I am Tajik i.e. Iranian

Гуфтугӯи Иброҳим Усмонов бо хабаргузории TojNews ва дар пайи он маросими рӯнамоии китоби “Сарнавишти “тоҷик”-и ин донишвари тоҷик дар Душанбе баёнгари як ҳақиқати талх буд: бархе аз чеҳраҳо дар маҳофили илмии кишвар дучори таваҳҳумҳое ҳастанд, ки бо нафси илм, ки бояд орӣ аз эҳсосоту ғаразварзӣ бошад, ҳамхонӣ надорад.

Барои осонии пайгирии мавзӯъ пораҳое аз суҳбатҳои Иброҳим Усмоновро нақл мекунам ва ба дунболи он бардошти худам аз мавзӯъро меоварам.

Иброҳим Усмонов: Ман донистан мехоҳам, ки чаро халқи эрониасли тоҷикро на қавмҳои дигари Осиёи Миёна, масалан, пантуркистҳо, соҳиби ин ватан ҳисоб намекунанд ва на як гуруҳ ҷавонони имрӯзаи тоҷик, ки худро “форс” меҳисобанд.

Дориюш Раҷабиён: Вожаи “порс” (ки тозишудаи он “форс” аст), дар даврони бостон ва садаҳои миёна ба маънои қавме аз ақвоми эронӣ буд, бархоста аз сарзамини Порс. Форс имрӯза яке аз 31 устони Эрон аст. Порс дар қалби таҳаввулоти сиёсии даврони бостон қарор дошт ва ба ҳамин далел ҳам барои бегонагон саропои Эрон Persia (Порс) ба шумор меомад. Ба монанди устони Ҳуланд дар соҳили ғарбии кишваре, ки ба забони бумӣ онро Nederland номанд; феълан устони Ҳуланд кӯчактар шуда ва сирфан як минтақаи он кишвар аст. Аммо барои хориҷиҳо саропои он сарзамин ҳамчунон Ҳуланд аст ва тамоми мардуми бумии он – ҳуландӣ. Ҳамин намуна дар мавриди Инглистон ҳам сидқ мекунад, ки сирфан бахше аз Бритониёст, аммо барои бисёре аз бегонагон тамоми он сарзамин Инглистон (Англия) маҳсуб мешавад. Аз ин рӯ набояд таъаҷҷуб кард, вақте ки дар навиштаҳои куҳан, чи дар Ғарбу чи дар Шарқ, ба тамоми Эронзамин “Форс” (Persia) ҳам мегуфтанд ва “форс” (Persian) ба ҳамаи мардумони бумии Эронзамин итлоқ мешуд.

Имрӯза бо тағйиру таҳаввуле, ки дар таркиби қавмию нажодии афрод сурат гирифта, суҳбат аз қавми сараву поки порс ё ҳар қавми дигаре бемаъност. Бад-ин ҷиҳат, ҳар он касро, ки аз нажоди эронисту забони модариаш порсист, мешавад “порс” номид. Садриддин Айнӣ дар соли 1919 ҳеч ибое надошт, ки тоҷиконро “форсиён” биномад ва дар мақолае навишта буд: “Бадбахтона, мо, форсиён, ҳанӯз дар кӯчаи бехабарӣ тамошогарӣ мекунем” (“Танвири афкор”, 1919). Ва “форсиён” барои устод Айнӣ ва бузургони дигари даврон мутародифи вожаи “тоҷик” буд. Ба монанди вожагоне чун “деҳгон” ва “порсивон”.

Дар идомаи мабҳас ба ин мавзӯъ бармегардем. Аммо инҷо бояд ба бардошти иштибоҳе, ки Иброҳим Усмонов дорад, ангушт гузошт. Ҳеч тоҷикеро надидаам, ки бо порс донистани худ ҳаққи тоҷикон бар сарзамини паҳновари Осиёи Миёнаро зери суол бурда бошад. Порс будани бисёре аз тоҷикон ба ин маъно нест, ки онҳо аз устони Форси Эрони кунунӣ омадаанд, балки бад-ин маъност, ки соҳибони ин сарзамин эрониёне ҳастанд, ки имрӯза умдатан забони порсӣ забони модаришон аст. Яъне “тоҷик” мутародифи “эронӣ” аст ва забони модарии ҳамаи эрониён порсӣ нест. Метавонад яке аз забонҳои эронии шарқӣ, мисли забонҳои помирӣ ё яғнобӣ бошад. Аммо ҳамагӣ тоҷик, яъне эронӣ ҳастанд.

Иброҳим Усмонов: Пас аз милод ба номи Эрон давлат набуд. Аврупоиҳо Эрони имрӯзаро Форс мегуфтанд (Форсро ба хотири бузургдошти Эрони Бузург Паҳлавиҳо соли 1934 Эрон ном карданд).

Дориюш Раҷабиён: Барои посух ба ин иддиъои оқои Усмонов ҳамин басанда аст, ки ӯро ба рисолаи «Шаҳристониҳои Эроншаҳр» ирҷоъ диҳем, ки дар садаи ҳаштуми мелодӣ ба забони порсии миёна навишта шудааст. Унвони ин китоб батанҳоӣ бовари оқои Усмоновро ба чолиш мекашад. «Эрон» ва «Эроншаҳр» дар замони Сосониён ба унвони номи расмии сарзаминашон (ки Тоҷикистони имрӯзӣ ҳам бахше аз он буд) ба кор мерафт. Шопури Якум (писари Ардашери Якум) дар сангнабиштаҳояш ба порсии миёна худро šāhānšāh ērān ut anērān (Шаҳаншоҳи Эрону Анерон) ва ба забони паҳлавӣ šāhānšāh aryān ut anaryān (Шаҳаншоҳи Ориён ва Анориён) меномад. Ифтихори тамоми фармонравоёни сарзаминамон ин будааст, ки ба тоҷу тахти Эрон даст ёфтаанд ва адабиёти порсӣ саршор аз намунаҳое дар ин боб аст. Навиштаеро, ки бар муҳри салтанатии Сафавиён (1501-1722) мехонед, ин аст: “Шаҳриёри Эрон” (David Blow, Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend).

Яъне Эрон барои мардуми бумии ин сарзамин ҳамвора “Эрон” будааст. Аммо бино ба далелҳое, ки болотар арз шуд, бегонагон онро Persia (Персия) мехонданд. Соли 1935 мелодӣ иттифоқе, ки уфтод ин буд: Ризошоҳи Паҳлавӣ бо интишори як баёния аз тамоми кишварҳои ҷаҳон хост, ки аз он рӯз ба баъд номи бумии сарзаминаш (Эрон)-ро ба расмият бишиносанд ва онро дигар “Порс” наноманд. Чун мардуми бумӣ сарзаминашонро бо номи “Эрон” мешиносанд. Намунаҳое аз ин даст дар торих фаровон аст. Масалан, то соли 1989 танҳо номи шинохташудаи Миёнмор барои бегонагон “Бирма” буд. Аммо давлати низомии он кишвар аз ҳамагон хост, ки номи кишварашонро ба забони мардуми бумӣ “Миёнмор” бигӯянд. Ва ба ҳамин шева, давлати Ҳинд номҳои давраи истеъморро тағйир дод ва, масалан, аз ҳамагон хост, ки номи шаҳри Бамбаӣ (Bombay)-ро на ба имлои инглисӣ, балки ба талаффузи моротӣ (забони расмии минтақа) ҳиҷҷӣ кунанд ва “Мумбой” (Mumbai) бигӯянд.

Дар мавриди буъди торихии қазия ҳам бояд инро афзуд, ки подшоҳони Сомонӣ дар Бухоро таборномаи худро аз Баҳроми Чӯбинаи Сосонӣ оғоз карда буданд. Баҳроми Чӯбин, сипаҳсолори баноми Сосонӣ, асолатан аз шаҳри Райи Эрон буд. Таборномаи Сомониён Сомонхудот (падари падарҷадди Исмоъили Сомонӣ)-ро навосаи Нӯшрад, яке аз фарзандони Баҳроми Чӯбин муъаррифӣ мекунад. Сомониён на танҳо худро подшоҳони Эрон медонистанд, балки бонию ҳомии забони порсии даврони худ шуданд ва марҳилаи тозае аз рушди забони порсиро дар Бухоро оғоз ниҳоданд ва забони порсиро дубора “дарӣ” (дарборӣ; расмӣ) карданд.

Аз ин рӯ иддиъои оқои Усмонов дар бораи номавҷуд будани давлате бо номи “Эрон” пас аз мелоди Масеҳ бисёр шигифтангез ва ғариб аст.

Иброҳим Усмонов: Кадом мардумро қирғизу ӯзбаку туркман ном буд? Ин номҳо дар адабиёт нестанд, зеро ҳамаро турк мегуфтанд. Чаро ин қабилаҳои турк аз ягона баданаи худ берун меоянду мо не? Онҳо бо ифтихор мегӯянд, ки фарҳангу забони мо туркӣ, аммо мо қазоқу қирғизу ӯзбак ҳастем. Ё славянҳоро бигирем. Булғор, словен, словак, рус, украин, белорус, чех ва ғайраву ҳоказо, “ман рус, словак” ва ғайраву ҳоказо мегӯянд, на “ман – славян”. Ҳатто бинед, чӣ талоше миёни ду бародар – русу украин меравад. Ман ҷонибдори ин нестам, аммо ин талош барои мустақилият ва ҳуввият аст. Дар мо чӣ? Тамоман баръакс.

Дориюш Раҷабиён: Даъвати оқои Усмонов ба фаслу парешон кардани эрониён ва тафриқа андохтан миёни онон метавонад сирфан далоили сиёсӣ дошта бошад, аммо илмҳои забоншиносию мардумшиносӣ бо ин фарохон муғоират доранд. Нафси ин ки оқои Усмонов эрониёни порсигӯро бо қавмҳои чандзабонаи турктабор (қазоқу қирғизу узбак) ва ислов (булғорию, ислувену ислувоку русу укроинию белорусию чеку ғайра) муқоиса мекунад, гӯёи ишкол дар дарки ӯ аз мавзӯъ аст. Чаро? Зеро мардумони турктабору ислов, бо вуҷуди ягонагии решаи нажодишон, ба забонҳои мухталиф сухан мегӯянд; ба гунае, ки дидорҳои расмии сарони он кишварҳо ба мутарҷим ниёз дорад. Барои намуна, «pozor” дар забони чекӣ ба маънии “таваҷҷуҳ” асту дар забони русӣ ба маънои шармсорию русвоӣ. На танҳо вожагони ин забонҳо мутафовит аст, балки дар мавориде сарфу наҳвашон ҳам бо ҳам яксон нест. Масалан, дар забони булғорӣ ҳолати масдар вуҷуд надорад ва феъли аввалшахсро ба таври машрут ба унвони масдар пазируфтаанд. Тафовут миёни забонҳои туркибун ҳам ба ҳамин андоза зиёд аст. Кӯтоҳсухан, муқоисаи онҳо бо эрониёни порсигӯ қиёси номарбут ва беҷост. Суҳбати мо дар бораи мардумонест, ки аз як тираи нажодӣ (эронӣ) бархостаанд ва ба як забони воҳид (порсӣ) суҳбат мекунанд. Ин мардумонро тоҷик ё эронӣ номанд. Бахши аъзами тоҷикон ё эрониён ба забони порсӣ суҳбат мекунанд ва онҳо порс ё порсивон ҳастанд. Бархе аз тоҷикон ҳам ҳастанд, ки ба забонҳои эронии ғайр аз порсӣ суҳбат мекунанд, аммо ҳамчунон эронианд. Яъне забони порсӣ унсури таъйинкунанда барои тоҷикон нест, балки як забони эронӣ ҳамроҳ бо табори эронӣ аст, ки онҳоро тоҷик (эронӣ) мекунад. Вақте ки медонем табору нажоди як кас эронист ва забонаш ҳам эронист, чигуна метавонем ҳувияти миллии ӯро ғайриэронӣ бидонем?

