Дар ҳошияи баҳси сатру ҳиҷоб

...ва моҷарои таҳмили ҳиҷоб дар Эрон

Сайидюнуси Истаравшанӣ ба далели тасаллуте, ки бар ислом дорад ва бавежа ба хотири сиъаи садр ва шахсияти мантиқию писандидааш бароям муҳтарам аст. Ӯ аз маъдуди афродест, ки метавонанд дар мавзӯъҳои марбут ба ислом баҳси мантиқӣ роҳ биандозанд. Навиштаи зерро пас аз хондани мақолаи ахири ӯ андар мабҳаси ҳиҷоб навиштам, чун мустақиман аз оғоз то инҷои баҳс онро ҳамроҳӣ кардаам.

1. Муҳимтарин нукта дар ҷустори оқои Истаравшанӣ, аз диди ман, изъон ба ин асл буд, ки ҳеч “аҳаде ҳаққи иҷбори касеро бар он чи муътақид аст, надорад.” Ин ъайни бовари ман ҳам ҳаст, ки тайи ин чанд рӯз борҳо такрор шуда. Чун аслану абадан шуданӣ нест, ки бо иҷбор ва на аз роҳи истидлоли мантиқӣ касеро муътақид ба боварҳои худ кунем.

Нуктаи муҳимми дигар дар ин матлаб, аз диди ман, ин аст, ки “Ҳар инсоне, аз ҷумла мусалмон, дар баёни он чи ба он мӯътақид аст, озод аст.” Асли озодии баён ҳам чунин мегӯяд. Ва ба бовари ман, ки чанд рӯз пеш баён шуд, озодии баён сазовори касонест, ки ба озодии баён арҷ мегузоранд.

Дар иттифоқе, ки ахиран уфтод, қазия аз ин қарор буд: пурсиши мантиқии танзомези Маҳини Даврон дар мавриди ҳиҷоби иҷборӣ дар Эрон рӯи сафҳаи Фейсбукаш мунташир шуд, шуморе аз мухолифони дидгоҳаш ӯро ба бадтарин наҳви мумкин озурданду аз ӯ хостанд, ки даҳон барбандад ва дигар чунин изҳори назаре накунад ва фаротар аз он, ба таври дастаҷамъӣ ӯро таҳрим карданд ва ҳамарӯза дар ҳасби ҳол (статус)-и худ бо ишораву киноя ӯро мавриди шиканҷаи равонӣ қарор доданд. Як сангсори маҷозии тамомъайёр буд ва барои дарки он ҳолат бояд худро дар ҷои Маҳин қарор дод. Як корзори зишту кареҳ ъалайҳи касе буд, ки аз ҳаққи озодии баёни худ баҳра бурда буд.

Пас афроде, ки озодии баёнро бад-ин гуна зиёновар медонанду ъалайҳи он метозанд, наметавонанд густохона аз дигарон тақозои риъояти ҳаққи онҳо ба озодии баёнро дошта бошанд. Аз озодии баён замоне мешавад баҳра бурд, ки он ҳақро барои дигарон ҳам қоил бошем. Дар ин қазияи бахусус Маҳини Даврон яктана дар баробари анбӯҳе аз мардуми мутаъассибе қарор дошт, ки ӯро аз изҳори назар манъ мекарданд. Озодии баён як мақулаи мутақобил ва дусӯя аст. Намешавад сирфан онро тақозо карду барои касе он ҳақро қоил нашуд. Навъе доду ситади иҷтимоъӣ дар ҷаҳони мутамаддин аст.

2. Аммо дар мавриди муқоисаи тавсияи занон “дар бораи ҳукми риш” барои мардон ва ҳукми мардон “дар бораи сатру пӯшиши бонувони мусалмон” бо дидгоҳи оқои Истаравшанӣ наметавонам мувофиқ бошам. Муқоисаи дурусте нест.

То кунун ҳатто як мавриди тавсияи бонувон дар бораи “ҳукми риши мардон”-ро ба ёд надорам. Гӯ ин ки бонувон худро дар ҳадди ироаи як чунин тавсияе ба мардон намедонанд. Аммо ҳар бор, ки баҳси ҳиҷоб (ё дар воқеъ, пӯшиши исломӣ)-и занон матраҳ шуда, пеш аз ҳама ва беш аз ҳама мардон дар сангари мудофеъони таҳмили ҳиҷоб ё ҳиҷоби иҷборӣ қарор гирифтаанд.

