Ситоиш аз хиёнат ва накӯҳиши садоқат?

(Вокуниш ба изҳороти Иброҳим Усмонуф дар бораи "босмачӣ"-ву булшевик)

Нашрияи “Ҷумҳурият” ва хабаргузории “Ховар”, ки ҳар ду давлатианд, суханронии пруфесур Иброҳим Усмонуфро зери ъунвони “Ба таърих бо чашми хирад бингарем. Ё чаро ҳаракати босмачигарӣ расонаӣ шуд?” мунташир кардаанд. Албатта, посухи ин пурсишро бояд аз худи расонаҳое чун “Ҷумҳурият” ва “Ховар” ҷӯё шуд, ки чиро “босмачигарӣ”-ро расонаӣ кардаанд. Чун дар Тоҷикистон, ки аз расонаи озод маҳрум аст, танҳо ҳамин расонаҳои давлатӣ ҳастанд, ки мавзӯъеро расонаӣ мекунанд ё намекунанд. Пас чиро ин бор “босмачигарӣ”-ро расонаӣ кардаед, эй қаламбадастони дарбор? Чиро ин корро кардаед? Магар ин ки, Худой накарда, ба расонаҳои масдудшуда (блокшуда)-и иҷтимоъӣ дуздакӣ нигоҳе андохта бошед? Яъне бо зери по гузоштани муқаррароти давлати Тоҷикистон ба бахши мамнӯъаи сарзамини Интернет ҳам сар мезанед ва расонаҳои мамнӯъае чун “Фейсбук”-ро мехонед? Оё ин ҳаракати Шумо хилофи тадбирҳои давлат барои полудани зеҳни шумо, расоначиҳои давлатӣ, нест?.. Бигзарем.

Гуфтам “суханронӣ”, чун “мусоҳиба”-е, ки хабарнигор бо оқои Усмонуф анҷом додааст, пурсише дар миён надорад, балки саропо “посух” аст. Дар воқеъ, ҳамаи пурсишҳо дар дебоча таланбор шудаву пруфесур якбора ба ҳамаашон посух додааст, ки мешавад “суханронӣ”, на “гуфтугӯ”.

Ба ҳар рӯй, ман чун ҳеч як аз суханрониҳои муҳимми устоди нимароҳамро аз назар наандохтаам, ин бор ҳам ҳамчун як нимашогирди қадрдон гуфтаҳои ӯро мурур кардам ва нукоти ҳодде дар зеҳнам падид омад, ки ночор аз баёнаш шудам.

Иброҳим Усмонуф ҳамлаи Артиши Сурх ба Иморати Бухороро бо ҳамлаи ъараб ба Эронзамин (сарзамини мо) муқоиса кардааст. Албатта, аз ӯ чунин қиёсҳои номарбут зиёд шунидаем, аммо ин яке ҷолибтар аст. Чун ӯ бад-ин гуна хунрезӣ ва ваҳшигарии Артиши Сурх дар Иморати Бухороро ҳам тавҷеҳ (“оправдать”) мекунаду мегӯяд:

“Дар таърихи башарӣ, натанҳо дар таърихи халқи тоҷик,  ҳеҷ тағйироти сиёсие нест, ки бе хунрезӣ ба амал омада бошад. Ҳатто ҷорӣ шудани ислом дар Осиёи Миёна сари ҳазорон падарон ва бобоҳои моро хӯрдааст. Ҳеҷ кас ба шакли одӣ рафта «Раҳмат, ки ба мо ислом овардед» нагуфтааст. Онро қабул кунонданд. Чунки ба ин шакл он дар оғоз барои мо чизи бегона буд. Вале мардуми тоҷик дар охирату оқибати он розӣ ҳастанд, розӣ аз он, ки ин дину фарҳангро пазируфтаанд… Вақте ки дар бораи ҳаракати босмачигарӣ ва Ҳокимияти Шӯравӣ сухану андешаамонро баён мекунем, бояд ин меъёру натиҷагирӣ риоя бишавад».

Ҳукме, ки Усмонуф кардааст, на танҳо барои донандагони торих, балки барои имрӯзиёни ноогоҳ аз торих ҳам хандадор аст. Ҳам дар ҳамон оғози ислом касоне буданд, ки ба артиши ғаддори ъараб «Раҳмат, ки ба мо ислом овардед» гуфтаанд ва ҳам имрӯз касоне ҳастанд, ки аз пазируфтани он дину фарҳанг розӣ нестанд. Яъне наметавон бо итминони хотири саддарсадӣ гуфт, ки дар оғози ҳамлаи ъараб ҳеч як тоҷик ё эронӣ ҳозир ба пазируфтани ислом набуд ва ё имрӯз ҳеч эронӣ ё тоҷике нест, ки ин дину фарҳангро аз они худ надонад. Худи оқои Усмонуф пеш аз ин ки билети Ҳизби Кумунисташро дарёфт кунад, маҷбур буд эътироф кунад, ки на танҳо ба ислом, балки ба вуҷуди Худо ҳам имон надорад ва Худову паёмбараш Ҳизбу Кумунисту Ленин аст. Агар чунин боваре надошт, кумунист намешуд. Пас чигуна ӯ «дар охирату оқибат» аз он дину фарҳанг розӣ будааст? Ё манзураш ин буда, ки бино ба тақозои замон мешавад «дар охирату оқибат» аз чизе хушнуд ё нохушнуд буд? Пас ин «меъёру натиҷагирӣ», ки эшон мефармояд, кӯчактарин санҷиши мантиқиро тоб намеоварад.

Сипас Усмонуф барои дифоъ аз мавзеъи зиддитоҷики худ аз шахсияти тоҷики барӯманде чун Сайид Ризо Ъализода ёд кардаву гуфтааст:

«Сайидризо Ализода шахсе буд, ки дар Туркистон, дар ҳукумати он шуъбаи тоҷикиро ба вуҷуд овард. Дар ин ҳукумат миллатҳои асосӣ ин халқҳои туркии Осиёи Миёна ба ҳисоб мерафтанд: ӯзбекҳо, туркманҳо, қирғизҳо, қазоқҳо. Афғонҳо, яҳудиҳо, ҳиндуҳо ва ба ин монанд халқҳои хурду майда ба ҳисоб мерафтанд. Аввал номи тоҷик на дар миллатҳои асосӣ ва на дар миллатҳои майда набуд. Ализода ба мақомоти болоӣ дархост карда, муваффақ шуд дар Ҳукумати Туркистон шуъбаи тоҷикӣ ташкил карда шавад.»