Иброҳим Усмонов: Суол мешавад: чӣ фарқ аст миёни пантуркисте, ки мегуфт, тоҷик дар Осиёи Миёна нест ва онҳое, ки мегӯянд, “мо форсем, на тоҷик”? Ҳарду ҳам будани тоҷикро дар хонаи азалии худаш инкор мекунанд.

Дориюш Раҷабиён: На ҳеч понтуркистеро мешиносам, ки мункири ҳузури тоҷикон дар Осиёи Миёна бошад ва на тоҷикеро дидаам, ки худро порс бидонаду тоҷик на. Ин иддиъо дар зиндагии воқеъӣ мисдоқе надорад. Понтуркистҳо ин пиндорро мепарокананд, ки тоҷикҳо аз Эрони имрӯзӣ ба минтақа муҳоҷират кардаанд. Гуфтам «пиндор», чун як сухани газофу бепоя аст. Эрониён аз дербоз, ҳатто пеш аз ин ки пояшон ба Эрони имрӯзӣ бирасад, дар Фарорӯд (Мовароуннаҳр, Осиёи Миёна) ҳузур доштаанд. Паҳнаи Ориёно, ки баъдан номи он тағйири шакл доду «Эрон» шуд, ҳамвора минтақаи моро ҳам дарбар доштааст. Истробу (Страбон) дар садаи якуми пеш аз мелод дар китоби “Ҷуғрофиё”-и худ менависад: “Номи “Ориёно” ба сарзаминҳои дигар ҳам итлоқ мешавад; ба бахшҳое аз Порсу Мод ва ҳамин тавр ба сарзаминҳои бохтариёну суғдиён дар шимол; зеро онҳо тақрибан ба як забон такаллум мекунанд; гӯишҳои онҳо тафовути андаке дорад”. (Strabo, Geography, 15.8)

Яъне ин ҷуғрофидон, файласуф ва торихдони юнонии даврони бостон бохтариёну суғдиён (пешиниёни мо)-ро дар канори порсҳову модҳои он замон дар як қаламрав қарор дода ва забони ҳамаи онҳоро тақрибан яке дониста, бо тафовутҳое андак.

Пас ба ҳеч рӯй суҳбат аз “омада” будани тоҷикон (эрониён) дар Осиёи Миёна нест. Осиёи Миёна (Мовароуннаҳр, Фарорӯд), аз замоне ки торих мактуб шуда, сарзамини эрониён (тоҷикон) буд ва боқӣ мондааст. Суҳбат аз ин аст, ки вожаи “тоҷик” дар бофтор (контекст)-и торихию фарҳангию адабӣ сирфан мутародифи “эронӣ” аст.

Фирдавсии Тӯсӣ ҳам дар дар тафсири мавзӯъ бештар аз Истробу сиҳҳа гузошта ва шаҳрҳои Эронро ингуна баршумурдааст:

Ҳар он шаҳр, к-аз марзи Эрон ниҳӣ,
Бигӯ, то кунам он зи туркон тиҳӣ.
Аз Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст
Дари Ғарчагон аз бари буми Буст.
Дигар Толиқоншаҳр то Форёб,
Ҳамедун дари Балх то Андароб.
Дигар Гӯзгонони фархундаҷой
Ниҳодаст номаш ҷаҳон-кадхудой.
Дигар Мӯлиён то дари Бадхишон,
Ҳамин аст аз ин подшоҳӣ нишон.
Фурӯтар дигар дашти Омӯйу Зам,
Ки бо шаҳри Хатлон барояд барам.
Чу Шигнону Тирмизу Висагирд,
Бухорову шаҳре, ки ҳасташ ба гирд.
Ҳамедун бирав, то дари Суғд низ,
Наҷӯяд касе подшоҳӣ ба чиз.
В-аз он сӯ, ки шуд Рустами гардсӯз,
Супорам ба ӯ кишвари Нимрӯз…

Иброҳим Усмонов: Асоси тоҷик дар Бухорову Самарқанд аст. Бақия вилоятҳои Ӯзбакистонро худатон медонед. Дар вилоятҳои Бодканд, Ҷалолобод ва Ӯши Қирғизистон ва Чимкенту Ҷамбули Қазоқистон ҳам тоҷикони таҳҷоӣ ҳастанд, на кӯчидарафта ё мардикор.

Дориюш Раҷабиён: Ташхиси маҳалли асосии “тоҷик” аз сӯи оқои Усмонов пурсишбарангез аст. «Асоси тоҷик дар Бухорову Самарқанд аст», агар дидгоҳе маҳалгароёна ва ғайриъилмӣ нест, ки чист? Чигуна ва бар мабнои чи меъёру милокҳое мешавад маҳалли асосии «тоҷик»-ро мушаххас кард? Ва бар пояи чи далелҳои илмие мешавад тоҷикони дигарро “ғайриасосӣ” ва фаръӣ донист?

Вожаи “тоҷик” аз садаи 11-уми мелодӣ ба баъд барои эрониён ба кор меравад. Нахустин мавриди корбурди он тавассути Юсуфи Баласоғунӣ, торихнигори уйғур, дар китоби “Кутадгу билиг” ба мушоҳида расида, ки ӯ эрониёнро “тоҷик” меномад. Восилӣ Бортулд (Василий Бартольд), ховаршиноси олмонитабори Русия, дар соли 1910 рисолае ғарро навишт бо номи “Таджики” (“Тоҷикон”) ва барои нахустин бор бо истинтоҷ аз тамоми навиштаҳои муртабит дар тӯли торих ба забони содаву расои илмӣ далели итлоқи ин ном ба эрониёнро тавзеҳ дод:

“Вожаи “тойчик” дар забони паҳлавӣ, “точик” дар забони арманӣ ва “дошӣ” дар забони чинӣ ҳам ба маънои “араб” аст. Зоҳиран, дар Осиёи Миёна ҳам мардуми эронии бумӣ ишғолгарони мусалмонро чунин меномиданд; чун бино ба бардошти мардумони он даврон, ҳар эроние, ки ба ислом гаравида, араб мешуд (руҷ. Торихи Табарӣ, II, 1508, 13), ин вожа ба маънои “мусалмон, марди дастандаркори густариши фарҳанги исломӣ” вориди забони туркҳо ҳам шуд. Ва чун бештари мусалмононе, ки туркҳо мешинохтанд, эронӣ буданд, вожаи “теҷик” дар забони туркҳо ба маънои “эронӣ” ба кор мерафт. Маҳмуди Кошғарӣ (I, 324) вожаи “тежик”-ро “порс” (ал-форисӣ) маъно мекунад. Китоби “Кутадгу билиг” ҳам ки дар ҳамон давра навишта шуда, “теҷикҳо”-ро ғайриъараб ва порс медонад (Радлов, Словарь, III, 1096). Эрониён ҳам, дар ҳоли тақобул бо фармонравоёни туркашон дар он давра худро “тозик” меномиданд (Торихи Байҳақӣ, нашри Морлей, сафҳаи 746). Пайваста бар тақобул ва ихтилофоти турку тоҷик таъкид мешуд ва иддиъо мешуд, ки равобити дӯстонаву хешовандӣ миёни турку тоҷик ҳамеша поёни баде дошта ва ин ки тоҷик ҳаргиз наметавонад ба турк эътимод кунад (Заҳириддини Маръашӣ, 248, 253).”

Ин таъбири устод Бортулд, фориғ аз балоёи ақидатию сиёсие, ки ҳафт сол баъд (1917) домангири илми сарзаминаш шуд, посухгӯи ҳамаи пурсишҳои мо дар бораи вожаи “тоҷик” аст. Шигифтиангез аст, ки дар маросими рӯнамоии китоби Иброҳим Усмонов ҳам ҷаноби Усмонов ва ҳам оқои Абдуннабӣ Сатторзода дам аз эътибори фармудаҳои муртабити устод Бортулд мезаданд, аммо зоҳиран ба мағзи каломи ӯ дар рисолаи “Тоҷикон” таваҷҷуҳи кофӣ надоштаанд. Вагарна бо такя бар ин тафсири мантиқию торихӣ метавонистанд корбурди вожаи “тоҷик” дар ториху адабиёти порсиро маъно кунанд. Дар ториху адабиёти порсӣ ин вожа ҳама ҷо ба маънои “эронӣ” омадааст, бавежа дар тақобул бо “турк”:

Аз баҳри Худо, ки моликон ҷавр
Чандин накунанд бар мамолик.
Шояд ки ба подшаҳ бигӯянд,
Турки ту бирехт хуни тоҷик. (Саъдии Шерозӣ)

Рӯи тоҷиконаат бинмой, то доғи ҳабаш,
Осмон бар чеҳраи туркони яғмоӣ кашад. (Саъдии Шерозӣ)

Агар турк асту тоҷик аст, бад-ӯ ин банда наздик аст
Чу ҷон бо тан, валекин тан набинад ҳеч мар ҷонро. (Мавлавӣ)

Туркӣ ҳама туркӣ кунад, тоҷик тоҷикӣ кунад,
Ман соъате туркӣ шавам, як лаҳза тоҷикӣ шавам. (Мавлавӣ)

Як ҳамлаву як ҳамла, к-омад шабу торикӣ,
Чустӣ куну туркӣ кун, не нармию тоҷикӣ. (Мавлавӣ)

Резахори наволаи карамаш
Турку тоҷику бандаву озод. (Ҳотифи Исфаҳонӣ)

Туро додор турк асту ту тоҷик,
Бимонда бар сари ин роҳи борик (Аттори Нишопурӣ)

Бипурс ҳоли ман аз чашми худ, ки ин маънӣ
Ҳикоятест, ки маълуми турку тоҷик аст. (Салмони Соваҷӣ)

Аз ин намунаҳо фаровон аст. Ва ҳама ҷо мо он тақобули миёни турку тоҷикро мебинем. “Тоҷик” ҳама ҷо ба маънои эронӣ омада, аммо танҳо дар мавориде ба кор рафтааст, ки дар баробари он “турк” қарор мегирад. Чаро? Чун “тоҷик” ба маънои эронии мусалмоне, ки барои туркон исломро ба армуғон оварда, мавриди корбурди туркон буд. Ба монанди “аҷам”, ки ба маънои “эронӣ” дар миёни арабҳо мутадовил буд ва дар забони порсӣ ҳам тақобули “арабу аҷам”-ро сохт. Дуруст ба монанди “турку тоҷик”. Ва ҳамсоягии эрониёни Осиёи Миёна бо қавмҳои турктабор ин номро саранҷом ниҳодина ва расмӣ кард.