Таъкиди ман рӯи ъиборати “ҳиҷоби иҷборӣ” аст, чун ин дақиқан ҳамон чизест, ки дар гапугуфти ман бо он сӯи сангари баҳс матраҳ буд.Тасаввури ман ин нест, ки оқои Истаравшанӣ ҳам бо ҳиҷоби иҷборӣ мувофиқ бошад, бо таваҷҷуҳ ба нукоте, ки пештар аз ӯ нақл шуд. Вале ҳамаи мубоҳисонам дар он баҳс бидуни истисно аз он дифоъ кардаанд. Аз таҳмили ҳиҷоб бар мақомҳои зани ғарбӣ дар Эрон ҳам ҳимоят кардаанд. Ва таҳмили ҳиҷоб дар ҷомеъаи Тоҷикистонро ҳам боиста донистаанд.

Аз диди ман, ин гароиши ифротӣ метавонад кор дасти ҷомеъаи Тоҷикистон бидиҳад. Ва ҳамин тавр, ба бовари ман, тамоюл ба таҳмили пӯшиши исломӣ бо омӯзаҳои ҳар дине, аз ҷумла ислом мунофот дорад ва наметавон онро ба содагӣ “ҳукме аз аҳкоми исломӣ” номид, бавежа ба далели ихтилофи дидгоҳҳое, ки ҳамчунон дар мавриди таҳмили пӯшиши исломӣ дар ҷавомеъи исломӣ вуҷуд дорад.

Бо гузашти 37 сол аз Инқилоби Исломӣ дар Эрон мавзӯъи ҳиҷоби иҷборӣ дар он кишвар ҳамчунон пурсишбарангез аст. Бахши ъазиме аз мардум ва бавежа равшанфикрон онро масъалае фардӣ медонанд, дар ҳоле ки низоми исломӣ ба ҷамъӣ будани ин мақула таъкид дорад. Дар ин бора бештар хоҳам гуфт.

Афзун бар ин, наметавон бар сари коре, ки қарор нест ману шумо анҷом диҳем, сирфан исрор дошт. Агар ба зарурати риъояти ҳиҷоб аз сӯи зани мусалмон бовар дорем, мешавад тавсия ва муҳимтар аз он тавҷеҳи ъақлонӣ кард; на ба монанди тарафҳои ман дар ин баҳс ду по дар як кафш ҷор зад, ки ҳатман ҳамаи занон бояд ҳиҷоб танашон бошад, зеро бардошти ман аз дини худам чунин аст... На ҷомеъаи мо такдинӣ ё такъақидатист ва на қарор аст ҳамаи мусалмонон истинботи воҳиде аз мақулаи ҳиҷоби исломӣ дошта бошанд.

3. Таъбири шоъиронае, ки Сайидюнуси арҷманд аз зарурати риъояти ҳиҷоби исломӣ ироа додаанд ва муҳтарам аст, бо истинботи мутаъориф (роиҷ) ва тавҷеҳоти тарафи баҳси ман комилан мутафовит аст. Далеле, ки ҳам тарафи баҳси ман ва ҳам бештари навиштаҳои исломӣ барои риъояти ҳиҷоб овардаанд, ҷинсиятӣ (ҷендерӣ) ва ҷинсӣ (сексӣ) аст; ҳиҷобро гунае сипари бало дар баробари нигоҳи шаҳватолуди мардон таъбир мекунанд. Ба дурустию нодурустии ин нигоҳ ҳам намехоҳам инҷо бипардозам. Сирфан ба ин иктифо мекунам, ки ин нигоҳ ҳам муҳтарам хоҳад буд, агар фарди дорандаи ҳиҷоб шахсан ба он эътиқод дорад ва раъсан ҳиҷобро ихтиёр кардааст.

Ъиддае ҳам (ба монанди Ferz Ferz) дар баҳс бо ман бепарво занонро инсонҳои дараҷаи ду ва модуни мард донистаанд, ки муваззаф ба тан додан ба тасмимҳову дастурҳои мард аст; чун аз диди ӯ мард бартар аз зан аст. Ин дидгоҳи барбаронаро сазовори баррасӣ дар ин ҷустор намедонам.