Замоне ки Артиши Сурх Иморати Бухороро муталошӣ карду аз сарзамини паҳновари мо кишваракҳои муҳаққаре бар пояи таъаллуқи қавмӣ сохт, ҳар тоҷики фарҳехтае мекӯшид, ки ҳаққи тоҷикон, мардумони бумии сарзаминро ҳифз кунад. Пеш аз ҳамлаи Артиши Сурх ба Бухоро ниёзе ба таъсиси «шуъбаи тоҷикӣ» дар кудомин «Туркистон»-е вуҷуд надошт. Чун тамоми он сарзамин мутаъаллиқ ба забону фарҳанги тоҷик буд ва миёни мардумони он марзбандии қавмӣ вуҷуд надошт. Тоҷику узбаку туркману қирқизу яҳудию ғайра канори ҳам зиндагӣ мекарданд ва забони коргузоришон форсӣ буд.

Аз ин рӯ, вақте ки мебинем касе чун Сайидризо Ализода, ки аз «эрониён»-и Самарқанд буд, маҷбур шудааст дар сарзамини тоҷикон «шуъбаи тоҷикӣ» таъсис кунад, оё бояд онро нокомию шикасти мардуми бумӣ, яъне тоҷикон бидонем ё бурду пирӯзии онҳо? Дар гузашта тамоми сарзамин порсигӯ буду ҳоло барои ҳифзи порсӣ дар гӯшаи бисёр хурди он бояд «шуъбаи тоҷикӣ» таъсис кард. Чигуна аст, ки Усмонуф аз ин рӯйдоди фаҷеъ ба ъунвони комгории тоҷикон ёд мекунад? Яъне хурду ҳақир шудани забони миллии тоҷикон барои ӯ нишонаи комгорист?

Ва агар дар пайи пирӯзии Артиши Сурх, ки Усмонуф падидаи хушоянд медонад, ҳақ ба ҳақдор мерасид ва ъадолат иҷро мешуд, магар ниёзе ба таъсиси «шуъбаи тоҷикӣ» мемонд? Мегӯяд, Сайидризо Ъализода «дар соли 1919 рӯзномаи тоҷикии «Шуълаи инқилоб»-ро таъсис дод. Бо нашри ин рӯзнома манфиатҳои халқи тоҷик ҳимоя ва соҳибӣ мешуданд». Пас ҳатман худи Усмонуф ҳам мепазирад, ки дар он солҳои сиёҳ  тоҷикон ба мудофеъу ҳомӣ ниёз доштанд, чун Артиши Сурху булшевикҳо ҳаққу ҳуқуқи мардуми бумии Бухороро зери по гузошта буданд ва на танҳо забони онро аз байн мебурданд, балки мавҷудияти ин забону таборро ҳам зери суол бурда буданд ва касоне чун Сайидризо Ъализода ва Садриддин Ъайнӣ буданд, ки дар баробари хабосати зиддитоҷики Артиши Сурх ва булшевикҳо пайкор мекарданд ва ҳамчунон мекӯшиданд, тоҷику порсиро дар минтақа ҳифз кунанд. Пеш аз ҳамлаи Рус чунин ниёзе вуҷуд надошт.

Усмонуф дар идомаи таърифаш аз Сайидризо Ъализода менивисад: «Ба назари ӯ, ки яке аз беҳтарин шахсиятҳои давр буд, ҳаракати босмачигарӣ ҳаракати зиддихалқӣ маҳсуб меёфт, зидди миллати мо, мардуми мо, манфиати оммаи мо буд. Дар ин рӯзнома ва баъдтар дар асарҳояш устод Садриддин Айнӣ дар муқобил, бар зидди ин ҳаракат сухан гуфтанд.»

Тасаввури Усмонуф ин аст, ки ҳамаи мухолифони ҳамлаи Артиши Сурх бояд силоҳ ба даст мегирифтанду «босмачӣ» маҳсуб мешуданд, ки пиндошти шигарфест. Андак набуданд афроде, ки ба ҷои шамшеру туфанг қалам ба даст гирифтанду дақиқан ҳамон ҳадафҳоеро дунбол карданд, ки бисёре аз «босмачиҳо» доштанд: муқовимат дар баробари ҳамлаи душмани хориҷӣ. Магар таълифи «Намунаи адабиёти тоҷик» хостаи Артиши Сурх ё булшевикҳо буд? На. Иттифоқан, таълифи он асар наздик буд Садриддин Ъайниро дар режими булшевикҳо ба дасти куштан бидиҳад. Магар таъсиси Ҷумҳурии Худмухтори Тоҷикистон хостаи Артиши Сурх ё булшевикҳо буд? На. Ҳамаи муассисони тоҷики он ҷумҳурии худмухтор ба дастури Кремлин эъдом шуданд. Оё баростӣ Иброҳим Усмонуф ва ҳамандешонаш ба ин бахши моҷаро фикр накардаанд? Оё баростӣ дарки ин мавзӯъ ба ин ҳад сахт аст, ки дарнаёбем, муқовимат бо ишғоли хориҷӣ ҳамеша дар батни ҷомеъа вуҷуд доштаву дорад ва ба шаклҳои мухталиф буруз меёбад?

«Босмачиҳо» мухолифи таҷовузи хориҷӣ буданд. Сайид Ризо Ъализода ва Садриддини Ъайнӣ ва садҳо қаламбадасти дигар ҳам мухолифи таҷовузи хориҷӣ. Мусалламан, сиёсати одамхори Шӯравӣ ба гунае буд, ки агар усули аслиашро намепазируфтӣ, каллаат парида буд. Аз ин рӯ, бузургоне ҳам буданд, ки бо пазириши сатҳии он усул ҳамоно дам аз муқобила бо таҷовузи хориҷӣ мезаданд. Бисёре аз онҳо кушта шуданд ва бархе зинда монданд. Барои касе чун Иброҳим Усмонуф, ки ба ҳар далеле «Худо нест!» гуфту билети Ҳизби Кумунистро ба даст овард, тасаввури он ҳолату мавқеъият набояд бисёр сахт бошад.