Иброҳим Усмонов: Ангелиус, муаррихи голландӣ ҳанӯз асри 17 ба Хуросон омада, бо ҳайрат менависад, ки дар кишвари Форс мардум худро тоҷик мегӯянд. Сафири аввалини Британия дар Афғонистон навиштааст, ки мардуми Кобул пурра тоҷиканд ва аз он ба шимол ҳам ҳама тоҷиканд…

Дориюш Раҷабиён: Ин нуктае, ки оқои Усмонов зикр кардааст, хилофи бовари ӯро собит мекунад. Дар садаи 17-уми мелодӣ, замоне ки сарзаминҳои эронӣ таҳти султаи дудмонҳои турктабор буданд, мардуми “кишвари Форс” худро тоҷик мегуфтаанд. Оё ин ба маънои мутародиф ё ҳаммаъно будани “тоҷик”-у “эронӣ” нест, ки чист? Ё тасаввур бар ин аст, ки он одамон ҳамагӣ аз Тоҷикистони имрӯзӣ ба Форс муҳоҷират карда буданд? На. “Тоҷик” ҳамвора мутародифи “эронӣ” будааст. Ин ҳақиқати илмиро бояд бидуни айнакҳои сиёсӣ дид.

Иброҳим Усмонов: Тоҷикону ҳазораҳо – тоҷикзабонҳо 45 дарсади аҳолии он кишварро ташкил медиҳанд. Дар Чин сарикӯлиҳо ба сар мебаранд, ки беш аз 60 ҳазор гуфта мешаванд.

Дориюш Раҷабиён: Дар Афғонистон ҳеч аҳади порсигӯе худро «тоҷикзабон» намедонад. Порсигӯ, порсивон, порсизабон истилоҳоти қобили қабул барои ҳамзабонони мо дар Афғонистон ва фаротар аз он аст. Чун «забони тоҷикӣ» як истилоҳи сиёсии офаридаи Иттиҳоди Шӯравӣ аст ва корбурди он сирфан дар ҳавзаи расмист ва фаротар аз қаламрави Шӯравии пешин ба кор намеравад.

«Тоҷикзабон» номидани порсигӯён ғалати торихӣ ва забоншинохтӣ ҳам ҳаст. Чаро?

Ҳамон гуна ки дар бахшҳои пешини ин ҷустор арз шуд, «тоҷик» ба маънои «эронӣ» аст, на танҳо «форсизабон». Яъне забони модарии як тоҷик (эронӣ) метавонад порсӣ набошад, аммо ҳатман яке аз забонҳои эронист. «Тоҷикӣ» хондани забони порсӣ барои тамомияти миллат дар Тоҷикистон ҳам хатарбор аст. Мо тоҷиконе дорем, ки забонашон порсӣ нест. Тоҷикони Помиру Яғноб порс ё порсизабон нестанд, аммо тоҷик ё эронианд. Пас бар пояи кадом далели илмие мешавад забони порсиро «тоҷикӣ» номид? Оё порсӣ танҳо забони тоҷикон аст? На. ЗабонҲОи тоҷикӣ (эронӣ) дорем, аммо як забони воҳиди тоҷикӣ (эронӣ) вуҷуд надорад. Аз ин рӯ, «тоҷикӣ» хондани забони порсӣ – гузашта аз ин ки як амри сиёсист – ба маънои дувумдараҷа донистани тоҷикони нопорсизабон аст. Ин таъбир барои тамомияти миллии тоҷикон ҳам хатар дорад. Худи оқои Усмонов суҳбат аз тоҷикони сарикулӣ дар Чин мекунад. Вале оё ӯ медонад, ки забони ин тоҷикон порсӣ нест, балки сарикулӣ (яке аз забонҳои помирӣ ва эронии шарқӣ) аст? Пас ба чи далеле муваҷҷаҳ бояд забони порсиро “тоҷикӣ” номид?..

Иброҳим Усмонов: Дар Покистон, намедонам касе худро тоҷик меномад ё не, аммо як зани покистонӣ дар Аврупо вазир шуда, худро тоҷик муаррифӣ кард, яъне ҳастанд. Дар Эрон ҳам бовар дорам, ки тоҷикон ҳастанд, балки инро ман шахсан дидаам.

Дориюш Раҷабиён: Он зани покистонӣ, ки оқои Усмонов мегӯяд, Ҳадя Тоҷик аст. На вазир, балки ҳамванд (узв)-и порлумони Нурвеж (Норвегия). Ҳадя Тоҷик ҳуқуқдон, рӯзноманигор ва сиёсатмадори нурвежист, ки асолати покистонӣ дорад. Ӯ худро “тоҷик” муъаррифӣ накардааст, чун миллияти ӯ нурвежӣ аст. Номи хонаводагии ӯ “Тоҷик” аст. Бояд бидонем, ки дар кишварҳои Урупо “миллият” ба маънои “шаҳрвандӣ” аст. Аммо қавмияти ин бонуи 31-солаи нурвежӣ расман “покистонӣ” аст. “Тоҷик” сирфан номи хонаводагии ӯст, ки дар кишварҳое чун Эрону Афғонистону Покистон роиҷ аст. Абдулҷамили Тоҷик ҳам як пизишку физикдони маъруфи омрикоист, ки табори покистонӣ дорад. Пӯё Тоҷик бозикуни баскетбол дар Эрон аст. Сомонто Тоҷик ҳунарпеша ва мудели эронитабори Конодост. Номи хонаводагии “Тоҷик” дар ҳавзаи фарҳангии Эрон фаровон аст. Ва танҳо далели он корбурди вожаи “тоҷик” ба маънои “эронӣ” аст.

Дар Эрон, ҳар он кас ки забони модариаш яке аз забонҳои эронист, тоҷик аст. Санад? Абёти бешумори Саъдии Шерозӣ аз қалби Порс, ки худро “тоҷик” меномад. Оё ӯ аз сарзамини Тоҷикистони кунунӣ ба Порс паноҳ бурда буд? Албатта, ки на. Ҳатто имрӯза дар Шероз турктаборон ба расми қадимӣ ба эрониёни порсигӯ “тоҷик” мегӯянд; чи бирасад ба 800 сол пеш, ки Саъдӣ аҳли он даврон буд.

Иброҳим Усмонов: Ислом Каримов моҳи июни соли 2000 дар Кохи Борбад гуфта буд: дар Ӯзбакистон оилае нест, ки тоҷикиро надонад ё нафаҳмад. Ин эътирофи он аст, ки он ҷо тоҷикон бисёранд. Ҷои дигар гуфт, ки мо як халқем, ки ба ду забон гап мезанем. Ин кадом халқ аст? Тоҷик ё ӯзбак? Ин суол аст.

Дориюш Раҷабиён: Дар ин ки шумори тоҷикон дар Узбакистон бамаротиб бештар аз оморҳои расмист, касе шак надорад. Аммо фаротар аз онро ҳам бояд дид. Появу устухони фарҳангии Узбакистон порсӣ аст. Аз Алишери Навоӣ гирифта то Ҳамза Ҳакимзода Ниёзӣ ва адабиёти имрӯзии Узбакистон саропо мулҳим (илҳомгирифта) аз порсист. Яъне адабиёти Узбакистон нусхаи чағатоии фарҳанги эронии минтақа аст. Ислом Каримов, ки худ як тоҷики дурага аст, ин мавзӯъро хуб медонад. Аммо умури сиёсӣ гоҳ заруратҳоеро дикта мекунад, ки бо воқеъиятҳои илмӣ созгор нест. Албатта, коршиносони ҳавзаи фарҳангии Фарорӯд ин нуктаро бахубӣ медонанд. Илмҳои ториху мардумшиносӣ мегӯяд: узбакҳо умдатан эрониёни туркигӯшудаи Осиёи Миёна ҳастанд. Ин истидлол дар мавриди мардумони ҳамаи шаҳрҳои бузурги Узбакистон, аз ҷумла Хева ва перомуни он (Хоразм), сидқ мекунад. “Торихи табартақсим”-и Раҳим Масов ҳам ба мо кумак мекунад, ки чигунагии иҷрои ин амалиёти душвори торихиро дарк кунем. Бештари узбакҳо эрониёне ҳастанд, ки забонашон туркӣ шудааст. Таъкид мекунам: ин дидгоҳ бидуни кӯчактарин ғарази қавмию нажодӣ баён шудааст ва сирфан баёни ҳол аст.

Иброҳим Усмонов: Бубинед, дар қадим чор халқ буд: суғдӣ, бохтарӣ, хоразмӣ ва форс. Ин ҳама аз як нажод ва решаи умумӣ ҳастанд. Ин нукта ҷои баҳс надорад. Аммо савол ин аст, ки чаро сеи аввал бояд набошанд ва ахирӣ монад? Ин чӣ раванд аст?

Дориюш Раҷабиён: Ман аз шахси Иброҳим Усмонов пурсише дорам: кӣ ба шумо гуфтааст, ки дар қадим сирфан чаҳор (4!) «халқ»-и эронӣ (тоҷик) будаанду дигар ҳеч?! Ин дидгоҳ беандоза ғайриъилмӣ ва пурсишбарангез аст. Агар манзури оқои Усмонов сирфан мардуми шарқи Эрон будаанд, манзураш аз “форс” чӣ будааст? Ва агар мехостааст тамоми мардумони эрониро баршумурад, чаро аз дигарон ном набурдааст? Ин гуна пурсишҳо арзиши илмии суханони тарафро зери суол мебарад. Ба ҳар рӯй, бояд посух гуфт.

Бояд ба ин устод тавсия кард, то торихи сакоиҳо, модҳо, портҳо, согортиҳо, кордухҳо, киртиҳо, коспиён, кодусиён, рухаҷиҳо, доҳонҳо, зарангҳо ва бисёре дигар аз мардумони ҳамтабори моро ҳам дар доираи мутолеъоти худ қарор диҳад, то дарёбад, ки “дар қадим фақат чаҳор халқ набуд”. Бамаротиб бештар аз он буд. Онҳо нопадид нашудаанд, балки ба забоне дигар ва ғолибан ба забони порсӣ суҳбат мекунанд.