Сайидюнуси Истаравшанӣ беҳтар аз ман баладанд, ки дар садри ислом ва дар ъаҳди паёмбари ислом ҳиҷоб иҷборӣ набуд. Яъне мафҳуми ҳиҷоби иҷборӣ ва таҷрубаи ҳиҷоби иҷборӣ дар он даврон вуҷуд надошт. На танҳо иҷборӣ набуд, балки вожаи “ҳиҷоб” бо маънои мутадовили он дар ҷаҳони исломии имрӯз роиҷ набуд. Дар Қуръон ҳам, вақте аз пӯшиши занон сухан мегӯяд, ҳарфе аз “ҳиҷоб” (парда) нест, илло дар як маврид, ки марбут ба занони паёмбар мешавад. Муртазо Мутаҳҳарӣ, ки Сайидюнус ҳам ба навиштаҳои ӯ ишора кардаанд, дар “Масъалаи ҳиҷоб”-аш навишта:

“Ба ҳар ҳол, ояе, ки дар он калимаи “ҳиҷоб” ба кор рафта, ояи 53 аз сураи “Аҳзоб” аст, ки мефармояд:

و اذا سألتموهن متاعا فاسألوهن من وراء حجاب

Яъне “агар аз онҳо матоъу колои мавриди ниёзе мутолиба мекунед, аз пушти парда аз онҳо бихоҳед”. Дар истилоҳи ториху ҳадиси исломӣ ҳар ҷо номи “ҳиҷоб” омадааст, масалан, гуфта шуда, қабл аз нузули ояи ҳиҷоб чунон буд ва баъд аз нузули ояи ҳиҷоб чунин шуд, мақсуд ин оя аст, ки марбут ба занони пайғамбар аст... Аммо ин ки читавр дар ъасри ахир ба ҷои истилоҳи роиҷи фуқаҳо, яъне “сатру пӯшиш” калимаи “ҳиҷобу пардаву пардагӣ” шоеъ шудааст, барои ман маҷҳул аст. Ва шояд аз ноҳияи иштибоҳ кардани ҳиҷоби исломӣ ба ҳиҷобҳое, ки дар соири милал марсум будааст, бошад.”

4. Дар садри Ҷумҳурии Исломии Эрон ҳам (ки интишори ъаксе аз ҳиҷоби иҷбории як зани ғарбӣ дар ҳамон ҷо ба баҳси кунунӣ доман зад) ҳиҷоб ё пӯшиши исломӣ иҷборӣ набуд. Дар мустанадҳову филмҳои давраи инқилоб занони беҳиҷоби бисёреро мебинем, ки дӯшодӯши мардон ъалайҳи подшоҳу низоми салтанатӣ шиъор медиҳанд ё аз Имом Хумайнӣ пешвоз мегиранд ё дар ҳамапурсие, ки Эронро ба “Ҷумҳурии Исломӣ” табдил кард, ширкат мекунанд.

Пас чи шуд, ки ҳиҷобе, ки чи дар бадви ислом ва чи дар садри Ҷумҳурии Исломӣ иҷборӣ набуд, бар ҳамаи занон дар Эрон таҳмил шуд? Моҷаро дарозу печида аст, ки шояд нашавад дар чанд ҷумла тавзеҳ дод, аммо талош мекунам.

Бо расидани Имом Хумайнӣ ба қудрат баҳси ҳиҷоби иҷборӣ ҳам матраҳ шуд. Мухолифони ҳиҷоби иҷборӣ мегуфтанд, ки дар садри ислом ҳам пӯшиши исломӣ иҷборӣ набуда, балки вобаста ба тасмим ва хостаи фард-фарди занон будааст. Ъуламои ҳавза (рӯҳониюн) вориди баҳс шуданд. Шуморе мувофиқ ва бархе ҳам мухолифи ҳиҷоби иҷборӣ буданд. Оятуллоҳ Маҳмуди Толиқонӣ аз маъруфтарин мухолифони ҳиҷоби иҷборӣ дар миёни рӯҳониёни Эрон буд. Иттифоқан, мухолифати ӯ пас аз он эълом шуд, ки Имом Хумайнӣ дастур дод дар ҳамаи идораҳои давлатӣ занон пӯшиши сар дошта бошанд. Оятуллоҳ Толиқонӣ дар вокуниш ба ин фармони Хумайнӣ хитоб ба занони муътариз ба ин фармон гуфта буд:

