Oh Bukhara, Live Long!

Эй Бухоро, дер зӣ!

Шаҳре, ки дар абёти Рӯдакӣ ҷовидона шудааст, дар даврони ӯ ва садсолаҳо пас аз ӯ ҳам маркази умдаи фарҳангу тамаддуни минтақа буд, аммо ҳаводиси навад сол пеш Бухороро ба ҳошия ронд.

Навад сол пеш дар ҳамин рӯзҳо садҳо намоянда аз сарзаминҳои Ховарзамин дар шаҳри Боку гирди ҳам омаданд ва нахустин “Кунгреи мардумони Шарқ”-ро барпо карданд, то заминаи раҳоӣ аз истибдоди “империализм”-ро бичинанд. Дар раъси ин ҳамоиш булшевикҳои рус қарор доштанд, ки се сол пеш аз он бо ваъдаи дарҳам шикастани империализм дар Петроград рӯи кор омада буданд.

Дар рӯзҳои баргузории ин ҳамоиш Артиши Сурх пушти дарвозаҳои Аморати Бухоро қарор дошт. Таъаррузи булшевикҳо ба Аморати Бухоро дар соли 1918 ба нокомӣ анҷомида буд. Аммо ин бор Михаил Фрунзе, сарлашкари румониёитабори рус, ҳавопаймоҳои ҷангандаи азиме ба ҳамроҳ дошт ва мутмаин буд, ки нерӯҳои пароканда ва номуҷаҳҳази амир Олимхони манғит зарбаҳои муҳлики булшевикҳоро тоб нахоҳанд овард. Бумбафканҳои Артиши Сурх пойтахти аморатро тайи чаҳор шабонарӯз ба вайронӣ кашонд. Ҷалол Икромӣ, нависандаи тоҷик, ки дар он рӯзҳо дар атрофи шаҳр зиндагӣ мекард, солҳо баъд дуди ғализеро ба ёд овард, ки фазои шаҳр ва перомуни онро фаро гирифта буд.

Сайид Олимхон – вопасин амири Бухоро як каф хоки шаҳрашро дар сандуқчае ба ёдгор гирифт ва бо шуморе аз надимону нерӯҳояш ба рустои Душанбе дар шарқи аморат фирор кард ва чун булшевикҳо ба Душанбе ҳам наздик шуданд, қаламрави аморати аздастрафтаашро тарк кард ва ба Афғонистон паноҳ бурд. Олимхон то поёни умр умеди бозгашт ба тахту тоҷашро аз даст надод ва аз мизбонаш Амонуллоҳхон – фармонравои Афғонистон хотире озурда дошт, ки дайни ухуввати исломӣ ба ҷой наовард ва заминаи бозгаштро барои ӯ фароҳам накард. Вай дар соли 1944, дар ҳоле ки аз саломати равону ду чашми бино маҳрум монда ва аз суқути Иттиҳоди Шӯравӣ ба дасти Олмони нозӣ навмед шуда буд, дар ҳаволии Кобул даргузашт ва дар мазори Шуҳадои Солеҳин хок шуд. Ҳаводорони мусаллаҳи амир то даҳаи 1930 пайваста талош мекарданд, ки бо ҳамлаҳои пароканда аз хоки Афғонистон ба аморати пешин рахна кунанд ва амирро бозпас бар тахт биншонанд, ки муяссар нашуд.

Сайид Мир Муҳаммади Олимхон ҳаштумин ва охирин амири дудмони муғулии Манғит буд, ки бо фурӯпошии импротурии Нодиршоҳи Афшор дар садаи 18 зимоми умурро дар Варорӯд ба даст гирифта буданд ва шоҳиди заволи тадриҷии Бухоро ба унвони конуни фарҳангу тамаддуни минтақа буданд. Албатта, то поёни умри Бухоро рӯи сиккаҳо ва нишонҳои давлатӣ Бухорои Шариф ба унвони “Боғчаи олам” ва “Маркази ислом” муъаррифӣ мешуд. Ба гуфтаи Камолиддин Абдуллоев, торихдони тоҷик, шаҳри Бухоро қабл аз суқути аморат ҳудуди 400 мадрасаву масҷид ва 800 мударрису 34 ҳазор муҳассил дошт. Аммо бештари осори он қабл аз садаи 18 сохта шуда буд ва дар садаи 20 Бухоро ба як пораи вопасмонда дар ҳавошии импротурии Русия табдил шуда буд. Шикаст дар баробари Русия дар соли 1868 амири Бухороро дар мақоми туйулдори “оқподшоҳ” ё тезор (тсар) қарор дода буд.