Усмонуф мегӯяд: «Дар ин мақолаҳо хусусияту шахсияти ин босмачиҳоро муайян карданд: дузду ғоратгару одамкуш. Онҳо ҳатто меншевик нестанд. Бо амалҳои зишташон ба гурӯҳи хурде барои манфиатҳои муайян такя мекарданд.»

Мусалламан, дар як режими ъақидатӣ, ки худро пирӯзи ҷанг ъалайҳи муборизони бумӣ («босмачиҳо») медонад, наметавон интизори мақолотеро дар мадҳи бозандагони он ҷанг дошт. «Босмачиҳо» дар ниҳоят бозанда шуданду кишвар ба дасти таҷовузгари аҷнабӣ уфтод. Пас бояд «босмачиҳо» накӯҳиш мешуданд ва таҷовузгари хориҷӣ ситоиш. Бозанда «дузду ғоратгару одамкуш» мешаваду баранда – мутамаддину ёру ёвару башардӯст. Вале чи касе ба ин ҳарфи муфт бовар мекунад? Танҳо туъмаҳои мағзшӯии режими ъақидатии ғолиб, ки аз худ фиришта ва аз рақиби худ Аҳриман тарсим мекунад. Касе, ки сари сӯзан мағзе дошта бошад ё аз воқеъиятҳои ҷаҳон андаке огоҳ бошад, метавонад ин тарсими “сиёҳу сапед”-ро зери суол бибарад ва мавҷудияти рангҳои дигарро ҳам ёдовар шавад. На ҳамаи булшевикҳо Аҳриман буданду на ҳамаи “босмачиҳо” Сипантоман. Аммо ҳамаи булшевикҳо мутаҷовиз (таҷовузгар) буданду ҳамаи “босмачиҳо” – мудофеъи сарзамини худ. Дарки ҳамин мавзӯъ аст, ки “босмачиҳо”-ро табраа (сафед) мекунад ва рӯи булшевикҳоро сиёҳ. Таҷовуз ба кишваре дигар ҷиноят аст. Ва ҳимояти як фарзанди он сарзамини ишғолӣ аз ин таҷовуз – хиёнат. Магар ҷуз ин аст?

Ҳол он ки, агар рӯйкарди Иброҳим Усмонуф муғризона набуд, ҳатман ба ин ҳақиқати торихӣ ишора мекард, ки “дузду ғоратгару одамкуш” худи булшевикҳо буданд, на соҳибони хона, ки “босмачӣ” ном гирифта буданд. Ба гувоҳии худи булшевикҳо, ғорату чаповул ва кушторе, ки Артиши Сурх дар Бухоро барои солиёни сол ба роҳ андохта буд, ҳамто надошт. Фақат ба яке аз ин гувоҳиҳо дар бораи дастдарозиҳои булшевикҳои ғаддор ба молу мулки мардуми Бухоро таваҷҷуҳ кунед:

“В 1921 г. в Бухаре на нужды РККА было изъято более 1,5 млн. пудов зерна, то есть четвертая часть всех запасов населения. Помимо зерна изымалось и мясо. По свидетельству одного из лидеров джадидов- младобухарцев Ф.Ходжаева, занимавшего тогда пост председателя Совнаркома Бухарской республики, «мясная разверстка в республике была выполнена с помощью русских вооруженных отрядов и вызвала не- нависть масс к русским вообще и Красной Армии в частности». (Л.Е. Бляхер, И.Ф. Ярулин, Кто такие басмачи?, Politeia.ru)

(Тарҷума: «Дар соли 1921 барои ниёзҳои "Артиши Сурхи коргару деҳқон" (РККА) беш аз 1.5 милюн пуд (24.4 ҳазор тун) ғалла тасарруф шуд, ки як чаҳорум (чоряк)-и тамоми захираи мардуми маҳаллӣ буд. Ба ҷуз ғаллаҷот гӯшт ҳам ғасб шуд. Ба гувоҳии Ф. Хоҷаеф, яке аз раҳбарони ҷавонбухориёни ҷадидӣ, ки он замон раиси Шӯрои кумисерҳои халқии Ҷумҳурии Бухоро буд, “бо кумаки гурӯҳҳои мусаллаҳи рус гӯшти мавриди ниёз ба даст омад, ки нафрати тӯдаҳои мардум ъалайҳи русҳо дар кул ва бавежа ъалайҳи Артиши Сурхро барангехт”.)

Яъне худи булшевикҳо ҳам эътироф кардаанд, ки нону ғаллаву гӯшти мавриди ниёзашонро ба зӯри аслиҳа аз мардуми маҳаллӣ мегирифтанду мехурданд ва дар миёни мардуми маҳаллӣ на танҳо маҳбуб набуданд, ки манфур ҳам буданд...

Ин корро Шумо чи меномед, Усмонуф? Кумаки башардӯстона? Ё ғорату чаповул?

Оё баростӣ ҳеч касе аз бозмондагони он даврон ба Шумо нагуфтааст, ки чигуна Артиши Сурх медариду медуздиду ғорат мекарду аспу чорвои мардумро бо худ мебурду мардумро мекушт? Шумо куҷо бузург шудаед, ки ин воқеъиятҳоро намедонед?

Усмонуф дар идома ба мағзи матлабаш расидааст:

“Ман мепиндорам, ки асоси назария дар он аст, ки мо бояд ба ҳисоб бигирем, ки ташкил шудани давлати Шӯравӣ, аз миён рафтани аморати Бухоро – ин ба манфиати халқи тоҷик буд ё ба зарари он? Мо аз бунёд шудани ин давлат бояд розӣ бошему шод ва ё афсӯс бихӯрем, ки аморати Бухоро барҳам хӯрд? Агар аз давлати Шӯравӣ розиву шод бошем, пас ҳаракати босмачигарӣ муқобилу зидди ин давлат буд ва ба яқин, бад аст. Вале, агар афсӯс бихӯрем, ки аморати Бухоро маҳв гардида, он бароямон беҳтар буд, пас ин ҳаракат нек мебошад.»

