Инҷо Русия аст; тазодду таноқуз муҷоз

Боздошт дар бозори Маскав

Бо хушхиёлии ғарбӣ даму дастгоҳи филмбардориро бардоштему роҳ уфтодем. Мехостем бо аҳолии бозоре дар ҳавмаи ҷанубии Маскав дар бораи ҳолу ҳавои иқтисодии Русия суҳбат кунем. Аз токсӣ пиёда шудему якрост суроғи бахши посбонии бозорро гирифтем, то иҷозаи филмбардорӣ дар маҳдудаи бозорро бигирем. Посбони ҷавоне, ки моро бо он ҳама таҷҳизоти телевизюнӣ дид, дастпоча шуд. Ба посбони аршад занг зад. Ӯ ҳам ки омад, ба яке дигар занг зад. Гуфт: “Би-Би-Сӣ бо таҷҳизоти ҳирфаии филмбардорӣ омада бозор. Чи кор кунем?” Аз он сӯи хат шунидам, ки мегуфт: “Нигаҳашон доред”. Номи Би-Би-Сӣ дар фазои бозор печид ва тамошогаронеро ҷамъ кард. Дар ниҳоят теъдоди афроде, ки омада буданд, ба пурсиши мо посух диҳанд, панҷ нафар шуд. Саранҷом қарор шуд посухи моро “дафтари матбӯъотӣ”-и бозор бидиҳад.

Аз роҳи пурпечу тобу дароз аз миёни растаҳои бозор моро ба дафтари матбӯъотии бозор бурданд. Дари сангини дафтари матбӯъотиро, ки пур аз афроди низомипӯш буд, пушти сари мо бастанд. Пушти унифурми низомипӯшҳо бо ҳуруфи заррин вожаи “Витязь” (шеволйе) навишта шуда буд. Марди хушбархурди шахсипӯше ворид шуд, то моро аз сардаргумӣ раҳо кунад. Баъд аз ъаксбардорӣ аз мо ва сабти мушаххасоти асноди расмӣ гуфт:

“Бибинед, шумо агар бихоҳед дар сатҳи бозор филмбардорӣ кунед, мо бояд шароитро барои шумо муҳайё кунем ва муҳофиз ҳам дар ихтиёратон бигзорем. Охир намешавад, ки ҳаминтурӣ сарзада биёеду филмбардорӣ кунед. Бояд аввал ба нишонии мудирияти бозор нома бифиристед ва агар дархости шумо пазируфта шуд, бо хиёли роҳат биёеду коратонро анҷом диҳед.”

Гуфт, посух ба дархости мо дастикам 24 соъат ба дарозо мекашад. Гуфтам, пас иҷоза диҳед, биравему он номаро бароятон бифиристем. Гуфт, ҳоло ки то инҷо омадаед, ташриф дошта бошед...

Ман, ки дар оғоз ба филмбардорам шӯхиомез мегуфтам, ки зоҳиран боздошт шудаем, андак-андак фаҳмидам, ки пур бероҳ нагуфтаам. Мо, ки омада будем аз масъулони бозор иҷозаи филмбардорӣ бигирем, боздошт шуда будем. Ва маҳалли нигаҳдории мо дафтари матбӯъотӣ набуд; бахши нерӯи амниятии бозор буд. Гуфтам, пушаймон шудем, дигар намехоҳем филмбардорӣ кунем; бояд биравем, ки ба корамон бирасем. Гуфт, бояд бимонед, то пулис аз роҳ бирасад. Пурсидам, чи рабте пулис ба ин моҷаро дорад? Мо, ки муҷрим нестем ва мехоҳем биравем. Табассуми маънодоре карду гуфт: “Инҷо Русия аст!”

Яке дигар, ки ъасабонитар буд, то дилаш мехост, аз Бритониёву Омрико бад гуфт ва аз ман пурсид, ки чиро аз Русия бад мегӯем. Гуфтам, ваҷҳаи Русияро рафтору гуфтори Шумо таъйин мекунад, ки шоҳидаш ҳастем ва рабте ба кори ман надорад...