“Ҳатто барои занҳои мусалмон ҳам дар ҳиҷоб иҷборе нест, чи бирасад ба ақаллиятҳои мазҳабӣ... Мо намегӯем, занҳо ба идорот нараванд ва ҳеч кас ҳам намегӯяд... Занон ъузви фаъъоли иҷтимоъи мо ҳастанд... Ислом ва Қуръон ва мароҷеъи дин мехоҳанд шахсияти зан ҳифз шавад. Ҳеч иҷборе ҳам дар кор нест. Магар дар деҳоти мо аз садри ислом то кунун занони мо чигуна зиндагӣ мекарданд? Магар чодар мепӯшиданд?.. Кӣ дар ин роҳпаймоиҳо занони моро маҷбур карда, ки боҳиҷоб ё беҳиҷоб биёянд? Инҳо худашон эҳсоси масъулият карданд. Аммо ҳоло ин ки рӯсарӣ сар кунанд ё накунанд, боз ҳам ҳеч кас дар он иҷборе накардааст.”
(Рӯзномаи “Иттилоъот”, Теҳрон, 20 исфанди 1357)

Вале дере нагузашт, ки як кас ва он ҳам болотарин мақоми Ҷумҳурии Исломӣ (Хумайнӣ) дар он (ҳиҷоб) иҷбор кард. Дастури Хумайнӣ дар идороти давлатӣ иҷро шуд ва заноне, ки тан ба ҳиҷоби иҷборӣ надоданд, машоғилашонро аз даст доданд. Чанд сол баъд (1363 / 1984) Қонуни муҷозоти исломӣ тасвиб шуд, ки бино бар он, занон иҷоза надоштанд беҳиҷоб дар хиёбонҳо зоҳир шаванд; занони беҳиҷоб ба 72 зарбаи шаллоқ маҳкум шуданд; барои ҷурми беҳиҷобӣ аз 10 рӯз то 2 моҳ зиндон ё ҷаримаи нақдӣ ҳам таъйин шуд.

5. Ҷолиб аст бидонем, ки ҳамин Ҳасани Рӯҳонӣ (Ҳасани Фаридуни пешин), ки акнун раисиҷумҳурии муътадилу миёнарав ва маъқули Эрон ба шумор меояд, дар он давра, дар оғози инқилоб, яке аз масъулони маҷбур кардани занон ба риъояти ҳиҷоб будааст. Оқои Рӯҳонӣ “масъули иҷрои тарҳи иҷборӣ кардани ҳиҷоб дар идороти марбут ба артиш” буд. Худи ӯ дар китоби “Хотирот”-аш дар ин бора навиштааст:

“Ба ҳар ҳол, аввал бор ъуламои Қум ба беҳиҷобии занон эътироз карданду гуфтанд: дар ҳукумати исломӣ ҳамаи занон бояд боҳиҷоб бошанд. Имом (Хумайнӣ) низ дар яке аз баёноти худ ба лузуми ҳиҷоб барои занон ишора карданд ва ҳамин боъис шуд ъиддае аз занони беҳиҷоб дар хиёбонҳо тазоҳурот кунанд ва дар муқобили кохи додгустарӣ ва нахуствазирӣ таҳассун намоянд. Дар ин ҳангом низ оқои Толиқонӣ пой пеш гузошт ва суханоне дар бораи ҳиҷоб иброз карду гуфт: “Ҳиҷоби иҷборӣ надорем ва хонумҳо бояд худашон ҳиҷобро интихоб кунанд.”