Бо ин пурсишҳо оқои Усмонуф лубби матлабашро гушадааст. Аз диди ӯ, ҳамлаи Артиши Сурх ва фурӯпошии Иморати Бухоро ба манфиъати тоҷикон будааст. Яъне ӯ ҳаводори ҳамлаи аҷнабиён ва фурӯпошии кишвари мо бар асари он ҳамла аст. Хушнуд аст, ки Бухорои порсигӯ, ки се кишварро дарбар мегирифт, фурӯ пошид ва кишваракҳое аз батни он берун омаданд (ки ҳеч як «порсӣ»-ро забони расмии худ намедонад) ва тоҷиконро маҳдуд карданду кӯҳистонеро «Тоҷикистон» номиданд. Яъне ӯ аз марзбандии қавмии сарзамини мо ва тикка-пора шудани он ва хурд шудани Ватани мо хушнуд аст. Оё як меҳандӯсти ростин метавонад чунин рӯйкарде ба мавзӯъи таҷовузи хориҷӣ ва парешон шудани сарзамини модарии худ дошта бошад?

Мегӯяд, аз давлати Шӯравӣ розиву шод аст. Эҳтимолан, ба далели имтиёзоте, ки ба шӯравишудагону шӯравизадагон дода шуд, бо сарфи назар аз ин ҳақиқат, ки ин низом бар пояи хуни садҳо ҳазор тоҷику узбаку туркману қирқизу яҳудию ғайра сохта шудааст, ки мухолифи таҷовуз ба хоки Меҳанашон буданд. Оё як фарди фарҳехта метавонад ба хотири шиками сери худаш он зулму ситамро фаромӯш кунад?

Мусалламан, Иморати Бухоро ба ислоҳоте ниёз дошт. Ислоҳоте, ки дар мухайялаи амир ҳам намегунҷид, аммо баночор ба бархе аз онҳо тан дода буд. Таҳти фишори мардуми бумии Бухоро, ки дар талаби ҳаққи худ буданд. Чун табъан дар ҳар кишваре таҳаввулоти сиёсӣ рух медиҳад. Ҳарчанд амири Бухоро камтар ба фикри мардум буд; чизе дар ҳадди ҳамин раисҷумҳури феълии Тоҷикистон буд, ки сирфан ба фикри суду баҳраи худу хонадонаш аст. Аммо Иморати Бухоро кишваре мустақил буд ва дар ҳоли таҳаввул. Албатта, аз замоне ки таҳтулҳимояи Русия шуд (1868), ба қаҳқаро (регресс) рафт ва дигар ба худ наомад. Аммо Иморати Бухоро дар ҳамон ҳолати таҳтулҳимоягии Русия ихтиёроти бештаре нисбат ба таҳтулҳимоягии имрӯзи Тоҷикистон дошт. Имрӯза Тоҷикистон вобастагии бештаре ба Русия дорад, то Бухорои он замон. Имрӯза Тоҷикистон мизбони бузургтарин пойгоҳи низомии Русия дар берун аз марзҳои он кишвар аст ва он замон набуд. Имрӯза на танҳо вобастагии тамомъайёри сиёсию низомӣ, балки ҳузури милюнҳо тоҷики муҳоҷир дар Русия Тоҷикистонро ба вобастаи тамому камоли Русия табдил кардааст. Имрӯза Тоҷикистон аз бими Русия номи ростини забонашро намепазираду ба хатти модарии худ пушт кардааст. Бухоро бад-ин андоза вобаста набуд.

Яъне ҳамин имрӯз мо шоҳиди натиҷаи чизе ҳастем, ки мавриди тамҷиду ситоиши Иброҳим Усмонуф аст. Ҳар он чи имрӯз мебинем, натиҷаи ҳамон таҷовуз аст ва Бухоро то кунун ба худ наомадааст. Аммо оқои Усмонуф он таҷовузро хубу мусбат медонад.

Оқои Ъусмонуф дар идома ба пешинаи худ мепардозаду мегӯяд:

«Дар солҳои 80-уми асри гузашта дар Афғонистон ба сифати муаллим чор сол кор кардам. Чӣ гуна будани зиндагии мардуми он кишварро дар он солҳо ва дар кадом вазъият будани тоҷиконашонро дар он даврон ва имрӯзаашро ҳам хуб медонам.»

Ва агар муъаллим Ъусмонуф он давронро бахубӣ ба ёд дорад, ҳатман медонад, ки Афғонистон пеш аз ҳамлаи Шӯравӣ чунин дарҳамшикаставу пора-пора набуд. Боз ҳам гоми манҳуси ҳамин Шӯравӣ бо дидгоҳҳои қавмиаш ба Афғонистон расиду он кишварро дар манҷалоби даргириҳои қавмию фирқаӣ гирифтор кард. Касоне, ки Афғонистони пешошӯравиро дидаанд ё ъаксҳое, ки аз он замон ба ёдгор монда, гӯёи ҳол аст.

Ва бисёр густохӣ мехоҳад, ки касе ба кишваре ҳамла кунад, онро вайрон кунад ва дар пайи он вайронӣ ашки тимсоҳ бирезаду нола сар диҳад, ки “Чиро чунин бечораву низорӣ?!”

Афғонистонро Шӯравӣ фиғонистон кард. Тамоми касоне, ки дар он ҳамлаи нангин даст доштаанд, бояд шармандаи торих бошанд. Аз ҷумла оқои Ъусмонуф. Чигуна метавонед осуда бошед, ҳангоме ки Афғонистонро дахолатҳои шумо (ҳамон дахолатҳое, ки ҳамчунон аз он дифоъ мекунед) ба чунин ҳоле афкандааст?

Ва муҳимтар аз он ин ки Афғонистон бо чунин вазъи фаҷеъе бисёр пешрафтатар аз Тоҷикистон будааст. Дар ҳар заминае, ки марбут ба ҷангу хунрезӣ набошад. Гӯ ин ки Бухоро дар ҳолати иғмо (кумо) қарор доштаву Афғонистон зиндаву пӯё буда, ҳарчанд дар ҳолати ҷанг.

Имрӯза ҷаҳони расонаҳои Афғонистон дар минтақа ҳамто надорад. Тоҷикистон наметавонад ҳатто орзуи рӯзеро бикунад, ки расонаҳои Афғонистон доранд. Ҷомеъаи мадании Афғонистонро наметавон дар Осиёи Марказии шӯравизада тасаввур кард.