Иброҳим Усмонов: Аммо савол ин аст, ки чаро сеи аввал бояд набошанд ва ахирӣ монад? Ин чӣ раванд аст?

Дориюш Раҷабиён: Торих чизе дорад ба номи assimilation, яъне яксон шудан. Суғдию бохтарӣ (бар мабнои ҷадвали И. Усмонов) яксон шудаанд. Яъне имрӯза суғдиҳо бо бохтариҳо яке шудаанд ва бахши аъзами онҳо дигар чанд забон надоранд, балки як забони воҳид доранд, ки номаш порсӣ аст. Оё бояд нороҳат шуд аз иттиҳоди ду гурӯҳи эронии мардум? Суғдиҳову бохтариҳо миллияти худро тағйир надодаанду эронӣ мондаанд ва сирфан забонашонро яке кардаанд: порсӣ. Оё аз диди касе чун Иброҳим Усмонов бояд гузаштагони суғдию бохтарии худро “хоин” бидонем? Ба назари ман, на. “Хоин” касест, ки маслиҳати миллатро ба хотири маслиҳати шахсии худаш нодида бигирад. Ин ки акнун мо, эрониёни Фарорӯд (тоҷикон), як забони воҳид (порсӣ) дорем, барги барандаи мост.

Иброҳим Усмонов: Маликушшуаро Баҳор мегӯяд, ки то истилои араб забони асосии мардуми Эрон суғдӣ буд, паҳлавӣ ба форсии имрӯза камтар монандӣ дошт. Пас аз истилои араб, ба қавли ӯ, то 300 соли дигар забони асосӣ – дарӣ (дарборӣ) буд. Рӯдакиву Робиаи Балхӣ, Дақиқиву Манучеҳрӣ забони худро дарӣ гуфтаанд, на форсӣ.

Дориюш Раҷабиён: Устод Баҳор дар бораи шеъру забони шеър ҳар чи бигӯяд, ба рӯи чашм. Аммо агар аз забоншиносӣ чизе гуфтааст, дар чашми забоншиносон нанамудааст. Чун устод забоншинос набуд. Шоъир буд. Ба монанди Иброҳим Усмонов, ки забоншинос нест, балки як рӯзноманигори даврони шӯравӣ аст. Иддиъоҳои оқои Усмонов сирфан ба далели матраҳ шудани ин баҳс дар маҳофили маҷозӣ ҷиддӣ гирифта шудааст.

Вагарна чи касе, ки аз торихи Эронзамин огоҳ бошад, чунин хибтеро муртакиб мешавад: «То истилои араб забони асосии мардуми Эрон суғдӣ буд”?! Барои огоҳони амр ҳувайдост, ки пеш аз истилои араб ин сарзамин таҳти сайтараи Сосониён буд. Забони аҳди Сосонӣ порсии миёна буд ва порсии навини мову шумо имрӯза дунболаи торихии ҳамон забони эронии ғарбист. Пас “забони асосии мардуми Эрон” донистани забони суғдӣ оё ҳеч далели илмӣ дорад? Ё сирфан савор бар мавҷи эҳсос аст?

Иброҳим Усмонов: Осори Бедилу Зебуннисову Амир Хусравро онҳо маданияти ӯзбакия ҳам мегуфтанд, ҳарчанд забон форсиву тоҷикӣ буд ва онҳо тоҷик буданд. Чаро? Зеро ин маданиятро ӯзбакҳо бурданд ва чун давлат – давлати ӯзбакҳо буд.

Дориюш Раҷабиён: “Маданияти узбакия”-ро шояд оқои Усмонов ихтироъ карда бошад, зеро чунин иборате дар торихи башарӣ вуҷуд надорад. Подшоҳони Гӯрконии Ҳиндустон, ки забони порсиро бо худ ба шибҳиқора бурданд, бар хилофи бовари оқои Усмонов, узбак набуданд. Бунёнгузори дудмони Гӯрконӣ Заҳириддин Муҳаммад Бобур буд; як барлоси порсизабони Осиёи Миёна, ки асаре ба номи “Бобурнома” дорад. Бар мабнои “Бобурнома”, ин фармонравои шибҳиқораи Ҳинд узбак набуд, балки узбакҳоро рақиби худ медонист ва каллаҳои барканда аз тани узбакҳоро дар зумраи пирӯзиҳои ҷангияш бармешумурд ва порсӣ бар ҷои забони модариаш нишаста буд. Бедилу Зебуннисову Амир Хусрав ҳам аз ҳамон табор буданд, аммо порсигӯтар. Яъне тоҷик.

Иброҳим Усмонов: Моро дар сад соли дигар касе дар ҷаҳон форс намегӯяд. Ҳама моро тоҷик мешиносанд ва қабул кардаанд. Дар сад соли дигар ҳам тоҷикони Афғонистонро ҳам “форс” нахоҳанд гуфт.

Дориюш Раҷабиён: Аслан чаро касе бояд Шуморо “форс” хитоб кунад, агар Шумо форс набошед?.. Ҳар инсоне аз худ ҳувияте дорад. Пазириши ин ҳувият аз сӯи касе дигар набояд таъсире бар шинохти он инсон аз худ дошта бошад. Танҳо дар ҳолатҳое, ки инсон дучори худкеҳтарбинӣ (“комплекс неполноценности») шуда бошад, бовари дигарон дар бораи ӯ бар шинохти худи ӯ аз худаш таъсир мегузорад ва ӯро ба боварҳои ғалат мерасонад.

Дар фурсатҳои баъдӣ ба иддиъоҳои дигари Иброҳим Усмонов ва ҳамандешонаш хоҳем пардохт.

Persian Secures Your Future

Порсй зомини оянда аст

(Дар посух ба мақолаи "Бартарии хати кирилй аз хати арабй" ба қалами Фирдавс Ниёзй, “Ҷумҳурият”, панҷшанбе, 2 октябри соли 2014, №192(22497)

Ба якояки иддиъоҳои Фирдавс Ниёзии арчманд борҳо дар расонаҳои гуногун посух додаам ва ҳеч як аз онҳоро далели пойбандй ба дабираи бегонаи пириллик намедонам. Аммо чун мавзўъ бори дигар аз сўи фарде дигар матраҳ шуда ва шояд мавриди таваччуҳи афроди дигар воқеъ шуда бошад, посух ба ҳамаи нукоти мақолаи оқои Ниёзиро ногузир медонам.

Муаллиф кўшидааст тавре вонамуд кунад, ки дабираи порсй (он чи ў “хатти арабй” меномад) ба монанди дабираи пириллик бар мардуми мо таҳмил шудааст. Мегўяд: “Ин хат дар давраҳои аввали густариши дини ислом, аз нимҷазираи Арабистон ба дигар минтиқаҳо паҳн гардида, ба сари халқҳои гуногун иҷборан бор мегардид”. Аммо ҳеч далелу санаде наёвардааст, то ин иддиъои миёнтиҳиро собит кунад. Масалан, нагуфтааст, ки чи касе Абўъабдуллоҳи Рўдакиро водошта буд, то на ба хатти паҳлавй, балки ба хатти порсии навин бинависад. Имрўза Рўдакиро аз чумлаи поягузорони нигориш ба хатти порсй медонанд, чун ҳамў буд, ки дабираи порсиро барои навиштани нахустин девони ашъор ба забони порсии навин баргузид. Ва пас аз ў тамоми ганчинаи чаҳонигири порсии навин ба ҳамон дабираи порсии рўдакиёна нигошта шуд.

Пас ин иддиъо, ки дабираи порсй ба монанди пириллик таҳмилй аст, аз беху бун ғалат аст. Дар он даврон аз даму дастгоҳи низоми садаҳои 20 ва 21 хабаре набуд, то битавонад хаттеро ниҳодина кунад. Мардумон ба ҳар хатте, ки муносиб медонистанд, меофариданд. Буданд касоне, ки қарнҳо баъд аз вуруди ислом ҳам дар Эронзамин ба дабираи паҳлавй менавиштанд. Ё ҳатто ба дабираҳои авестоию оромй. Ё мисли Шоҳини Шерозй, чомасарои калимии садаи 14-уми мелодй, порсиро ба дабираи ъибрй (яҳудй) менавиштанд. Аммо танҳо дабирае, ки созгортар бо порсии навин буд ва ба юмни ҳамин созгорй ҳамагир ва мондагор шуд, дабираи порсист. Дабирае, ки дар такомулу такмили он эрониён (точикон) нақши басазое доштаанд. Оқои Ниёзй ҳам ба ду тан аз он чеҳраҳои човидона (Абўрайҳони Берунй ва Дақиқй) ишора кардааст, ки “ҳамеша барои иваз намудани системаи хат талош меварзиданд”. Талоши онҳо барои ҳифзи дабираи порсй ва созгории ҳар чи бештари он бо порсии навин буд ва комгор шуданд.

Чолиб инчост, ки Фирдавс Ниёзй хатти русиро худчўшу ғайритаҳмилй медонад ва мегўяд: “Он чунон ки аз манбаъҳои таърихӣ маълум аст, славянҳо ба мурури замон барои сабти садои махсуси забони худ ҳарфҳои нав ихтироъ намуданд. Ин ҳодиса бидуни назорати давлат ва шахсони алоҳида ба вуқуъ пайваст”. Дар ҳоле ки ин иттифоқ садҳо сол пас аз шаклгирии дабираи порсй сурат гирифта ва ниҳодҳои нозири давлат фаъъолтар будаанд, нависанда муътақид аст, ки сириллик баромада аз ниёзҳои мардуми ислов асту порсй на. Вале додаҳои торихй собит мекунанд, ки дабираи порсй ҳам ба ҳамин минвол бар пояи ниёзҳои порсигўён ва дар дарозои солҳо шакл гирифтааст ва ҳеч таҳмилу ичборе дар густариши он сабти торих нашудааст.

Нависанда дар муқоисаи дабираи порсй бо расмулхатҳои пешини мо ҳам роҳи хато рафтааст. Мегўяд: “хусусияти хуби хати имрӯзаи тоҷикӣ, мисли хатҳои то арабии тоҷикӣ ( паҳлавӣ, мехӣ,оромӣ) дар он аст, ки сода аст; ҳар овоз ба як ҳарф ифода мешавад”. Ононе, ки аз дабираҳои мехию оромию паҳлавй огоҳанд, медонанд, ки чунин нест. Хатти мехй, ки аз бозмондаҳои сумериён аст, чанд гуна дошт. Гунаи ҳахоманишии он, ки барои навиштани порсии бостон ба кор мерафт, хатти нимаалифбойи ва нимаҳичойи буд. Яъне ҳар он чи навишта мешуд, ба ҳамон шакл хонда намешуд. Афзун бар ин, хатти мехй нишона ё идеугромҳое дошт, ки тарзи навишту талаффузи онҳо бакуллй фарқ мекард. Ин навъ нишонаҳо, ки дар порсии миёна бо номи “ҳузвориш” шинохта мешаванд, дар хатти паҳлавй дучандон буд ва танҳо афроди огоҳ ба забони порсии миёна метавонистанд он ҳузворишҳоро дуруст бихонанд. Масалан, “шм” навишта мешуду “ном” талаффуз мешуд. Ва вока (садодор)-ҳо навишта намешуданд ва боз ҳам ба дониши забон ниёз буд, то хонанда бидонад, ки кучо чи вокаеро бигзорад. Хатти оромй ҳам дақиқан ҳамин ҳолатро дошт. Чиро? Чун ҳам оромию паҳлавй ва ҳам дабираи порсии навин як решаи воҳиди сомй доранд. Ва аслан паҳлавй баромада аз ҳамон оромй ва ҳар ду аз муштаққоти дабираи финиқианд. Пас ин иддиъои нависанда ҳам фоқиди пояи ъилмй аст.