Боздошти мо беш аз як соъат тӯл кашид; то замоне ки ду маъмури пулис омаданду моро бозпурсӣ карданд ва бори дигар тавзеҳ доданд, ки дар Русия иҷоза надорем дар амокин (маконҳо)-и хусусӣ филмбардорӣ кунем ва ин бозор як макони хусусӣ аст. Гуфтам, мо сирфан мехостем иҷозаи филмбардорӣ дар ин бозори даҳҳо ҳазорнафариро бигирем ва ҳеч кодре аз ин бозор барнадоштаем. Савори худрави пулис шудем, ки моро ба берун аз дарвозаҳои бозор расонд ва ҳамон ҷо монд, то сояи мо аз бозор дур шавад.

Ин иттифоқ, ки танҳо яке аз чанд мавриди мушобеҳ аст, ки бар мо ҳодис шуд, баёнгари як воқеъият буд: миёнаи Русия бо расонаҳои ғарбӣ шакароб аст. Ва на танҳо маъмурони амниятию интизомӣ, ки бисёре аз ронандаҳои токсӣ ҳам рӯй турш мекунанд, то мешунаванд, ки муштаришон аз Би-Би-Сӣ аст. Ёдам намеояд, ки замони шӯравӣ шоҳиди бархурди хасмонаи мардуми ъодӣ бо расонаҳои ғарбӣ шуда бошам. Зоҳиран ин падида аз паёмадҳои ҷанги сарди тоза аст.

Мусбаттарин арзёбии як рус аз Би-Би-Сӣ, ки тайи ин сафар шунидам, аз касе буд, ки мехост мунсиф бошаду гуфт: “Ман ъошиқи барномаҳои ъилмии Би-Би-Сӣ ҳастам, аммо аз барномаҳои сиёсиаш мутанаффирам.”

Русия, ин омезаи мутаноқизи Шарқу Ғарб, аз замони Петри Бузург то кунун гароиши шадид ба Ғарб дошта, ки ҳамвора бо фирору инзиҷори ғариб аз Ғарб ҳамроҳ будааст.

Тазодду таноқузҳо дар Русия

Русия кишвари таноқузҳост, ки чанд мавриди он ин рӯзҳо башиддат худнамоӣ мекунад.

Маҳди сусиёлисми сармоядоркуши дирӯз акнун пойи собити феҳрести милиёрдерҳои ҷаҳон аст ва имрӯза яке аз копитолисттарин пойтахтҳои дунёро дорад, ки дар имтидоду сару хами ҳар кӯчааш як бонки тоза сабз шуда; ҳар кадом бо номе дигар, ки гӯӣ ҳар кадом як шуъба бештар надорад. Як ронанда мегуфт, бештари ин бонкҳо ъумри дарозе надоранд; меоянд, мечопанд (ғорат мекунанд), мераванд.

Русия кишвари тазодҳост. Пирмарди номарасони гузар канорам истоду сигор равшан кард ва аз зиндагиаш гуфт; ин ки як ъумр мураббии варзиш буда ва бознишаста шуда ва ҳоло ҳар моҳ аз давлат 18 ҳазор рубл (254 дулор) дарёфт мекунад, ки ҳарчанд кафофи зиндагиашро намедиҳад ва ӯро дар ъайни пирӣ ба кор водошта, аммо кочӣ беҳ аз ҳиччӣ; ҳамсинну солҳояш ҳаминро ҳам надоранд. Сигорашро дур андохту дунболи кораш рафт. Барои ҳутели миёнаҳоле, ки ҳар утоқаш шабе 13 ҳазор рубл (188 дулор) қимат дорад, нома оварда буд.

Русия сарзаминест, ки дар он мешавад дарёфт, чиро Ленин Ленин шуд ва ин ки нафрати маргбори ӯ ъалайҳи сармояву сармоядорӣ аз куҷо моя мегирифт. Мешавад ангошт, ки пояҳои он нафратро ҳамин тазодду таноқузи зананда шакл дода буд, ки гӯӣ аз мазоҳири зишттарин навъи сармоядорист, ки таносубе намешиносад.