Дар идома менависад:

“Гурӯҳакҳо ва муҷоҳидини халқ ҳам иттилоъия медоданд, ки ҳиҷоб набояд иҷборӣ бошад. Дар давлати муваққат ҳам баҳс буд, ки оё ҳиҷоб бояд иҷборӣ шавад ё на. Хулоса, ҳамон тавр ки ишора кардам, оқои Толиқонӣ дар суханронии худ гуфт: “Мо наметавонем занони аҳли китобро маҷбур ба пазируфтани ҳиҷоб кунем, вале мусалмононро метавонем ташвиқ кунем, ки ҳиҷоб дошта бошанд ва дар ҳар сурат набояд касеро базӯр боҳиҷоб кунем. Бо вуҷуди ин, дар Ситоди Артиш бо дӯстон тасмим гирифтем ҳиҷобро илзомӣ кунем, ки оғозе барои вазоратхонаҳо ва идороти давлатӣ бошад.

“Тарҳи иҷборӣ шудани ҳиҷоб дар идороти марбут ба артиш ба ъуҳдаи ман гузошта шуд ва бад-ин ҷиҳат дар гоми аввал ҳамаи занони корманди мустақар дар ситоди муштараки артишро, ки наздик ба 30 нафар буданд, ҷамъ кардам ва пас аз гуфтугӯ бо онон қарор гузоштем аз фардои он рӯз бо рӯсарӣ дар маҳалли кори худ ҳозир шаванд. Занони корманд, ки ҳамагӣ ба ҷуз ду ё се нафар беҳиҷоб буданд, шурӯъ карданд ба ғур задану шулӯғ карданд, вале ман муҳкам истодаму гуфтам: “Аз фардо субҳ дижбони муқобили дарби вурудӣ муваззаф аст аз вуруди хонумҳои беҳиҷоб ба муҳавватаи ситоди муштараки артиш ҷилавгирӣ кунад.” Пас аз ситоди артиш навбат ба нерӯҳои сегона расид. Дар оғоз ба подгони Дӯшонтаппа рафтам ва ҳамаи кормандони занро, ки теъдоди онҳо зиёд буд, дар солуне ҷамъ ва дар бораи ҳиҷоб суҳбат кардам. Дар онҷо занҳо хеле сарусадо роҳ андохтанд, аммо ман қотеъона гуфтам: “Ин дастур аст ва сарпечӣ аз он ҷоиз нест.” Баъд тавзеҳ додам, ки мо намегӯем чодар сар кунед, баҳси чодар нест, сухан бар сари истифода аз рӯсарӣ ва пӯшондани сару гардан аст. Дар ниҳоят дар онҷо ҳам гуфтам ба дижбон дастур додаем аз фардо ҳеч зани беҳиҷоберо ба пойгоҳ роҳ надиҳанд.”
(“Хотирот”-и дуктур Ҳасани Рӯҳонӣ, ҷилди якум, сс. 571-573)

Ин аст шарҳи мухтасари вуруди ҳиҷоби иҷборӣ ба ҷомеъаи Эрон. Албатта, ин ки мегуфтанд "баҳси чодар нест ва кофист рӯсарӣ саратон кунед, то сару гарданатонро бипӯшонад" ҳарфе беш набуд. Пас аз муддате чодар ҳам барои кормандони зани идороти давлатӣ иҷборӣ шуд.

Ва акнун мебинем, ки бо гузашти беш аз 35 сол ҳамон гуфтмони ҳиҷоб дар ҷомеъаи Тоҷикистон дақиқан ба ҳамон шаклу раволе, ки дар Эрон буда, роҳ уфтодааст.

Ба бовари ман, ҳоло ки намунаи Эронро дар баробари чашмонамон дорем, набояд хатоҳои онро такрор кунем. Чиро хато? Ҳар касе, ки дастикам яке-ду ҳафта дар Эрон ва бавежа миёни мардуми шарифи он сарзамин буда (на дар маконҳои ба дур аз иҷтимоъ), бахубӣ дарёфтааст, ки ҷомеъаи имрӯзии Эрон бо ҷомеъаи 37 сол пеш, ки инқилоб карда буд, башиддат мутафовит аст. Нишонаҳои фаровоне ҳокӣ аз дур шудани мардум аз идеулужии ҳоким ва бавежа сиёсатҳои таҳмилии он, аз ҷумла ҳиҷоби иҷборӣ аст. Ва як бори дигар собит мешавад, ки таҳмили ҳеч чизе бар вифқи муроди таҳмилгарон тамом намешавад, ки ҳеч, натиҷае дуруст хилофи хостаи онҳоро ба бор меоварад.