Чиро нависанда бо дабираи порсй сари носозгорй дорад? Чун (онгуна ки худ мегўяд) онро таҳмилй медонад, ки собит шуд дарки ғалате аз як раванди тўлонии ташаккули дабираи порсй дар ҳоза (чомеъа)-и порсигўён аст. Аммо дар таҳмилй будани хатти пириллик кўчактарин шакке вучуд надорад ва тамоми асноду мадорики он мавчуд аст. Пас “таҳмилй будан” баҳонае беш нест, вагарна оқои Ниёзй боястй ба ҳамон шиддату ҳиддат бар хатти таҳмилии пириллик битозад, не он ки онро бинавозад.

Фирдавс Ниёзй далелҳои дигареро барои пойбандиаш ба хатти пириллик овардааст, ки ба ҳамаи онҳо хоҳем пардохт. Аммо пеш аз он бояд як нуктаро равшан кард: хатте, ки Рўдакй барои навиштани осораш онро баргузид, хатти забоне дигар буд. Рўдакй мехост ашъори худро, ки ба забоне навин (порсии навин) суруда буд, ба хатти навин (порсии навин) бинависад. Ин забон суғдй набуд, порсии миёна ё куҳан набуд, паҳлавй набуд. Порсии навин буд. Ва тамоми осори гаронвазни порсй, ки баъдан чаҳонгир шуд, ба ҳамин хат (танҳо хатти муътабари порсии навин) навишта шуд. Ҳеч як аз “мушкилоти хатт”-е, ки оқои Ниёзй баршумурдааст, монеъ аз офаринандагй ва дурахшандагии Фирдавсию Мавлавию Хайёму Ҳофизу Саъдй нашуд. Дуруст баръакси пириллик, ки забони порсиро дар Фарорўд табдил ба мурдобе кард, хатти порсй заминаҳои шукуфоии забони порсиро фароҳам сохт ва онро чаҳонгир кард. Дар ҳеч даврае забони порсй ба андозае густариш наёфт, ки дар он давра бо хатти порсии навин ёфт. Худи ҳамин як далел батанҳойи кофист, ки тамоми иддиъоҳои Фирдавс Ниёзиро нақш бар об кунад.

Далели аслие, ки Фирдавс Ниёзй дар мухолифат бо дабираи порсй овардааст, “мушкил будан”-и он аст. Дар бораи зиёнҳои содаписандй барои зеҳни инсон бисёр гуфтаанду гуфтаем. Зеҳни осонписанд ҳамвора танбал бормеояд ва ҳамеша дунболи роҳи ҳалле сода барои мушкилоти печида аст ва дар натича ҳамеша бо бунбаст рўбарўст. Зеҳни мушкилписанд ҳамвора дар чустучўи рифъату боландагии бештар аст. Болотарин зариби ҳуш аз они мардумонест, ки расмулхатташон ба назари мо печидатарин аст; ба монанди жопунию чинй. Ва ҳаргиз мардуми жопунию чинй чиддан ба фикри гузор ба хатти содаи, масалан, лотинй науфтодаанд. Чун медонанд, ки як чунин иштибоҳе онҳоро бебору буна ва береша хоҳад кард.

Нависанда барои тавчеҳи иддиъои худ дар бораи “мушкил будан”-и дабираи порсй аз Мирзо Малкумхон нақли қавл кардааст, ки бо нусхаи асли он татобуқ надорад ва дар воқеъ, нақли мазмун аст, то нақли қавл. Мирзо Малкумхон ба юмни дониши хатти порсиаш забоне фохиртару равону суфтатар аз ин дошт, ки оқои Ниёзй овардааст. Ў дар такмилу тасдиқи суханони Малкумхон мегўяд: “(Дар хатти порсй) қонуни муайяни навишт мавҷуд нест, аз ин рӯ ҳар сатр намуди гуногун дорад. -баъзе ҳарфҳои алифбои арабӣ дар забонҳои дигар овозҳои мувофиқ надоранд. -баъзе ҳарфҳо навишта мешаванд, аммо хонда намешаванд: хвостан(хостан), хвоҳар(хоҳар). Хвеш(хеш) -ҳарфҳои калон вуҷуд надоранд; -фосила дар байни калимаҳо вуҷуд надорад”.

Агар баростй дар дабираи порсй қоъидаи имло вучуд надошт, маълум нест, ки бузургон чигуна осорашонро офаридаанду дигарон аз он осор баҳравар шудаанд. Танҳо як фарди ноогоҳ аз дабираи порсй метавонад чунин сухани нобачое дар мавриди ин расмулхат бигўяд. “Набуди фосила байни калимаҳо” ҳам аз он иддиъоҳои шигифтангез аст, гўйи нависанда аз расмулхатти миррихй мегўяд, ки мо аз он ҳеч намедонем. Вучуди “ҳарфҳои алифбои арабй, ки дар забонҳои дигар овозҳои мувофиқ надоранд”, иттифоқан, аз нуқоти қуввати алифбои порсист, то бишавад ташхис дод, ки вожаи, масалан, “ташхис” (бо сод) аз “шахс” рўида аст, на аз “хис” (бо син). Вучуди ҳарфи “вови торихй”, ки навишта мешаваду хонда намешавад ҳам аз нуқоти қуввати дабираи порсист, чун торихи он вожагонро бармало мекунад ва аз баракати вучуди он аст, ки медонем дар порсии бостон садои худвежаи “хв” будаву “хур” хвар талаффуз мешудаву “хеш” хвеш.

Агар инглисиҳо ҳам бо мантиқи Фирдавс Ниёзй меандешиданд, бояд қарнҳо пеш расмулхатташонро ислоҳ мекарданд, то ҳар вожае тавре навишта шавад, ки талаффуз мешавад. Масалан, дар вожаи throughout ду ҳарфи th як садои миёндандониро медиҳанду ou як вокаи “у”-ро; gh аслан хонда намешавад ва “о” дар поёнаи out “а” талаффуз мешавад. Яъне аз ин даҳ ҳарф танҳо шаш садо талаффуз мешавад ва ҳар кадом ба наҳве дигар. Ё дар забони фаронсавй аз ҳашт ҳарфи beaucoup сирфан 4-тои он талаффуз мешавад. Аз се ҳарфи eau як садои лотини “о” ҳосил мешавад; аз се ҳарфи oup як садои “у”. “С” дар забонҳои фарангй чое “с” хонда мешаваду чое “к” ва дар мавориде “ч” ё “ш” ё аслан хонда намешавад. Дар забони русй ҳам “о” дастикам се садо дорад, “а” ду гуна талаффуз мешавад, “г” ду ва дар бархе аз гўишҳо се талаффуз дорад. Ва иттифоқан мавориди тафовути навишту талаффуз дар он забонҳо бамаротиб бештар аз порсй аст. Ҳамаи забонҳое, ки пешинае доранду бар пешинаашон менозанд, расмулхатте торихй ва табиъй доранд, на маснўъй. Пас ҳамоҳанг кардани хат бо наҳваи талаффуз бисёр кори нобихрадона аст, ки метавонад як забони воҳидро табдил ба садҳо забони чудогона (бар пояи гўишҳо) кунад.

Хандадор аст, ки дар ъасри Интернету роёна нависандаи арчманд барои тақбеҳи хатти порсй дастбадомони тавчеҳҳои дастикам сад сол пеш шудааст. Ў бо ишора ба печидагии кор дар чопхонаҳои қадим аз қавли М. Иброҳимй навиштааст: «Нуқсони дигари алифбои араб нарасидан ва хурд будани шаклҳои он аст, ки барои матбаа муносибат надорад ва вақти азизро талаф менамояд, бо воситаҳои табъии асрӣ созиш намекунад. Сандуқчаи ҳуруф, мошинҳои гуногуни ҳарфчинӣ, анвои мошинҳои табъ, мошинҳои хаттӣ-табъӣ бо алифбои араб мувофиқат намекунанд, дандонҳои заррабини ин алифбои рамзӣ ҳуруфчинони мазлумро ба дараҷае маранҷонад, ки тамоман ба танг омадаанд».

Он “ҳуруфчинони мазлум” саранчом аз паси таклифашон ба наҳви аҳсант баромаданд ва чопхонаҳое роҳ андохтанд, ки аз чопхонаҳои лотин мў намезад (ҳеч тафовуте надошт). Иттифоқан, чопхонаҳои Эрон дар садри чопхонаҳои минтақа қарор гирифтанд; чи аз лиҳози диққат дар чоп ва чи аз лиҳози кайфияти кор. Аммо инҳо ҳама ҳадиси гузаштаҳои дур аст. Имрўза санъати чоп муттакй ба роёна аст. Ва ҳеч инсони огоҳе наметавонад муддаъй шавад, ки санъати чопи роёнаии пириллик пешравтар аз санъати чопи порсй аст. Ва куллан, порсй дар Интернет ва фанни роёнайи дастикам сад сару гардан пешравтар аз пириллик дар ин замина аст. Нест нармафзори судманде, ки гузинаи порсй надошта бошад. Порсй фанни роёнаиро бакуллй фаро гирифтааст ва гумон аст, ки пириллик замоне ба ин ҳадди пешрафт бирасад. Бино ба далелҳои маълум ва бавежа ба далели чандй (каммиятй): шумори корбарони пириллик дастикам 15 баробар камтар аз теъдоди порсинигорон аст. Ва ҳеч шакке ҳам нест, ки порсигўёни порсинавис дорои зеҳнҳои пўётару фаъъолтаре ҳастанд; дар ҳар заминае, ки бихоҳед ном бибаред.

