чиниҳою жопуниҳо бамаротиб болотар аз зариби ҳуши мост. Пас ҳатто агар алифбои порсиро мушкил бидонем, боз ҳам ба суди ҳуши мост. Пас нӯши ҳушаш кунем, то қадре ҷилав биуфтем.

Parsiname. Part 1

Порсинома

Бахши 1

Ёддоштҳо дар бораи забони порсии сад соли ахир дар Фарорӯд

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Дар замоне ки нахустин нашрияи порсии Осиёи Миёна дар Бухоро мунташир шуд, забони мо бас бузургтар буд. Рӯзномаи «Бухорои шариф» (Bukhara-i Sharif) дуруст сад сол пеш дар қалби аморате мунташир мешуд, ки акнун аҷзои он се чумҳурии мустақилро шакл медиҳад. Ва «Бухорои шариф»-ро аз Самарқанду Бухоро гирифта то Кобулу Теҳрону Лоҳуру Калкаттаву Деҳлӣ ҳама мехонданду мефаҳмиданд ва бад-ин гуна пайванди порсиён бо яке аз марказҳои тамаддуну фарҳанги порсӣ, ки ҳамоно Бухоро буд, барқарор монда буд. Калиди аслӣ, ки роҳгушои ин пайванд буд, ҳамоно хатти порсӣ буд, ки имрӯза мо онро “алифбои ниёкон” меномем ва дар воқеъ, танҳо алифбои худии мост ва дар сурати бозгашти мо ба он хатти худӣ забони худии мо ба ҷойгоҳи сазовори худ боз хоҳад гашт.

Яъне ҳамин сад сол пеш забони ману шумо дар ҳамин минтақаи будубоши мо доманае фарохтар дошт ва акнун маҳдудтар шуда ва ҳатто ба оташ кашида шудани китобҳояш дар хостгоҳи он – Бухорову Самарқанд аз ҳеч гулӯе садоеро барнамекашад. Мо, чун гунҷишкони беболупари он Бухорои шариф, ки дар кӯҳистони Тоҷикистон паноҳ бурдаем, гоҳу гудор наҷвое ба осмон сар медиҳем, аммо то кунун барои ҳифзи забони модарӣ дар паҳнаи суннатии он кори сутурге накардаем. Наҷво карданро мурғон ҳам баладанд ва мо то кунун кори мурғон кардаем. Шояд акнун муносиб бошад, ки ба гулӯҳо фурҷа диҳем ва аз андеша бихоҳем, ки пасту баланди ин роҳро бисанҷад ва бигӯяд, ки чун шуд, ки чунин шуд.

Барои он даста аз забоншиносоне, ки ба дурустии эътиқодашон ба чудоии “тоҷикӣ” аз “порсӣ” ҳамчунон пойбанданд, як вазифаи кӯтоҳ дорем: лутфан бигӯед, ки ин пора шеър мутаъаллиқ ба кадом сарзамини порсигӯст?

Потии порисӣ, он сарвқади зуҳраҷабин,
Дар табассум сӯи доман зи даҳан гул мерехт.
Зулфи пурчину хам андар хами ӯ дар буни гӯш,
Обрӯи тара аз ҷабҳаи сунбул мерехт.
Диданаш он ҳама кайфияти ҳайрат медод,
К-ӯ зи саҳбои нигаҳ дар кафи он мул мерехт.
Лаҳну овози вай он сон ки ба гӯши ушшоқ,
Гаҳ хаши саъва, гаҳе чаҳ-чаҳи булбул мерехт.
Аз Фетербург ъазимат чу ба Амрико кард,
Нолаҳо аз сару аз по ҳама гулгул мерехт.

Ин ғазал дар тавсифи Оделино Потӣ (Adelina Patti), овозхони уперои фаронсавии садаи 19 аст, ба қалами Аҳмади Дониши бухороӣ, ки соли 1897 даргузашт. Ин ғазал метавонист ба ҳамин шакл аз қалами шоъире дар Теҳрону Кобулу Лоҳуру Калкатта ҳам битаровад. Ҳеч шохисе дар ин ғазал нест, ки онро ба як шаҳри бахусуси порсигӯ маҳдуд кунад. Ғазалест порсӣ, ки метавонад дар ҳар як аз шаҳрҳои паҳнаи порсигӯ суруда шуда бошад.

Аммо дар сарзамини наводагони Аҳмади Дониш, ки акнун мову шумо бошандагонаш ҳастем, агар бихоҳанд аз овозхоне Потӣ (Adelina Patti) ном тавсиф бикунанд, ҳатман русмаобона ӯро «Патти» хоҳанд номид ва шаҳрашро на «Порис», балки «Париж» ъунвон хоҳанд кард. Оё ин тафовут танҳо дар сарзамини наводагони Аҳмади Дониш падид омада? Бале. Чаро? Чун порсӣ дар сарзамини Аҳмади Дониш дастхуши сарнавишт шуд ва аз колбуди худӣ ба колбуде бегона ворез шуд. Ин иттифоқе буд, ки батадриҷ уфтод, аммо муассир буд. Ба гунае, ки акнун агар “Порис”-ро ба шеваи Аҳмади Дониш ба забон оваред, бо ҳаҷмае густарда дучор хоҳед омад, аз сӯи наводагони Аҳмади Дониш, ки муътақиданд, падарбузург иштибоҳ мекарда ва тарзи дурусти имлову талаффузи номи пойтахти Фаронса ҳамонест, ки русҳо гӯянд: Париж.

Аммо ин бовар ҳамин чанд даҳа бештар ъумр надорад. Яъне то чанд даҳа пеш ҳамагон дар ҷомеъаи порсигӯи инҷову онҷо “Париж”-и русиро “Порис” мегуфтанду менавиштанд. Ва далеле муҳкамтар ин ки то кунун тамоми порсигӯёни порсихони мо “Париж”-и русиро “Порис” гӯянду нависанд. Пас мушкил бояд дар бовари “париж”-гӯён бошад, на “порис”-гӯён.

Баҳси мо дар ин ҷустор ба “Порис”-у “Потӣ” маҳдуд намешавад, албатта. Басе густардатар аз инҳост. Аммо “Порис”-у “Потӣ” ҳусни ифтитоҳи муносибест, чун басодагӣ баёнгари бозича шудани забони мо ба дасти бегонагон аст ва танҳо муштест намунаи харвор.

Дар сароғози ин риштанавишторҳо, ки аз Аҳмади Дониш оғоз гирифт, аз гирдоварандагони маҷмӯъаи “Забони тоҷикӣ дар мабнои мубоҳисаҳо”, бавижа Ъабдулхолиқи Набавӣ, ниҳояти сипосгузориро дорам, чун дар идома аз матолиби он ки дар Бойгонии Давлатии Тоҷикистон маҳфуз аст, ниҳояти истифода сурат хоҳад гирифт.

Дар ин гӯшаи нави ҳафтаномаи “Нигоҳ” ба фарозу нишебҳои порсии Фарорӯд дар сад соли ахир хоҳем пардохт; ба мушкилоти забоне, ки сад сол пеш дар минтақа ҳарфи аввалу охирро мезад ва акнун дар охири охири сафф аст; ва бар сари ин масъала, ки оё мешавад порсиро дар минтақа ба ҷойгоҳи сазовораш баргардонд (оре, мешавад) ва чигуна, таваққуфе сарнавиштсоз хоҳем дошт.