Ба қавли Ризо Мормулак дар филми маъруфи “Мормулак”-и Камоли Табрезӣ:

“Оқои Фазлӣ, инқадр гир надеҳ ба ин ҷавуно! Охе биҳишт ки зӯракӣ намеша, ъазизи бародар! Унқадр фишор меёрӣ, ки аз ун вари ҷаҳаннам мезана берун!”

Пӯшиш ва иҷбор

Рӯбарӯи ойина истода буду ашк мерехт. Барои нахустин бор пероҳани баланди фарангӣ танаш карда буд, ки то зонуяшро мепӯшонд, аммо соқаи пойҳояш бараҳна буд. Бояд ҳаминшаклӣ ба мадраса мерафту ба шогирдонаш дарс мегуфт.

Ашкҳояшро пок карду гуфт: “Наметавонам. Охир ин чи либосест?! Чиро бояд поҳоямро нишон диҳам? Эҳсос мекунам, ки лухтам. Ман ки наметавонам иншаклӣ роҳ биравам. Ҳама ба ман нигоҳ хоҳанд кард.” Ва гиря мекард.

Ман ба мудири мадрасае, ки хоҳарбузургамро водор ба пӯшидани либоси фарангӣ карда буд, дар дили худ нафрин гуфтам. Дар мухайялаи кӯдаконаи ман намегунҷид, ки чигуна метавон касеро ба пӯшидани либосе, ки дӯст надорад, водошт.

Хоҳарбузургам тоза дар мадраса истихдом шуда буд ва рӯзҳои аввал худаш буд. Бо пероҳану эзори зебои атласӣ, ки он замон боби рӯз буд. Кулоҳи чаҳоргӯши гулдор ба ҳуснаш меафзуд. Вале мудири мадраса, ки ӯ ҳам як бону буд, пӯшиши ӯро муносиб намедонист. Гуфта буд: “Шумо як муъаллимаи саветӣ ҳастед ва бояд дархури мақоматон либос бипӯшед.” Ва ӯро ташвиқ ба пӯшидани “либоси русӣ” кард.

Охираш ҳам натавонист. Он мадрасаро тарк кард. Рафт ҷое дигар, ки аз қазо бо пӯшиши тоҷикиаш канор омаданд. Ва то имрӯз пойбанди ҳамон пӯшише, ки барои худаш муносиб медонад, мондааст. Акнун солҳост, ки ба ҷои кулоҳи чоргӯш рӯсариро тоҷикона аз пушти гардан мебандад. Ва ӯро дар ҳеч либоси дигаре наметавонам тасаввур кунам. Ва ба худ меболам, ки хоҳарбузургам барои ҳифзи пӯшиши дилхоҳи худаш дар даврони шӯравӣ, ки ҳеч навъ мухолифатеро барнаметобид, аз худ поймардию шаҳомат нишон дод ва баранда шуд.

Солҳо баъд мебинам, ки торих варақ хурдааст. Солҳо баъд аз он ки бисоти ҳукумати шӯравӣ барчида шуд ва Тоҷикистон ба сарошебии бозгашт ба давраи иморати Бухоро уфтод, мебинам, ки хурда-мустабидҳо ё хурда-диктотурҳое пайдо шудаанд, бо ҳамон равишу маниши он мудири мадраса. Бо ин тафовут, ки инҳо як шеваи пӯшиши дигареро вежаи занон медонанд, ки онро “ҳиҷоби исломӣ” номидаанд. Ва бо ин тафовут, ки инҳо бештарашон мардҳое ҳастанд, ки аз зарурати пӯшиши исломӣ муъофанд ё худро муъоф медонанд. Ва сирфан ба занҳо дикта мекунанд, ки чи бипӯшанду чигуна нафас бикашанд. Ва боз ҳам дар мухайялаи ман намегунҷад, ки чигуна метавон касеро ба пӯшидани либосе, ки дӯст надорад, водошт. Гӯӣ ифроту тафрит бо хуни қавми мо ъаҷин аст. Ва таъассуб, ки мантиқро барнаметобад.