Барои санчидани ин иддиъо ҳар мавзўъеро, ки мехоҳед, биГуглед. Дар чустучўи интернетй ҳатто матолиби марбут ба Точикистон ба хатти порсй бештар дар дастрас аст, то ба хатти расмии таҳмилии Точикистон. Барои санчиши иддиъои худ ҳамин ҳоло ъиборати “шаҳри Душанбе”-ро дохили гйуме (нохунак) дар Гугл чустучў кардам. Ба ҳар ду хат. Ба дабираи порсй 991.000 натича ҳосил шуд ва ба хатти пириллик 314.000. Дар бораи пойтахти Точикистон иттилоъоте, ки дар Интернет муҳайёст, ба хатти порсй се баробар бештар аз хатти пириллик аст. Оё ин далел ҳам басанда нест, ки мухолифони хатти порсиро ба андеша водорад? Ҳоло фикрашро бикунед, ки чи ганчи шойгоне дар бораи мавзўъҳои дигар ба забони мо, аммо ба хатти порсй, дар Интернет нуҳуфта аст, ки пирилхонон ба он дастрасй надоранд. Чилавгирй аз дастрасии мардум ба ин неъмат оё чиноят нест?

Дар идомаи чустор нависанда мехоҳад чунин вонамуд кунад, ки точикон дар тағйири хат ва паёмадҳои мусибатбори он танҳо набудаанд. Мегўяд: “Ҳоло хати русӣ 33 ҳарф дорад, ки қариб ҳамаи хатҳои мардуми собиқ Шӯравӣ дар асоси он сохта шудаанд. Фақат алифбои латишӣ. литвонӣ ва эстонӣ хати лотинӣ буда, гурҷиҳо ва арманиҳо хати қадимаи худро нигоҳ доштаанд”.

Бо як вожаи “фақат” панч миллат (як севум) аз 15 миллати Шўравии пешинро ном мебарад, ки тавсифи “қариб ҳамаи хатҳои мардуми собиқ Шўравй”-ро зери суол мегузорад. Ба ҳисси худшиносй ва сарнавишти сиёсии ин миллатҳо таваччуҳ кунед, то дарёбед, ки чиро онҳо ҳамчунон барои худ ҳуқуқе қоил ҳастанд, худро бардаи касе талаққй намекунанд ва мекўшанд сарнавишташонро ба дасти хеш бинависанд. Иртиботи мустақиме ҳаст миёни забону хат аз як сў ва ҳувияти афрод аз сўи дигар. Иқбол гўяд:

Худованд миллатеро сарварй дод,

Ки тақдираш ба дасти хеш бинвишт,

Ба он миллат сарукоре надорад,

Ки деҳқонаш барои дигарон кишт.

Албатта, пас аз фурўпошии Шўравй, ки даврони зиндагии мост ва бояд мавриди истиноди оқои Ниёзии арчманд воқеъ мешуд, миллатҳои дигар ҳам, ки ба худшиносй расида буданд ва фурўпошии импротуриро ба маънои истиқлоли худ дарк карда буданд, аз хатти таҳмилй фосила гирифтанд. Мулдовй соли 1989 ба хатти суннатии худ (лотин) баргашт ва имсол расман забонашро ҳам ба номи суннатии он (румониёи) сабти Қонуни Асосй кард. Марҳилаи гузори забони узбакй ба хатти лотин соли 2001 оғоз шуд ва саранчом сириллик аз он сарзамин ҳам рахт бар хоҳад баст. Қазоқистон ҳам аз 2007 бад-ин сў ба фикри гузор ба хатти лотин уфтода, ба далели корбурди он дар Туркия. Дар Қирғизистон ҳам нигориш ба хатти лотин рў ба авч аст. Туркманбошй Ниёзуф дар ҳамон бадви истиқлоли кишвараш (1991) дастури бозгашт ба хатти лотинро дод ва имрўза забони туркманй ба хатти лотин навишта мешавад.

Бад-ин гуна, Точикистон танҳо кишвари минтақа аст, ки вафодории шигифтангезе ба хатти пириллик нишон медиҳад. Дар ҳоле ки чудойи аз хатти суннатй бештарин осебро ба фарҳанги Точикистон ворид кард, то дигар кишварҳои минтақа. Нахуст ба ин далел, ки тамоми осори гаронсанги ин сарзамин ба хатти порсй навишта шуда (ки қобили муқоиса бо осори кишварҳои дигар нест) ва дабираи порсй хатти пайванди точикон бо ниёкони худ аст. Ду ин ки забони расмии Точикистон дар берун аз Точикистон ҳам забони расмии кишварҳои дигар аст, аммо ба хатти порсй. Яъне ба забони Точикистон дар берун аз Точикистон ҳам корҳои бамаротиб бузургтар анчом медиҳанд. Ва бозгашти Точикистон ба хатти худй ба маънои чаҳиш дар рушду пешрафт хоҳад буд, на “бозгашт ба қафо”.

Фирдавс Ниёзй дар ин матлаб мақулаҳои дин ва ҳувиятро дарҳам омехтааст, ки сари фурсат ба он ҳам хоҳем расид. Аммо боз ҳам бо истинод ба навиштаҳои дастикам сад сол пеш мегўяд: “Усули таълиме, ки дар мамлакатҳои исломӣ ривоҷ ёфтааст, усули ҳиҷоӣ мебошад. Мувофиқи ин усул калимаҳоро ҳеҷ гуна таҳлил накарда, ба кӯдакон тӯтивор ёд медиҳанд».

Мусалламан, омўзишу парвариш дар кишварҳои мусалмони садаи пеш вазъи низоре дошт. Аммо он вазъият кўчактарин рабте ба дабираи порсй надошт. Пеш аз истилои Шўравй ҳам Бухоро ва ҳам Эрон дар махмасаи ъачибе қарор доштанд ва ҳар ду аз кишварҳои вопасмондаи чаҳон буданд, бо дарсади бисёр андаки мардуми босавод. Иттиҳоди Шўравй сомонаи омўзишу парварише ба роҳ андохт, ки худдорй аз таҳсилро чурму чиноят талаққй мекард. Дар натича ҳама мачбур буданд ё бачаҳои худро ба мадраса бифиристанд ё равонаи зиндон шаванд. Дар Эрон, аммо, чунин бархурди чиноие бо омўзишу парвариш сурат нагирифт. Бо вучуди ин, имрўза 85 дарсади чамъияти Эрон босавод гузориш шудаанд, ки хеле болотар аз миёнгини 62-дарсадии Ховари Миёна аст. Ва албатта, ёдамон наравад, ки мизони савод дар Эрон бо мизони савод дар Шўравии пешин қобили муқоиса нест. Дар Эрон андак фарди босаводе пайдо мешавад, ки бо истифода аз саводаш даст ба халлоқият назанад. Забони порсй яке аз забонҳои матраҳ дар Интернет аст (ба юмни Эрон) ва дар блогистони чаҳон торнигорҳои порсии Эрон бо ҳамтоёни чинии худ, ки садҳо милюн тан ҳастанд, рақобат мекунанд ва яке аз мақомҳои аввали чаҳонро доранд.

Хатти пириллик, аммо, порсигўёни Осиёи Марказиро ба хониши “тўтивор” ъодат додааст. Ин содагие, ки оқои Ниёзй ин ҳама бад-он менозад, ба танбалии мағзу зеҳн анчомидааст, ки дар борааш ҳушдор дода будем. Дабираи порсй ба гунаест, ки бояд мазмуни чумларо бифаҳмед, то онро дуруст бихонед. Хатти пириллик, аммо, ингуна нест ва мешавад онро бо чамъ бастани ҳуруф ва бидуни таъаққулу андеша хонд ва ҳеч чизе ҳам аз матн нафаҳмид. Дар натича босаводони мо сирфан “хондану навиштан” баладанд ва босаводони порсихон ҳам хондану навиштан ва ҳам андешидан. Гурез аз “тўтивор ёд гирифтани забон” гурез ба хатти худй (порсй) аст.

Оқои Ниёзй пурсишеро матраҳ кардааст: “Воқеан, чӣ зарурат аст барои баргаштан ба қафо ва як наслро бесавод кардан, дар ҳоле ки иваз намудани хат ҳам масрафи иқтисодӣ дорад ва ҳам халои бесаводиро ба вуҷуд меорад (?)”.

Посухи мо ин аст: зарурати бозгашт ба хатти худй дар ин ҳитаи мавзўиъе, ки Шумо матраҳ кардед, ҳамон чилавгирй аз “масрафи иқтисодй”-и изофй ва падид омадани “халои бесаводй” аст. (Шакли дурусти он вожа “халаъ” аст, на “хало”). Бо гузор ба дабираи порсй Точикистон ниёз надорад садҳо китоберо, ки ҳамарўза ба порсй (ба хатти порсй) тарчума мешавад, тарчума ва мунташир кунад, нармафзору барномаҳои мачозй ва интернетй бисозад, китобҳои дарсии ъулуми дақиқу табиъй (бо ҳазфи мазмунҳои ъақидатй)-ро бинависаду мунташир кунад, китобҳои порсии дигарро баргардон ва мунташир кунад...  Худи ҳамин чанд маврид садҳо милюн дулорро аз ҳазинаи омўзишу парвариши Точикистон сарфачўйи хоҳад кард. Ва ҳамин чанд маврид “халаи бесаводй”-ро пур хоҳад кард. Бесаводй замоне дармон мешавад, ки чизе дархури хондан дар дастрас бошад. Имрўза дар Точикистон тақрибан чизе нест, ки ба забони модарии мардуми кишвар қобили хондан бошад. Гузор ба хатти порсй ин дардро дармон хоҳад кард.

Оқои Ниёзй дар ин мақолаи худ борҳо ба яке аз навиштаҳои суолбарангези Иброҳим Усмонов паноҳ бурдааст (Баҳси алифбои тоҷикӣ.-Душанбе, ҶММ «Эр-граф», 2008). Ба он навиштаи беандоза  ноқиси оқои Усмонов посух додаем, ки машрўҳи онро метавонед дар пайванди зер пайдо кунеду бихонед:

http://dariussthoughtland.blogspot.co.uk/2010/08/alphabet-for-mr-usmanov.html

Дар он чустори ман тамоми навиштаи Иброҳим Усмонов мўшикофй шуда ва истидлоли ў арзиши ростини худро ёфтааст.

Ба ҳар рўй, Фирдавс Ниёзй бо такя бар он навиштаи мансуху беэътибор мегўяд: “Бар шарҳи омили чаҳоруми профессор И.Усмонов зикрнамуда ҳаминро илова менамоем, ки ҷонибдорони он, ки дар Тоҷикистон хатти арабӣ ҷорӣ карда шавад, аҳдофи динӣ доранд.”

Посухи Умед Бобохонов, рўзноманигори саршинос, ба иддаъои мушобеҳ ин буд, ки баръакс, хосторони бозгашт ба дабираи порсй дар Точикистон имрўза ъумдатан равшанфикрони ғайримазҳабй ҳастанд. Равшанфикроне, ки хоҳони пешрафти чомеъа ҳастанд ва он масири пешрафтро дар як бистари табиъию худй ба худи чомеъа вогузор мекунанд. Ва он бистари табиъию худй ҳамоно хатти порсй аст.