Пас ҳарфи ҳисоби Усмонуфу ёронаш чист? Оё ҳамла ба кишвари худро мепазиранд (ки пазируфтаанд)? Пас маънои “меҳандӯстӣ” чи мешавад? Оё намояндагони ҳар дидгоҳе, ки мо тарафдораш ҳастем, ба кишвари мо ҳамла кунанд, бояд аз онҳо дифоъ кунем ва Ватанро дар баробари он андешаҳои сарихирманӣ бифрӯшем? Ватанфурӯш чи касест?!

Масалан, тасаввур кунед, ки фардо оқои Усмонуф баногоҳ ҳаводори дидгоҳҳои Дунолд Тромп шуд. Бар пояи истидлоле, ки Усмонуф кардааст, агар Дунолд Тромп ҳам ҳавои ҳамла ба Тоҷикистон ва илҳоқи хоки мо ба сарзамини Иёлоти Муттаҳидаи Омрикоро кунад, оқои Усмонуф аз ӯ ҳимоят хоҳад кард. Тромп посдорони сарзамини моро “душманҳо” биномад, Усмонуф ҳам онҳоро “душман” хоҳад хонд. Ҳамон гуна ки ба мудофеъони бумии Бухоро булшевиквор “босмачӣ” мегӯяд. Расму равиши Усмонуф чунин будааст. Аммо оё ин хиёнати ошкорро бо кадом футу фанне мешавад “меҳандӯстӣ” ҷилва дод?

Ватанфурӯш чи касест, оқои Ъусмонуф? Оё Шумо, ки аз ҳамлаи Артиши Сурх ҳимоят мекунед, ватанфурӯшед, ё мане, ки чун “босмачиҳо”-и дигар мухолифи таҷовузи хориҷӣ ҳастам?

Ҳатто агар он таҷовуз барои Шумо хотироти хуше ба ёдгор гузошта, оё боз ҳам мешавад ин таслиму таъзимро ватандорӣ донист?

Пурсиш инҷост: Оё аз диди Шумо, масъалае нест, ки касе биёяду таҷовузе бикунаду шумо ҳомили баччаи он таҷовуз бошед? Лубби матлаби Шумо чист, пруфесур? Яъне мефармоед, ки таҷовуз шудан бисёр хушу гуворост? Ва ватан фурӯхтан гуворотар? Ё матлаби дигаре доред?

Тамоми, ба истилоҳ, мусоҳибаи Иброҳим Усмонуф саропо пур аз таноқуз аст. Аммо шигифтангезтарини онҳо пораи булъаҷаби зерин аст:

“Забони давлатиро махсус, қасдан форсӣ мегуфтанд, то ки бегона будани ин забонро барои Осиёи Миёна таъкид бинамоянд, на барои он ки форсӣ машҳур аст. Дар Бухорову Самарқанд маҳаллаҳои алоҳидаи форсҳо буд, ки онҳоро порсиён мегуфтанд. Ҳамин тавр, бо ном бурдани забони  форсӣ забони ин мардумро дар назар доштанд. Ин ҳамаро шикаста, аслро бар ҷойи худ монда, мардуми тоҷик, ўзбек, қазоқ, қирғиз, туркман, бигзор бо ёрии аскари сурх ҳам бошад, системае ба вуҷуд оварданд, ки дар он манфиатҳои миллиашон ифода мешуданд, мепиндорам, ки чизи хуб аст.»

Яъне, бино ба мантиқи Усмонуф, масалан, расмӣ будани забони русӣ дар кишвари мо дар ъаҳди Шӯравӣ ъамалан як иқдоми зиддирусӣ будааст. Ё ин ки ҳамин ҳоло забони инглисӣ дар Конодо яке аз забонҳои расмист, ба далели нафрати Ҷостин Труду ва ҳамаи давлатмардони пешину кунунии он кишвар ба мардуми инглисист. Ба хотири ҳамин ҳам Ҷостин Труду ба худаш «конодоӣ» мегӯяд, аммо ба муҳоҷироне, ки аз Инглистон омадаанд, «инглис» мегӯяд… Ин чарандиёт чист, оқои Усмонуф? Чигуна мешавад иддиъоеро тарҳ кард, ки бад-ин андоза бавузӯҳ пуч будани тамоми суҳбатҳоятонро ба намоиш бигзорад? Шумо магар душмани худатон ҳастед?

Забони форсӣ на танҳо забони дарбору коргузории Манғития буд, балки забони модарии ҳамаи амирони манғит ҳам буд. Амирони манғит ба забони порсӣ шеъргунаҳое нивиштаанд ва ҳеч як дар такаллум ё иншо ба забонҳои туркибун табаҳҳур надоштаанд. Амир Ъолимхон пас аз фирораш ба Афғонистон то поёни ъумраш ба порсӣ гуфту шунуфту нивишт ва «Торихи ҳузнулмилал»-ашро ҳам на ба туркӣ ё узбакӣ, балки ба порсӣ нивишт.

Зимнан, барои нажодпарастоне чун Иброҳим Усмонуф, ки барои бар курсӣ нишондани дидгоҳи ғалат ва зиддитоҷики худ дастбадомони қавмияти Манғития шудааст, бояд гуфт, ки модарони тақрибан ҳамаи амирони Бухоро тоҷик (эронӣ) будаанд. Модари бисёре аз амирони Манғития аз Эрон будаанд ё аз миёни эрониён, яъне тоҷикони Бухоро. Дар натиҷа, ҳатто аз диди қавмӣ ҳам наметавон онҳоро барои минтақа бегона донист. Дигар ин ки узбакҳо ҳам тайи қуруни дароз ба яке аз ақвоми бумии минтақа табдил шуда буданд. Ва аслан, нигоҳи нажодӣ ба чунин мавзӯъе ҳокӣ аз тангназарии гӯянда аст.

Шукрия Раъд Ъолимӣ, вопасин духтари амир Ъолимхон, ки ҳамчунон зинда аст, ба Муҳйиддини Ъолимпур гуфта буд: «Ман ҳаргих худро шоҳзода эҳсос накардаам. Ҳамеша як духтари муҳоҷири тоҷик будаам». Яъне бозмондаи дарбори Манғития беибо худро «тоҷик» медонад, чун на танҳо модараш тоҷик аст, балки торупӯди зиндагиаш тоҷик аст.