Рӯзе фаро хоҳад расид, ки дасту забони хурда-мустабидҳо аз таҳмили ҳар навъ пӯшише кӯтоҳ хоҳад шуд. Аммо он рӯз ҳанӯз дур аст.

Марги умед одамро даранда мекунад

Чанд рӯз пеш аз баргузории ҳамапурсӣ навишта будам: “Ин ҳамапурсӣ чи таҳрим шаваду чи на, расман 90 дарсади мардум дар он "ширкат хоҳанд кард" ва ҳудуди 90 дарсад ҳам аз пешниҳодҳои муҷримона ва табаҳкорона дар Қонуни Асосӣ "ҳимоят хоҳанд кард".

Муҳосибаи ман андаке хушбинона буд. Баъд аз ҳамапурсӣ шунидем, ки 92 дарсади мардум дар он “ширкат кардаанд”-у 94 дарсад ба тарафдорӣ аз ислоҳи Қонуни Асосӣ “раъй додаанд”. Кишварҳои демукротик дар сӯгу андӯҳ нишастаанд, ки барои чи наметавонанд ба монанди Тоҷикистон ин ҳама мардумро ба сандуқҳои раъй ҷазб кунанд ва ин ҳама ҳамдилӣ дар миёни мардум эҷод кунанд, ки 92 дарсад ба даъвати давлат лаббайк бигӯянду 94 дарсади онҳо зери хостаи давлат имзо бигзоранд.

Таъаҷҷуб набояд кард, агар расонаҳои ҷаҳон ба рӯйдоди муҳимме чун ҳамапурсӣ дар Тоҷикистон ҳадди ақалли таваҷҷуҳро доранд. Ва бархе ҳатто ба ин мавзӯъ напардохтанд ва ё ҳатто натоиҷи онро эълом накарданд. Чун дар ъарсаи сиёсии Тоҷикистон ҳама чиз қобили пешбинист. Натиҷаҳои ҳамапурсии дирӯзро мешуд чанд сол пеш ҳам бадурустӣ ҳадс зад. Пас чи ниёзе ба пӯшиши рӯйдоде мемонад, ки на таҳарруке дораду на ҳаяҷоне ва на, муҳимтар аз ҳама, тағйири маҳсусе дар зиндагии мардум эҷод мекунад?

Тоҷикистон гирифтори рӯзмаррагии сиёсӣ шудааст, ки ҳамаи барномаҳои сиёсиаш қобили пешбинӣ аст. Шӯрбахтона, ҳамаи кишварҳое, ки чунин сукуту рӯзмаррагии малоловарро таҷруба кардаанд, саранҷом бо тӯфоне саҳмгин рӯбарӯ шудаанд. Бавежа, вақте ки андак умеди тағйиру таҳаввул ҳам аз мардум рабуда мешавад ва ҳамаи роҳҳои тағйиру таҳаввули қонунӣ ва анҷоми интихоби ростин ба рӯи мардум баста мешавад, хатари балову мусибат дар камини миллат менишинад. Фурӯ нишастани охирин шуълаи умед ба монанди хомӯш шудани оташи нахест, ки ба ҳастаи диномит расидааст. Саранҷоми он инфиҷор аст. 

Марги умед одамро даранда мекунад.

Meeting Moscow’s Muslims

Dariush Rajabian (BBC Persian, Moscow)

“Islam is an indigenous religion in Russia.” says Rushan Abbasov, Russia’s youthful first deputy Grand Mufti.

“Russian Tatars have been following Islam since the 8 th century. And that is the difference between Islam in Russia and in the West.”

Sitting in his office in Moscow’s newly built Cathedral Mosque, on Olympic Prospect, 34-year old Mr Abbasov, an ethnic Tatar, is very much the voice of official Islam in Russia.

He’s wearing a neat suit and tie, with a white turban and an Islamic clerical robe draped over his shoulders.

He tells us he’s been in the job for two years and relishes the challenge.

“The Muslim community is growing faster than ever,” he says. “In Moscow alone we now have over two million Muslims .”

Rushan Abbasov

The imposing gold-domed mosque, which can accommodate 10,000 worshippers, is one of Moscow’s newest landmarks. It was opened in September 2015 with a grand ceremony attended by President Putin, and his Turkish counterpart Recep Tayyip Erdogan.