Ба динҳаросон бояд гуфт, ки бешина матолиби тундравона (дар ҳар дине, он чи масеҳият бошаду чи ислом) имрўза ба забонҳои сирилбунёд, аз чумла русй ва ба хатти пириллик дар дастраси ъавом қарор дорад. Он навиштаҳо ба далели ношоист будани ҳузурашон дар чомеъаи инсонй ба забону хатти порсй камтар ба даст мерасанд. Яъне пайдо кардани як навиштаи бунёдгароёнаи мазҳабии доъишй ба хатти порсй сахттар аст, то ба хатти пириллик. Агар пирилликро сипари худ дар баробари он навиштаҳо гумон кардаед, кўр хондаед. Пирилликро саропо вабои тундравй бардоштааст. Хатти порсй бамаротиб муназзаҳтар аз ин музахрафот аст.

Ду ин ки хатти порсй сирфан мутаъаллиқ ба дини ислом нест. Ба ин дабира метавон матолиби мавриди ниёз ба ҳар дине дар чаҳони Парвардигорро суроғ дошт, онро омўхт, канор гузошт ё парвард. Дабираи порсй як расмулхатти чаҳонписанд аст, ки тамоми ҳақоиқи чаҳон дар он бозтоб ёфтааст; чи аз навъи мазҳабй ва чи лоик (ғайримазҳабй)-аш. Бузургтарин осори нависандагони бехудо ё отеист (atheist) ҳам ба забону хатти порсй пайдо мешавад, аммо ба хатти пириллик ному нишоне надорад.

Пириллик як хатти маҳбуси маҳкум ба марг аст. Ва вобастагй ба он аз рўи хирад нест.  

Аз ин рў, танҳо роҳи пайвастани Точикистон ба чаҳони навин, бозпайвастани он ба худй, гусастани он аз хорию зиллату бардагию вобастагй, дурии он аз таъассубу ваҳшигарй, бозёфтани ҳувияти миллй ва ъиззати нафс (эҳтиром ба худ) бозгашт ба дабираи худй аст. Фирдавс Ниёзй гўйи бо киноя аз қавли устод Сафар Абдуллоҳ хатти моро “хатти миллй” номидааст. Аммо дўсторони расмулхатти порсй дар Точикистон онро на танҳо “миллй”, балки “хатти модарй” ва “хатти худй” меноманд. Ва ин расм аз дербоз дар миёни точиконе, ки порсиро забони Рўдакию Фирдавсй ва худашон медонанд, боб шудааст. Ёдатон наравад, ки Рўдакию Фирдавсй на ба хатти авестои (онгуна ки оқои Ниёзй дўсторони порсиро ба чолиш кашидааст), балки ба хатти порсй нигоштаанд. Тамоми ганчинаи фарҳангу тамаддуни мо ба хатти порсист ва лоғайр. Забони кунунии мо порсй аст, на авестойи ё забоне дигар. Порсй танҳо хатти муътабари забони мову шумост. Лутфан чашмҳоямонро ба фарохнои вучудашон боз кунему воқеъиятҳоро бипазирем. Ва худамон бошем.

Аз ҷинси шарофату виҷдон буд...

(Вежаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Яке-ду соле буд садояшро нашунида будам. Садое, ки намешавад танҳо ошнояш хонд. Садои касе, ки бародарона канори ҳам бузург шудем, аммо зиндагӣ роҳҳои ҷудову дур аз ҳамро ҷилави пои мо гузошт. Сирфан то миёнаҳои роҳ канори ҳам будем.

Ҳар ду бо ҳам ба Донишкадаи ховаршиносии Донишгоҳи Миллӣ рафтем, аммо панҷ моҳ тӯл накашид, ки ман дигарбора аз марҳилаи таҳсил парт шудам. Ва диёри ғурбат маро балъид.

Аммо Толеъ бурдборона таҳсилоташро ба саранҷом расонд, вале дунболи орзуҳои варзишиаш рафт. Паҳлавон шуд. Дар риштаи вазнабардории қудратӣ (пауэрлифтинг) ҷаҳонқаҳрамон шуд. Дар Душанбе варзишгоҳе ба роҳ андохт, шогирдоне парвард, дар авҷи ҷавонӣ шаҳди устодиро чашид. Ва баъд, ҳамонанди бисёре дигар аз шоистагони ин миллати гирифтор роҳаш ба бурунмарз мунтаҳӣ шуд. Акнун дар Дубай мураббии варзишкорони маълули Амороти Муттаҳида аст. Ва ҳамин ҳоло, ки ин сатрҳоро менависам, дар кишвари мо – Бритониёст. Шогирдони маълулашро овардааст, ки дар як мусобиқаи байнулмилалӣ нерӯозмоӣ кунанд. Бо ҳар комгории худ бар шодии равони падари шодравонаш меафзояд.

***

Занги телефунии Толеъ маро ба замонҳое бурд, ки умед зинда буд. Аслан умеду орзу василаи танаффуси мо буд. Айни Шоҳзода-кучулуи Экзюперӣ мутмаин будем, ки бо қалам мешавад дунёро тавре дигар тарсим кард ва дар даруни қоби тасвирамон мешавад то бениҳоят зисту хандиду хуш буд.

Мусаввире, ки он қаламро ба дасти ман дод, падари Толеъ буд. Аз ҷинси шарофату виҷдон буд. Ё шояд яктикка виҷдони бедор буд, ки имрӯза бояд бо заррабин дунболи ҳамонандонаш гашт. Мақолае, ки менавишт, ҷуз бад-он шакл наметавонист навишта шавад, вагарна ҳақиқати он осеб медид. Танзи лухту урёне, ки мегуфт, воқеъияти кареҳро ба урёнтарин ҳолати худ меовард. Ва ъумқи талхии он воқеъиятҳо “Хандаҳои гиряолуд”-аш ба само бармехост.

Имомназари Холназар, ки агар марги нобаҳангом амон дода буд, рӯзи шашуми ут (август)-и имсол 62-сола мешуд, аз диди мани шогирдаш, дар Тоҷикистон дигар ҳамонанде надорад. Шояд ҳам бошаду ман намедонам. Шояд бошад бузургворе дигар, ки дасти навҷавоне дилозурда ва партшуда аз донишгоҳро бигираду бигӯяд: “Донишгоҳи ту ҳамин дафтари ман аст. Ҳар он чи рӯзноманигорӣ мехоҳӣ, ҳамин ҷо фаро бигир. Ва чи беҳтар, ки ба доми чорчӯбҳои маҳдуди рӯзноманигории расмӣ науфтодӣ”. Шояд ҳанӯз бошад виҷдоне, ки дасташ тавони навиштани сухани ноҳақро надорад; ҳатто агар дар баробари ҳар ҳарфи навиштааш як ман зару сим нисораш кунанд. Шояд. Аммо то кунун ҳамонандашро надидаам.

То кунун касеро бо он шаҳомату хулус надидаам. Масун буд аз бемориҳои вогирдоре, ки ҷомеъаро дарнавардиданду бисёреро шикор карданд. Шуъури миллиаш сипари балои маҳалгароӣ буд ва виҷдонаш дофеъи дурӯғу фасод.

Солҳо пеш навҷавони барошуфтае буд, ки бар низоми ақидатии донишгоҳ шӯрид, ронда шуд, ноумеду дарбадар буд. Ва дасте бар сари таку танҳояш нишасту сарпаноҳаш шуд, роҳу чоҳро нишонаш дод ва масири зиндагиашро тарсим кард. Он навҷавон, ки акнун ба синне расида, дар таҷлил аз он дасти муборак, ки чи нобаҳангом рафт, сирфан роҳеро мепаймояд, ки ҳамӯ нишонаш дода буд.
 
Марги зудҳангоми Имомназари Холназар намоди ситамест, ки бар зеҳнҳои равшану виҷдонҳои бедори ин ҷомеъа меравад.

***

Бо Толеъ қарор гузоштем, ки рӯзи зодрӯзи устод дидорҳоро тоза кунем. Дар гӯшае аз Ландан ба ёди ҷовидном шамъеро равшан кунему ҳисобӣ бихандем. Танзи устодро бихонему қоҳ-қоҳ бизанем ба мусибатҳое, ки саранҷом моро мекушад. Бо хандаҳои тоҷикӣ, ки ҳамеша гиряолуданд.

RAHMAN’S FAMILY AND POWER IN TAJIKISTAN

5 November 2013

A giant poster covers the façade of the Agriculture Ministry in central Dushanbe. It shows President Emamali Rahman standing in a field at harvest-time with a sheaf of wheat in his arms. 

The imposing poster – one of hundreds throughout the country – is meant to remind people of the benefits Tajiks have reaped from their president’s 21 year- rule.

The more cynical among them, however, point out that when it comes to reaping the benefits, the president’s family seem to have had a particularly successful harvest.

President Rahman  has nine children. Most Tajiks can name all seven of his daughters and his two sons. But two of them are particularly well known – his daughter Azada Rahmanova, , and his son Rustam Emamali.

Azada who is Rahman’s second child, served as cultural attaché in the Tajik embassy in Washington before moving to her current role as  deputy Foreign Minister.

Azada is married to Jamaliddin Nuraliev – currently deputy Finance Minister and reportedly one of the wealthiest men in the country.

Azada’s brother Rustam, 26, is a former professional football player for Dushanbe’s Istiqlal club. He now heads deputy head of the Tajik  Customs Service, and is also president of Tajikistan’s Football Federation.

Many observers are now asking if Emamali Rahman might have presidential ambitions of a higher kind for his son.

Following the precedent set by the ruling Aliyev family in Azerbaijan, there’s much speculation that Rustam is being groomed to succeed his father in the next elections in 2020.

The husbands of some of President Rahman’s other daughters have also landed top jobs.

One, Shamsullah Sahibov,  is currently Tajikistan’s commercial attaché in London. Another, Mahmadzahir Sahibov, is in charge of the country’s overseas trade missions.

It’s a situation which infuriates some of Tajikistan’s opposition leaders.

“Over 50% of economic opportunities and facilities in the country belong to this single family,” says Rahmatullah Zairov, the head of the Social Democratic Party. “They regulate them, they possess them. It’s too much.”

Another member of the family who has frequently been in the headlines in Tajikistan is the president’s brother in law Hasan Asadullahzade.

He runs one of the country’s major banks, Oryonbank, which is widely reported in the Tajik media, to have a controlling stake in some of the country’s biggest businesses.

However Deputy Economy Minister Umed Dawlatzad, who used to be the deputy head of Oryonbank, plays down the links between the bank, the family and big business.

“It’s more important for me to know that all companies that you say belong to Oryonbank are working well, he said. [And that they are] increasing our productivity and creating more jobs for our people and contributing to the budget of the country.”

Other supporters of the president,  like veteran politician Sultan Mirzashaev,  argue that it’s natural that Mr Rahman should want to surround himself with competent and reliable people and that it’s irrelevant that some also happen to be his relatives.. 

“Our President has many children and relations,” he told the BBC. “Do you think they shouldn’t work in Tajikistan just because they are from the presidential family? Of course they should. Besides, they are not ignorant and all of them are well-educated and experienced people”.