Русия аз саромадони ҷунбиши интерносиюнолу ҳамбастагии милал ва пучии нажодпарастист. Хостгоҳи бисёре аз мудофеъони сарсахти ҳуқуқи ақаллиятҳои қавмию нажодӣ ҳамин ҷо буда. Ин ҳарфи ҳисобро касе мегуфт, ки аз шиъори “Русия барои русҳо” дифоъ мекард. Мегуфт, бегонаҳо омаданду авзоъ баҳам хурд. Дар кишваре, ки беш аз як ҳаштуми курраи Заминро дарбар дорад ва ҳудуди 150 қавми хурду бузург дар он зиндагӣ мекунанд.

Имоми масҷид, ки куту шалвору кровот (“галстук”) ба тан дошт, пеш аз мусоҳиба баланд шуду ъабое рӯи дӯш андохт ва гуфт, дар Русия бар хилофи кишварҳои ғарбӣ ҳуқуқи мусалмонон риъоят мешавад, чун исломи Русия мазҳаби бумию суннатист. Аз дербоз тоторҳои Русия мусалмон будаанд. Гуфт, шумори мусалмонон дар Маскав беш аз ду милюн нафар шуда. Ва баъд афзуд, мутаассифона, барои ин ҳама мусалмон фақат шаш дона масҷид дорем.

Дар Русия дурбинҳаросӣ шоеъ аст. Басахтӣ мешавад касеро розӣ кард, ки ҷилави дурбин зоҳир шавад. Ва аммо, агар бо дурбин дар хиёбонҳо мегардед, ҳар он имкон дорад шуморо нигаҳ доранду бипурсанд, ки аз куҷо ва чиро омадаед. На танҳо маъмурони пулис, ки ъобирони пиёдаи шахсипӯш ҳам. Барояшон муҳим аст бидонанд, ки дар бораи кишвари онҳо ба куҷо чи хабареро мунташир мекунед. Русҳо бисёр дӯст доранд бидонанд, ки ҷаҳониён аз онҳо чи тасаввуре доранд. Ва ғолибан интизор доранд, он тасаввур сирфан мусбат бошад.

Ва Русия сарзаминест, ки Тулстуйу Чехуфу Достоефскийро парварда, ки ному осорашон ҷаҳонро дарнавардида. Бо ин ки ҳеч кадом зиндагӣ ва марги роҳате надоштаанд.

Русия ҳамчунон мармуз аст. Ҷаззобу фиребо ва дар ъайни ҳол ғариб. Ки гӯӣ даруни худаш ҳам бо навъе ғурбат дасту панҷа нарм мекунад.

Маскав, 17.03.16

اینجا روسیه است؛ تضاد و تناقض، مجاز

بازداشت در بازار مسکو

با خوش‌خیالی غربی دم و دستگاه فیلم‌برداری را برداشتیم و راه افتادیم. می‌خواستیم با اهالی بازاری در حومۀ جنوبی مسکو دربارۀ حال و هوای اقتصادی روسیه صحبت کنیم. از تاکسی پیاده شدیم و یکراست سراغ بخش پاسبانی بازار را گرفتیم تا اجازۀ فیلم‌برداری در محدودۀ بازار را بگیریم. پاسبان جوانی که ما را با آن همه تجهیزات تلویزیونی دید دست‌پاچه شد. به پاسبان ارشد زنگ زد. او هم که آمد، به یکی دیگر زنگ زد. گفت «بی‌بی‌سی با تجهیزات حرفه‌ای فیلم‌برداری آمده بازار. چه کار کنیم؟» از آن سوی خط شنیدم که می‌گفت: "نگه‌شان دارید." نام بی‌بی‌سی در فضای بازار پیچید و تماشاگرانی را جمع کرد. در نهایت تعداد افرادی که آمده بودند به پرسش ما پاسخ دهند، پنج نفر شد. سرانجام قرار شد پاسخ ما را «دفتر مطبوعاتی» بازار بدهد.