Just one week earlier Russia had begun its surprise intervention in Syria – a move which would eventually lead to a breakdown in relations between Moscow and Ankara.

In a speech at the opening President Putin said the mosque would be a centre for tolerance and multi-faith understanding. But some critics accuse the Russian government of failing to address the real needs and concerns of its estimated 20 million Muslim citizens.

“It’s all for show,” says well-known journalist and commentator Maxim Shevchenko.

“They’ve built this 200-million- dollar mosque for 10,000 people, in the centre of town. Meanwhile the whole of Moscow with its growing population of Muslims has only four mosques with much smaller capacities. Muslims in Russia are second-class citizens.”

The lack of mosques was a problem which came up in almost every conversation I had with Muslims in Moscow. Many were migrants, either from Russia’s restive North Caucasus region, or from the Central Asian republics of Tajikistan, Uzbekistan and Kyrgyzstan. They’ve arrived in Moscow in their hundreds of thousands, in recent years, searching for work.

At a restaurant in the historic Taganka neighbourhood, Izzat, the owner who is from Tajikistan, told me hundreds of people now use the small praying area he’s set up for customers.

“On Fridays this place is always overbooked”, he said. “Muslims have no other place nearby to go.”

Maksim Shevchenko

“There are many predominantly Muslim areas in the capital with no mosques at all,” says Maxim Shevchenko. “The authorities oppose any plans to build new mosques. As a result, most of Moscow Muslims have to travel a long way to prayers.”

Lawyer Rustam Qasimov, originally from Uzbekistan, says the problem is that although Islam is the country’s second largest religion, few officials really buy in to the idea that Russia is a multi-cultural country.

“The Russian Federation is supposed to be a secular entity, but it’s constantly tilting towards Orthodox Christianity”, he told the BBC. “Anyone outside the fold is presumed to be opposed to the government. “

Mr Qasimov said attitudes like this were leading to a growing sense of alienation among many young Muslims, and as a result some were turning to extremism.

Last July Russian Deputy Foreign Minister Oleg Syromolotov told journalists more than 2200 Russian citizens were now fighting with IS, in Iraq and Syria. When President Putin announced that he was intervening in Syria, this was one of the reasons he gave.

Officially the Islamic establishment in Russia supports the Syrian campaign.

“When Western countries tried to depict Vladimir Putin as a villain in the Syrian war we had to defend him”, says Deputy Mufti Abbasov. “This war is against a global phenomenon of terrorism that threatens all of humanity.”

But when I speak to worshippers leaving the mosque after prayers some rather different views emerge.

“I am against Russia’s military involvement in Syria”, says Aslanbek from Dagestan in the North Caucasus. “Those bombs are being dropped on thousands of innocent Muslims who have nothing to do with politics. Hospitals and schools are being destroyed. How can one support such an act?”

“Killing people is a condemnable act in any religion,” says Magamed from Chechnya. “I don’t support Russia’s military campaign in Syria. Why should I? Any problem could be solved peacefully. All the warring sides should sit down at the negotiating table.”

One striking thing about the new mosque is that most if not all the clerics who run it are ethnic Tatars, whereas most of the people who come to pray are from the Russian North Caucasus or Central Asia. It’s a pattern which Maxim Shevchenko says is replicated across the country.

“The entire Muslim hierarchy in Russia belongs to the Tatars, “he says. “All official Muslim clerics are Tatar and all Friday sermons are given in Russian and Tatar languages.”

 What this means is that for many worshippers prayers are conducted according to traditions which are alien to them, and sermons are delivered in a language which they don’t fully understand.

This is another factor, observers say, which could be leading young men away from official mosques and into radical groups.

Askat, a taxi-driver from Kyrgyzstan is a typical case.

“I have lived here for so long, he says, but I don’t have a good command of Russian.”

Askat, tells us he wishes he could go to a mosque his own neighbourhood, and jokes that it would save him gallons of petrol monthly.

But under his cheerful exterior a worrying sense of exclusion emerges. He shows us the job adverts in the local newspapers. Each one openly says they are looking for a “Slav”.

“How can I get a better job here?” asks Askat. “People here don’t tolerate us.”

It’s clear there’s a still a long way to go before Moscow’s Muslims really feel part of the mainstream.