Access to the Tajik first family is strictly controlled by the security services, but occasional glimpses into their lifestyles do sometimes emerge.

Earlier this year some footage was leaked to social media sites, showing President Rahman leading the celebrations at his son Rustam’s wedding.

The footage showing the president dancing enthusiastically, banging out a tune with a spoon on an official’s head and singing out of tune with a professional singer,  prompted much hilarity in Tajik cyberspace.

But observers were also quick to point out that the  lavish eight-hour party at an official government guest house, was a far cry from the modest three-hour celebrations, which Mr Rahman himself has decreed the acceptable norm for ordinary Tajiks in a new law to curb the tradition of spending huge amounts of money on weddings.

Dadajan Atavullaev, is the Berlin-based opposition activist who got hold of the wedding video and broadcast it on his internet TV channel. After the footage was aired he was briefly detained at Moscow airport, and later denied entry to Georgia on a business trip, events which he claims were retaliation for the video.

“I found out later that Rahman’s regime has put my name on Interpol’s wanted list as a terrorist,” he says  “All I wanted to do was to show that this government based on family ties doesn’t care about people. They have turned Tajikistan into a family business.”

But few Tajiks based inside the country are willing to openly express their discontent with the concentration of power in the hands of a few from a single family.

Some see the privileges of the ruling family as an unavoidable fact of life in a post-Soviet country, and most  fear the possible consequences of speaking out.

Those that do, often refer to the country’s anti-corruption law that prohibits state officials from giving jobs to their close relatives.  Why, they wonder, doesn’t the president abide by his own law?

Дар сӯги Зарибону

Сахт талху ногувор аст навиштани сӯгномаи дӯст. Аммо боиста, то дигарон низ бидонанд, ки чи ганҷи шойгоне пинҳон шуда. Ва он ҳам чи зуду шитобон. Пас аз як ъумр талоши дурахшон дар пешгоҳи Эрон. Эрони фарҳангӣ.

Заҳро Ҷазоирӣ, ки таҷассуми меҳру накӯкорӣ буд, дар синни панҷоҳу нуҳсолагӣ пас аз пайкори мумтад бо саратон дар оғӯши гарми хонаводааш дар Ландан ҷон дод. Зарибону (онгуна ки мо, дӯстонаш, ӯро хитоб мекардем), зодаи Теҳрон ва аз бастагони Саъиди Нафисӣ буд ва аз он тариқ бо Фарорӯд ва бавежа Тоҷикистон нисбат дошт. Эронро аз чашмони Фирдавсӣ медид ва марзҳои сиёсии миёни пораҳои ин сарзамин аз қалбу мағзи ъазизи ӯ нагузашта буд.

Хонаи ӯ дар шимоли Ландан хонаи фарҳанги Эрони Бузург буд. Бисёре аз фарҳехтагони Эрону Тоҷикистону Афғонистон, ки гузорашон ба Ландан уфтода, меҳмони Заҳро Ҷазоирӣ будаанд. Борҳо шахсиятҳои матраҳе чун Давлатманди Хол, Толиб Шаҳидӣ, Давлат Худоназаров, Муъмин Қаноъат, Фарзонаи Хуҷандӣ, Ҳаёт Неъмати Самарқандӣ ва чеҳраҳои саршиноси дигар аз Фарорӯд гули сари сабади маҳфилҳои фарҳангии Заҳро Ҷазоирӣ дар кошонаи ӯ будаанд. Заҳро Ҷазоирӣ занҷири гусастаи фарҳанги эронии минтақаро дар Ландан ҷӯшкорӣ (кафшер) мекард.

Заҳро Ҷазоирӣ аз накӯкортарин инсонҳои рӯи ин хок буд. Бизоъати андаки худро ҳаққи ҳалоли мардумони сарзамини фарҳангиаш медонист ва дар кори хайр ҳамвора пештоз буд. Аз замони ҷанги дохилии Тоҷикистон по ба кишвари мо ниҳод, ба он дил баст, ба дурдасттарин рустоҳои он сар зад ва тайи солҳо ба ятимхонаҳои Бадахшон кумаки бедареғу пайваста мекард.

Ҳамвора ҷӯёи ахбор аз Тоҷикистон буд. Аз бадовариҳои Тоҷикистон дар андӯҳ буд ва аз комгориҳои андакаш шод. Кӯчактарин мушкили тоҷиконро мушкили худаш медонист. То шунид, ки Ҳаёт Неъмати Самарқандӣ, шоъири тоҷики Узбакистон, ба як роёнак (лаптоп) ниёз дорад, роёнаке таҳия карду фиристод барои устод, то осорашро ҳуруфчинӣ кунад. То шунид, ки тарҳи садди Роғун Тоҷикистонро аз бунбасти иқтисодӣ наҷот хоҳад дод, корзоре роҳ андохт барои ҷамъоварии кумак ба ин тарҳ. То шунид як гурӯҳ аз корбарони Фейсбуки Тоҷикистон маҷаллае бо номи “Забони порсӣ” роҳ андохтаанд, ба сандуқи он маҷалла пул ворез кард. Гӯӣ мароми зиндагиаш дар кумак ба пешбурди Эрони фарҳангӣ хулоса мешуд.

Созмони хайрияе, ки бунёд ниҳод ҳам “Варорӯд” ном дошт.

Бо як чунин шахсияте наметавон худоҳофизӣ кард. Чун ҷойгоҳаш дар қалби дӯсторонаш ҳамешагист ва ҳаргиз бо ҳузури касе дигар пур намешавад. Ёду номи Заҳро Ҷазоирӣ ҷовидона бод.

***

سخت تلخ و ناگوار است نوشتن سوگنامۀ دوست. اما بایسته، تا دیگران نیز بدانند که چه گنج شایگانی پنهان شده. و آن هم چه زود و شتابان. پس از یک عمر تلاش درخشان در پیشگاه ایران. ایرانِ فرهنگی.

زهرا جزایری که تجسم مهر و نکوکاری بود، در سن پنجاه و نه‌سالگی پس از پیکار ممتد با سرطان، در آغوش گرم خانواده‌اش در لندن جان داد. زری‌بانو (آنگونه که ما، دوستانش، او را خطاب می‌کردیم)، زادۀ تهران و از بستگان سعید نفیسی بود و از آن طریق با فرارود و به‌ویژه تاجیکستان نسبت داشت. ایران را از چشمان فردوسی می‌دید و مرزهای سیاسی میان پاره‌های این سرزمین از قلب و مغز عزیز او نگذشته بود. خانۀ او در شمال لندن، خانۀ فرهنگ ایران بزرگ بود. بسیاری از فرهیختگان ایران و تاجیکستان و افغانستان که گذارشان به لندن افتاده، مهمان زهرا جزایری بوده‌اند. بارها شخصیت‌های مطرحی چون دولتمند خال، طالب شهیدی، دولت خدانظرف، مؤمن قناعت، فرزانه خجندی، حیات نعمت سمرقندی و چهره‌های سرشناس دیگر از فرارود گل سر سبد محفل‌های فرهنگی زهرا جزایری در کاشانۀ او بوده‌اند. زهرا جزایری زنجیر گسستۀ فرهنگ ایرانی منطقه را در لندن جوشکاری می‌کرد.

زهرا جزایری از نکوکارترین انسان‌های روی این خاک بود. بضاعت اندک خود را حق حلال مردمان سرزمین فرهنگی‌اش می‌دانست و در کار خیر همواره پیشتاز بود. از زمان جنگ داخلی در تاجیکستان پا به کشور ما نهاد، به آن دل بست، به دوردست‌ترین روستاهای آن سر زد و طی سال‌ها به یتیم‌خانه‌های بدخشان کمک بی‌دریغ و پیوسته می‌کرد.

همواره جویای اخبار از تاجیکستان بود. از بدآوری‌های تاجیکستان در اندوه بود و از کامگاری‌های اندکش شاد. کوچک‌ترین مشکل تاجیکان را مشکل خودش می‌دانست. تا شنید که حیات نعمت سمرقندی، شاعر تاجیک ازبکستان، به یک رایانک (لپتاپ) نیاز دارد، رایانکی تهیه کرد و فرستاد برای استاد تا آثارش را حروف‌چینی کند. تا شنید که طرح سد راغون، تاجیکستان را از بن‌بست اقتصادی نجات خواهد داد، کارزاری راه انداخت برای جمعاوری کمک به این طرح. تا شنید یک گروه از کاربران فیس‌بوک تاجیکستان مجله‌ای با نام «زبان پارسی» راه انداخته‌اند، به صندوق آن مجله پول واریز کرد. گویی مرام زندگی‌اش در کمک به پیشبرد ایران فرهنگی خلاصه می‌شد.

سازمان خیریه‌ای که بنیاد نهاد هم «ورارود» نام داشت.

با یک چنین شخصیتی نمی‌توان خداحافظی کرد. چون جایگاهش در قلب دوستارانش همیشگی است و هرگز با حضور کسی دیگر پر نمی‌شود. یاد و نام زهرا جزایری جاودانه باد.

Кадом "Рӯзи Ваҳдат"?

Аз субҳи имрӯз паёмҳои шодбош дарёфт мекунам. Дӯстони арҷманде аз Тоҷикистон Рӯзи Ваҳдатро шодбош мегӯянд. 

Бо арҷ ба якояки онҳо менависам: Ин рӯз бар шумо хуҷаста бод!
 
Аммо, баростӣ, суҳбат аз кадом “ваҳдат” аст? 

Оё тайи ин 17 сол баростӣ ба ваҳдат даст ёфтаем? Оё тоҷик ба ъунвони як миллати якпорча қад ъалам кардааст? Ё ҳанӯз бо гузашти ҳудуди 20 сол дар ҳоли тақсими ғаноими он ҷанги шармовар аст? Ё ҳанӯз як тараф, як маҳал, як русто, на, як хонавода худро танҳо пирӯзи он ҷанг медонад ва қабза кардани дору надори миллатро ҳаққи ҳалоли худ медонад? Оё Тоҷикистон ба дарки ин мавзӯъ расидааст, ки ҷанги панҷсола пирӯзи дохилӣ надошт ва ҳар ду тарафи тоҷики ҷанг бозандаи мутлақи он буданд? Оё дарёфтааст, ки дар паи он ҷанг тоҷик ба нагунбахттарин, бадномтарин, бечоратарин ва оворатарин миллати паҳнаи пасошӯравӣ табдил шудааст? Оё фаҳмидааст, ки он ҷанг ъиззати нафси тоҷикро барбод дода, ба гунае, ки дигар ҳувияту худшиносӣ, шуъуру ғурури миллӣ ба саробе дастнорас табдил шудааст? Оё ба ҳисоби шӯрандозони бегонаи он "ҷанги дохилӣ" расидааст ё дастикам ниқоб аз чеҳраи онҳо барафкандааст?..

Пас суҳбат аз кадом ҷашни ваҳдат аст?