از راه پرپیچ و تاب و دراز از میان رسته‌های بازار ما را به دفتر مطبوعاتی بازار بردند. در سنگین دفتر مطبوعاتی را که پر از افراد نظامی‌پوش بود ، پشت سر ما بستند. پشت اونیفرم نظامی‌پوش‌ها با حروف زرین واژه "ویتیاز" (شوالیه) نوشته شده بود. مرد خوش‌برخورد شخصی‌پوشی وارد شد تا ما را از سردرگمی رها کند. بعد از عکس‌برداری از ما و ثبت مشخصات اسناد رسمی گفت:

«ببینید، شما اگر بخواهید در سطح بازار فیلم‌برداری کنید، ما باید شرایط را برای شما مهیا کنیم و محافظ هم در اختیارتان بگذاریم. آخر نمی‌شود که همین طوری سرزده بیایید و فیلم‌برداری کنید. باید اول به نشانی مدیریت بازار نامه بفرستید و اگر درخواست شما پذیرفته شد، با خیال راحت بیایید و کارتان را انجام دهید.»

گفت پاسخ به درخواست ما دستکم ۲۴ ساعت به درازا می‌کشد. گفتیم پس اجازه دهید برویم و آن نامه را برایتان بفرستیم. گفت حالا که تا اینجا آمده‌اید تشریف داشته باشید...

من که در آغاز به فیلم‌بردارم شوخی‌آمیز می‌گفتم که ظاهراً بازداشت شده‌ایم، اندک اندک فهمیدم که پر بی‌راه نگفته ام. ما که آمده بودیم از مسئولان بازار اجازۀ فیلم‌برداری بگیریم بازداشت شده بودیم. و محل نگهداری ما «دفتر مطبوعاتی» نبود. بخش نیروی امنیتی بازار بود. گفتم پشیمان شدیم، دیگر نمی‌خواهیم در بازار فیلم‌برداری کنیم؛ باید برویم که به کارمان برسیم. گفت باید بمانید تا پلیس از راه برسد. پرسیدم چه ربطی پلیس به این ماجرا دارد؟ ما که مجرم نیستیم و می‌خواهیم برویم. تبسم معناداری کرد و گفت: اینجا روسیه است!

یکی دیگر که عصبانی‌تر بود تا دلش می خواست از بریتانیا و آمریکا بد گفت و از من پرسید که چرا از روسیه بد می‌گوییم. گفتم وجهۀ روسیه را رفتار و گفتار شما تعیین می‌کند که شاهدش هستیم و ربطی به کار من ندارد...

بازداشت ما بیش از یک ساعت طول کشید؛ تا زمانی که دو مأمور پلیس آمدند و ما را بازپرسی کردند و بار دیگر توضیح دادند که در روسیه اجازه نداریم در اماکن خصوصی فیلم‌برداری کنیم و این بازاز، یک مکان خصوصی است. گفتم ما صرفاً می خواستیم اجازه فیلم‌برداری در این بازار ده‌ها هزار نفری را بگیریم و هیچ کادری از این بازار برنداشته ایم. سوار خودرو پلیس شدیم که ما را به بیرون از دروازه‌های بازار رساند و همان جا ماند تا سایۀ ما از بازار دور شود.

این اتفاق که تنها یکی از چند مورد مشابه است که بر ما حادث شد بیانگر یک واقعیت بود: میانۀ روسیه با رسانه‌های غربی شکراب است. و نه تنها مأموران امنیتی و انتظامی که بسیاری از راننده‌های تاکسی هم روی ترش می‌کنند تا می‌شنوند که مشتری‌شان از بی‌بی‌سی است. یادم نمی‌آید که زمان شوروی شاهد برخورد خصمانۀ مردم عادی با رسانه‌های غربی شده باشم. ظاهراً این پدیده از پیامدهای جنگ سرد تازه است.

مثبت‌ترین ارزیابی یک  روس از بی‌بی‌سی که طی این سفر شنیدم، از کسی بود که می‌خواست منصف باشد و گفت: من عاشق برنامه‌های علمی بی‌بی‌سی هستم، اما از برنامه‌های سیاسی‌اش متنفرم.

روسیه، این آمیزه متناقض شرق و غرب، از زمان پتر بزرگ تا کنون گرایش شدید به غرب داشته که همواره با فرار و انزجار غریب از غرب همراه بوده است.

تضاد و تناقض‌ها در روسیه

روسیه کشور تناقض‌هاست که چند مورد آن این روزها به شدت خودنمایی می‌کند.