Ғараз аз ин суханон иъодаи ҳайсият аз Амир Ъолимхон ё дигар амирони беъурзаи Манғития нест, албатта. Бисёре аз бадбахтиҳои мардуми Бухоро натиҷаи саҳлангорӣ ва нобихрадии онҳо буд. Аммо ҳамлаи хориҷӣ роҳи ҳал набуду нест. Ҳамлаи хориҷӣ фароянди рушди зеҳнию сиёсию иҷтимоъии минтақаро мутаваққиф кард. Ба ҳамин далел ҳам мебинем, ки бо поёни ъумри Шӯравӣ кишварҳои минтақа бомуваффақият ба воқеъиятҳои даврони Иморати Бухоро баргаштаанд. Тағйири низоми як кишвар бо зӯри хориҷӣ ҳаргиз паёмаде ҷуз таваққуфи пешрафти зеҳнию сиёсию иҷтимоъӣ надорад.

Мақолаи Иброҳим Усмонуф нукоти парешону подарҳавои бисёр зиёде дорад, ки нивиштаи мо муштест намунаи харвор. Танҳо чизе, ки дар он ёфт менашавад, ҳамон хирад аст, ки сарлавҳаи мақола қарор додаанд. Ва бибинед, ки ин ҳама пурсиш барои шахси Иброҳим Усмонуф ва ҳамандешонаш падид овард.

Хитоб ба онҳо бояд гуфт: То замоне, ки посухе ба ин пурсишҳо надоред, зинда бод "босмачӣ" ва нанг бар ҳар он ки тарафдори ҳамлаи Артиши Сурху булшевик ба Бухоро буд!

Зинда бод Бухоро!

Xwedodah чист?

Ноогоҳӣ модари дурӯғ аст. Бисёре аз касоне, ки аз диди мо дурӯғ мегӯянд, баростӣ дурӯғгӯ нестанд, балки аз мавзӯъи мавриди баҳс огоҳии кофӣ надоранд.

Дар бораи истилоҳи авестоии Хvaetvadata (порсии миёна – Xwedodah) дидгоҳҳои шигифтангези бисёре ҳаст, ки бархе онро ҳатто “издивоҷи маҳорим” ё заношӯии хешовандони бисёр наздик таъбир кардаанд, ки чаранде беш нест. Иттифоқан, дар дунёи имрӯзӣ дар миёни пайравони динҳои аслии ҷаҳон пайвандҳои ҷинсӣ миёни хешовандони бисёр наздик бештар мушоҳида мешавад, то дар рӯзгори бостон, ки албатта, аз расонаҳои имрӯзии хабарпарокан бархурдор набуд.

Ва аммо:

Дишаб бо Исфандиёри Одина, бародари арҷмандам, гуфтугӯи андешабарангезе доштем ва баногоҳ мутаваҷҷеҳи як нуктаи забонии зарифе шудем, ки то кунун ҳеч ҷо ба он ишорае нашудааст: вожаи Xwedodah бо “свадьба”-и русӣ ба маънои пайванду заношӯӣ аз як реша аст.

Swa дар забони сонскрит “худ” аст. Ҳамон “худ”-е, ки дар порсии миёна “хвад” нивишта ва талаффуз мешуд. Масалан, дар забони ҳиндии имрӯз swaraj, яъне худгардонӣ (“автономия”): swa – худ; raj (баромада аз rajya-и сонскрит) – фармонравоӣ. Яъне худфармонӣ ё худгардонӣ.

Swa баромада аз вожаҳои *swē, *swō аз ниёзабони ҳиндуурупоист. Яъне ин вожа дар забонҳои гуногуни ҳиндуурупоӣ ба шаклҳои мухталиф, аммо муртабит вуҷуд дорад. Ва чун бисёре аз “с”-ҳои куҳан дар забонҳои эронӣ “х” ё “ҳ” мешуд (ба монанди Asura-и сонскрит, ки дар забонҳои мо “Аҳуро” буда ва ҳаст ё Sind, ки ҳамон “Ҳинд”-и мост; ва sister бо "хоҳар" ҳамреша аст), дар ин намуна ҳам *swē ё *swō ба шаклҳои “хва” ва “худ” дар забонҳои куҳану кунунии мо ҳузур доштаанду доранд.

Ва ҳамин пора дар вожаи русии “свадьба“ комилан машҳуд аст. “Сва” дар ин вожаи русӣ ба ҳамон маънои “хва” ё “худ” аст. Ва Xwedodah-и порсии миёна ъайни “свадьба“ аст, ки маънои имрӯзиаш ҳамон издивоҷ ё заношӯӣ аст, аммо ҳар ду бахши вожа дар ҳар ду забон ба гунае вуҷуд дорад.

Пас *sva- / *svo- дар забонҳое исловӣ чун русӣ бахши аввали “свадьба” ба маънои «худ» аст. «Свой»-и русӣ ба маънои аз они худ ё худӣ баромада аз ҳамин реша аст. Ва касонеро, ки аз роҳи издивоҷи ду нафар бо ҳам нисбате пайдо кардаанд, ба русӣ “свояки” меноманд. Ва модаршавҳар ба русӣ “свекровь” аст, яъне “своя кровь”, ки тарҷумаи дақиқаш мешавад «хуни худӣ».

“Дӯда” дар забони порсии имрӯз ҳам вуҷуд дорад ва ба маънои хонадон ё силсилаи таборӣ ба кор меравад. Ин вожа дақиқан баромада аз ҳамон wadja ба маънои паймону таъаҳҳуд аст.

Бахши дувуми “свадьба“ (дьба) бо “дуда” дар “хведуда” аз як реша аст. Ва ҳар ду ба маънои ъаҳду паймон аст. Ва ҳамреша бо boda-и испониёӣ ва “вода”-и пашту. Ва ҳамон “хонавода” дар забони порсӣ ҳам он “вода”-ро дорад. Имрӯза дар забони испониёӣ Boda ба ҳамон маънои издивоҷу заношӯист. Ва “вода” дар забони пашту ҳам ҳамин маъноро дорад. Аммо ҳар дуи онҳо баромада аз вожаи бисёр куҳани ҳиндуурупоии wadja ҳастанд, ки маънои аслии он “ваъда” буд. Ваъда ҳамон паймон аст. Wadja (вадйа) – ваъда. Ҳеч ҳам баъид нест, ки вожаи ъарабии “ваъда” баромада аз вожаи ҳиндуурупоии “вадйя” бошад.

Wed-и инглисӣ ба маънои заношӯӣ кардан ҳам ба ҳамон решаи wadja бармегардад. Яъне паймон бастан бо касе барои зиндагӣ канори ҳам. Ин вожа дар забони олмонӣ ба шакли Wette ва ба маънои гарав (ваъда кардану гарав гузоштан) вуҷуд дорад. Ва ҳамрешаи лотини он, ки дар бисёре аз забонҳои лотинбун вуҷуд дорад, votum аст, ба маънои қавл, қарор, раъй, ваъда. Ва вожаи инглисии vote ба маънои раъй ҳам баромада аз он аст.

Дар натиҷа, дармеёбем, ки Xwedodah-и порсӣ, ки бадхоҳони фарҳанги Эрон онро “издивоҷи маҳорим” таъбир кардаанд, чизе ҷуз ҳамон “издивоҷ” ё пайванди заношӯӣ нест ва маънии дақиқу ҳарф ба ҳарфи он “паймон бастан бо худ” аст. Яъне мутаъаҳҳид шудан. Дақиқан ҳамон маъное, ки “свадьба“-и русӣ дорад. Ё wedding-и инглисӣ.

Як нуктаи ҷолиби дигар:

дар забонҳои лотин ба издивоҷ Casamento ё Casamiento ҳам мегӯянд, ки барсохта аз исми casa (ба маънои хона ё када) ва пасванди -mento аст. Пасванди -mento дар забони порсӣ ба шакли -манд вуҷуд дорад ва коркардаш дигар аст. Пас тарҷумаи ҳарф ба ҳарфи вожаи сasamento ба порсӣ “хонаманд” ва тарҷумаи маъноии он “хонадор” мешавад. Дар порсии Варорӯд ба касе, ки издивоҷ кунаду матааҳҳил шавад, “хонадор” ҳам мегӯянд. Пас ин мафҳум дар миёни лотинтаборон ҳам будааст.

ناآگاهی مادر دروغ است. بسیاری از کسانی که از دید ما دروغ می‌گویند به‌راستی دروغ‌گو نیستند، بلکه از موضوع مورد بحث، آگاهی کافی ندارند.

درباره اصطلاح اوستایی Хvaetvadata (پارسی میانه – Xwedodah) دیدگاه‌های شگفت‌انگیز بسیاری هست که برخی آن را «ازدواج محارم» یا زناشویی خویشاوندان بسیار نزدیک تعبیر کرده‌اند که چرندی بیش نیست. اتفاقاْ در دنیای امروزی در میان پیروان دین‌های اصلی جهان پیوندهای جنسی میان خویشاوندان بسیار نزدیک بیشتر مشاهده می‌شود تا در روزگار باستان که البته از رسانه‌های امروزی خبرپراکن برخوردار نبود.

و اما:

دیشب با اسفندیار آدینه، برادر ارجمندم، گفتگوی اندیشه‌برانگیزی داشتیم و به‌ناگاه متوجه یک نکته زبانی ظریفی شدیم که تا کنون هیچ جا به آن اشاره‌ای نشده است: واژه خویدوده xwedodah با svad’baی روسی به معنای پیوند و زناشویی از یک ریشه است.

Swa
در زبان سانسکریت «خود» است. همان «خود»ی که در پارسی میانه xvad نوشته و تلفظ می‌شد. مثلا در زبان هندی امروز swaraj، یعنی خودگردانی (اتونومی): swa – خود، raj – (برآمده از rajyaی سانسکریت) – فرمان‌روایی. یعنی خودفرمانی یا خودگردانی.

Swa
برآمده از واژه‌های *swē, *swō از نیازبان هندواروایی است. یعنی این واژه در زبان‌های گوناگون هندواروایی به شکل‌های مختلف، اما مرتبط وجود دارد. و چون بسیاری از «س»های کهن در زبان‌های ایرانی خ یا ه می‌شد (به مانند آسورای سانسکریت که در زبان‌های ما اهورا بوده و هست یا «سند» که همان «هند» ماست، و sister با «خواهر» هم‌ریشه است)، در این نمونه هم swē یا swō به شکل‌های xwa و «خود» در زبان‌های کهن و کنونی ما حضور داشته‌اند و دارند.

و همین پاره در واژه روسی svad’ba کاملاْ مشهود است. Sva- در این واژه روسی به همان معنای xwa- و «خود» است. و xwedodah پارسی میانه عین svad’ba است که معنای امروزی‌اش همان ازدواج یا زناشویی است، اما هر دو بخش واژه در هر دو زبان به گونه‌ای وجود دارد.

پس *sva- / *svo- در زبان هایی اسلاوی چون روسی، بخش اول «اسوادبا» به معنای «خود» است. Svoyی روسی به معنای از آن خود یا خودی برآمده از همین ریشه است. و کسانی را که از راه ازدواج دو نفر با هم نسبتی پیدا کرده‌اند، به روسی svoyaki می‌نامند. و مادرشوهر به روسی svekrov’ استُ یعنی svoya krov’ که ترجمه دقیقش می‌شود «خون خودی».

«دوده» در زبان پارسی امروز هم وجود دارد و به معنای خاندان یا سلسله تباری به کار می‌رود. این واژه دقیقاْ برآمده از همان wadja به معنای پیمان و تعهد است.