مهد سوسیالیسم سرمایه‌دارکُش دیروز، اکنون پای ثابت فهرست میلیاردرهای جهان است و امروزه یکی از کاپیتالیست‌ترین پایتخت‌های دنیا را دارد که در امتداد و سر و خم هر کوچه‌اش یک بانک تازه سبز شده؛ هر کدام با نامی دیگر که گویی هر کدام یک شعبه بیشتر ندارد. یک راننده می‌گفت بیشتر این بانک‌ها عمر درازی ندارند؛ می‌آیند، می‌چاپند، می‌روند.

روسیه، کشور تضادهاست. پیرمرد نامه‌رسان گذر کنارم ایستاد و سیگار روشن کرد و از زندگی‌اش گفت؛ این که یک عمر مربی ورزش بوده و بازنشسته شده و حالا هر ماه از دولت ۱۸ هزار روبل (۲۵۴ دلار) دریافت می‌کند که هرچند کفاف زندگی‌اش را نمی‌دهد و او را در عین پیری به کار واداشته، اما کاچی به از هیچی؛ همسن و سال‌هایش همین را هم ندارند. سیگارش را دور انداخت و دنبال کارش رفت؛ برای هتل میانه‌حالی که هر اتاقش شبی ۱۳ هزار روبل (۱۸۸ دلار) قیمت دارد، نامه آورده بود.

روسیه، سرزمینی است که در آن می‌شود دریافت چرا لنین، لنین شد و این که نفرت مرگبار او علیه سرمایه و سرمایه‌داری از کجا مایه می‌گرفت. می‌شود انگاشت که پایه‌های آن نفرت را همین تضاد و تناقض زننده شکل داده بود که گویی از مظاهر زشت‌ترین نوع سرمایه‌داری است که تناسبی نمی‌شناسد.

روسیه از سرآمدان جنبش انترناسیونال و همبستگی ملل و پوچی نژادپرستی است. خاستگاه بسیاری از مدافعان سرسخت حقوق اقلیت‌های قومی و نژادی همین‌جا بوده. این حرف حساب را کسی می‌گفت که از شعار «روسیه برای روس‌ها» دفاع می‌کرد؛ می‌گفت بیگانه‌ها آمدند و اوضاع بهم خورد. در کشوری که بیش از یک هشتم خشکی کرۀ زمین را دربر دارد و حدود ۱۵۰ قوم خرد و بزرگ در آن زندگی می‌کنند.

امام مسجد که کت و شلوار و کراوات به تن داشت پیش از مصاحبه بلند شد و عبایی روی دوش انداخت و گفت در روسیه بر خلاف کشورهای غربی حقوق مسلمانان رعایت می‌شود، چون اسلامِ روسیه، مذهب بومی و سنتی است. از دیرباز تاتارهای روسیه مسلمان بوده‌اند. گفت شمار مسلمانان در مسکو بیش از دو میلیون نفر شده. و بعد افزود متأسفانه برای این همه مسلمان فقط شش دانه مسجد داریم.

در روسیه دوربین‌هراسی شایع است. به سختی می‌شود کسی را راضی کرد که جلو دوربین ظاهر شود. و اما اگر با دوربین در خیابان‌ها می‌گردید، هر آن امکان دارد شما را نگه دارند و بپرسند که از کجا و چرا آمده‌اید. نه تنها مأموران پلیس که عابران پیاده شخصی‌پوش هم. برایشان مهم است بدانند که دربارۀ کشور آنها به کجا چه خبری را منتشر می‌کنید. روس‌ها بسیار دوست دارند بدانند که جهانیان از آنها چه تصوری دارند. و غالباً انتظار دارند که آن تصور صرفاً مثبت باشد.

و روسیه سرزمینی است که تولستوی و چخوف و داستایفسکی را پرورده که نام و آثارشان جهان را درنوردیده. با این که هیچ کدام زندگی و مرگ راحتی نداشته‌اند.

روسیه همچنان مرموز است. جذاب و فریبا و در عین حال غریب. که گویی درون خودش هم با نوعی غربت دست و پنجه نرم می‌کند.