بخش دوم svad’ba (d’ba) با «دوده» در xwedodah (خوه‌دوده) از یک ریشه است. و هر دو به معنای عهد و پیمان است. و همریشه با bodaی اسپانیایی و «واده»ی پشتو. و همان «خانواده» در زبان پارسی هم آن «واده» را دارد. امروزه در زبان اسپانیایی Boda به همان معنای ازدواج و زناشویی است. و «واده» در زبان پشتو هم همین معنا را دارد. اما هر دوی آنها برآمده از واژه بسیار کهن هندواروپایی wadja (ودیه) هستند که معنای اصلی آن «وعده» بود. وعده همان پیمان است. Wadja (ودیه) – وعده. هیچ هم بعید نیست که واژه عربی «وعده» برآمده از واژه هندواروپایی «ودیه» باشد. Wed انگلیسی به معنای زناشویی کردن هم به همان ریشه wadja برمی‌گردد. یعنی پیمان بستن با کسی برای زندگی کنار هم. این واژه در زبان آلمانی به شکل Wette و به معنای گرو (وعده کردن و گرو گذاشتن) وجود دارد. و هم‌ریشه لاتین آن که در بسیاری از زبان‌های لاتین‌بن وجود دارد votum است، به معنای قول، قرار، رای، وعده. و واژه انگلیسی vote به معنای رای هم برآمده از آن است.

در نتیجه درمی‌یابیم که خوه‌دوده xwedodahی پارسی که بدخواهان فرهنگ ایران آن را «ازدواج محارم» تعبیر کرده‌اند، چیزی جز همان ازدواج یا پیوند زناشویی نیست و معنی دقیق و حرف‌به‌حرف آن «پیمان بستن با خود» است. یعنی متعهد شدن. دقیقاْ همان معنایی که «اسوادبا» svad’baی روسی دارد. یا wedding (ودینگ) انگلیسی.

یک نکته جالب دیگر:

در زبان‌های لاتین به ازدواج Casamento یا Casamiento هم می‌گویند که برساخته از اسم casa (به معنای خانه یا کده) و پسوند -mento است. پسوند -mento در زبان پارسی به شکل -مند وجود دارد و کارکردش دیگر است. پس ترجمه حرف به حرف واژه сasamento به پارسی «خانه‌مند» و ترجمه معنایی آن «خانه‌دار» می‌شود. در پارسی ورارود به کسی که ازدواج کند و متاهل شود، «خانه‌دار» هم می‌گویند. پس این مفهوم در میان لاتین‌تباران هم بوده است.

Дар сарзамини ман чӯбро бигзоред, бут мешавад...

Гуфтугӯи ҷононае доштам бо дӯсти фарҳехтае, ки аз вазъияти кунунии Тоҷикистон дили хунине дорад ва барои тағйири ин вазъият иродае оҳанин. Аммо мехоҳад роҳи миёнбуре бизанад мавзун ва авзоъро бо истифода аз абзорҳои сиёсӣ дигаргун кунад. 

Гуфтам, ман сиёсатро роҳи миёнбуре намедонам. Бавежа дар кишварҳои мо сиёсатро ба дур аз киёсат (доноӣ) медонам, чун шакл нагирифтааст. Сиёсат дар сарзамини мардуме, ки биниши сиёсӣ надоранд, наметавонад чизе ҷуз истибдоду худкомагӣ бошад. Бисёр кори сода аст. Мешавад омад, мардумро фирефт, тахту тоҷро ба зӯр гирифт... ва бут шуд. Чӯбро бигзоред, дар чунин ҷомеъае худбахуд бут мешавад. 

Аммо дар чунин як ҳолати бутгунае ҳеч ислоҳотеро наметавон ниҳодина кард; ҳеч тағйире реша нахоҳад давонд. Ба бовари ман, танҳо тағйироте ниҳодина (“институциализированный”) мешавад, ки ҷараёнаш аз поин ба боло бошад. Чун гиёҳе, ки аз баргу шоха нерӯ намегирад, балки аз зери хок ғизо мегираду онро то ба нуки соқаву баргу шохааш ҳам мерасонад. Ва сабз мемонад. Пас ҳар навъ таҳаввуле ҳам, агар мехоҳем мондагор бошад, бояд аз хосту иродаи мардум барояд. Хости мардум муҳимтар аз хости якояки мост. Аммо агар бар ин назарем, ки дидгоҳи мо ба суди мардум аст, бояд онро пеш аз ҳама дар миёни тӯдаҳо ривоҷ диҳем.

Порае аз дидгоҳҳоямро, ки дар он гуфтугӯ бо дӯсти фарҳехтаам тарҳ кардам, инҷо пиёда мекунам, то назари шумо чи бошад. Пурсишҳову изҳороти дӯстамро наовардаам, чун шояд моил набошад:

“Шахсан аз сиёсат дили хуше надорам ва тарҷеҳ медиҳам дар ҳитаи рӯзноманигорию корҳои фарҳангӣ бимонам.

Ъоқилтар ки нестам, албатта. Вале эътиқоде дорам: то замоне ки фарҳанги мардум суфта нашавад, ҳеч сиёсатмадоре наметавонад он тӯдаро ба роҳи рост ҳидоят кунад.

Торих гувоҳ аст, ки таҳаввулоти ниҳодина аз зер ба боло будааст, на воруна.

Ба ҳамин далел авлавият бо кор бар фарҳанги мардум аст, ба монанди шухму шудгори замин, то аз он ниҳоли тозае бирӯяд.

Ман корамро дар заминаи фарҳангию рӯзноманигорӣ идома медиҳам ва муътақидам, ки аз ин роҳ мешавад ба натиҷаи решадортару пойдортаре даст ёфт.

Таҳаввулот танҳо замоне ниҳодина мешавад, ки ҳаракат аз зер ба боло бошад. Ман тарҷеҳ медиҳам бо реша ё фарҳанг сарукор дошта бошам. Мевааш деррас аст, аммо дерпой.

Дар ғайри ин сурат, ош ҳамин ош асту коса ҳамин коса. То замоне ки рӯҳияи худшиносӣ дар мардум ғоиб аст, тоҷик ҳамвора як туюлдор ("вассал") болои сари худ хоҳад дошт, на раҳбару сарвар.

Раванди миллатсозӣ якшаба анҷом намегирад, шӯрбахтона. Аз ин рӯ гуфтам, меваи талошҳои фарҳангӣ деррас аст, аммо дерпой. Чун тайи садаҳо фарҳангсозиро нодида гирифтаем, натиҷааш сарукор доштан бо Амир Ъолимхонҳост. Ва ба ҳамин минвол идома хоҳад дошт, то замоне ки фарҳанги тӯдаҳо иртиқо биёбад.