Бо суқути Бухоро нақшаи қавмӣ ва сиёсии минтақа бакуллӣ дигаргун шуд. “Ҷумҳурии Шӯравии Халқии Бухоро”, ки дар паи ҳамлаи артиши Русия таъсис шуд, дар соли 1924 миёни ҷумҳуриҳои навпо ва навноми Узбакистон, Тоҷикистон ва Туркманистон бахш шуд ва аз Бухоро дигар чизе намонд, ҷуз як шаҳри вайрона, ки дигар ҳаргиз надурахшид, гӯ ин ки ба фаромӯшхонаи торих уфтодааст. Забони форсӣ, ки забони расмии аморат буд, аз курсӣ уфтод ва узбакӣ ба ҷои он нишаст. Мадориси форсӣ таътил шуданд ва форсизабонон дар шиносномаҳояшон “узбак” шуданд ё ба Бухорои Шарқӣ кӯч бастанд, ки акнун “Тоҷикистон” ном дошт ё аз баҳри мақому манзалати “соҳибхона будан” гузаштанду ранҷу азоби “тоҷик будан”-ро ба ҷон хариданд.

Ҳукумати кумунистӣ бисёре аз равшанфикрони бухороиро ба Тоҷикистон фиристод, то маркази фарҳангии тоҷикҳоро аз Бухорову Самарқанд ба деҳи Душанбе мунтақил кунад, ки қарор буд аз он шаҳре бисозанд. Яке аз онон Муҳаммадҷони Шакурӣ, фарзанди Садри Зиё - қозӣ-ул-қузоти аморати Бухоро буд. Устод Шакурӣ дар китоби “Фитнаи инқилоби Бухоро”, ки имсол мунташир шуд, бо истинод ба додаҳои торихӣ ва донистаҳои худ мегӯяд, ки он чи рӯзи 2 сентабри 1920 дар Бухоро иттифоқ уфтод, инқилоб набуд, балки таъаррузи Русия ҳамроҳ бо балвои булшевикҳои понтуркист ё понузбакист буд, ки камари фарҳанги эронии минтақаро шикаст.

Ба гуфтаи оқои Шакурӣ, вақте ки сардамдорони ҳукумати шӯравӣ дар Петрограду Маскав рӯи нақша аморати Бухороро тикка-пора мекарданд, муътақид буданд, ки танҳо миллатҳои бузурги сокини ин сарзамин узбакҳо ва туркманҳо ҳастанд. Ва танҳо пофишории кумунистҳои тоҷике чун Абдулқодир Муҳйиддинов, Шириншоҳ Шоҳтемур, Абдурраҳим Ҳоҷибоев, Аббос Алиев ва чанде дигар буд, ки Столин кӯҳистони Бухорои Шарқиро ба тоҷикҳо ихтисос дод; нахуст (1924) дар таркиби Ҷумҳурии Узбакистон ва сипас (1929) ба унвони як ҷумҳурии тамомъайёри шӯравӣ.

Акнун Бухоро бо 265 ҳазор ҷамъият панҷумин шаҳри бузурги Узбакистон ва маркази вилояти Бухорост ва бештари бошандагони ин шаҳр ҳамчунон тоҷиканд. Забони форсӣ маҳсур ба хонаҳост ва омӯзишу парвариш умдатан ба забони узбакист. Дар замони бозсозии Горбачёв бисёре аз мадориси Бухоро ба забони модарии мардуми бумии ин шаҳр (форсии тоҷикӣ) баргашта буданд, аммо бо фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ раванди узбаксозӣ аз сар гирифта шуд ва тамосҳои фарҳангию иқтисодии миёни ин шаҳр бо Тоҷикистон ба ҳадди ақал тақлил ёфт.

Акнун, ки мардумони ин диёр торихро боз менависанд, умедвории намояндагони ҳамоиши мардумони Шарқ дар Бокуро навъе содалавҳӣ таъбир мекунанд ва инқилобҳоеро, ки навад сол пеш Осиёи Миёнаро дарнавардид, кудето, балво ва ошӯб тавсиф мекунанд.

Акси боло аз Сергей Прокудин-Горский (аккоси салтанатии дарбори Русия) аст, ки соли 1915 аз Бухоро боздид карда буд.

An Alphabet for Mr. Usmanov

Алифбо барои И. Усмонов

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Агар ҳавсалаи танги гӯшаи “Ногуфтаниҳо” ё ҳатто ин сафҳаи нисбатан бузург маҷол медод, мешуд ба якояки иддаъоҳои подарҳавои профессор Иброҳим Усмонов, ки дар китобчаи “Баҳси алифбои тоҷикӣ” (2008) матраҳ кардааст, посухҳои дандоншикан дод. Ин китобча ба андозае аз шинохти хатту забону фарҳангу торих ба дур аст, ки ба ҳеч рӯй интизор намерафт аз қалами як “олими сол” битаровад. Аммо дар паи дебочаи кӯтоҳе, ки ҳафтаи гузашта мунташир шуд, мекӯшам ба яке-дуто аз иддаъоҳои пояӣ, аммо бепояи профессор бипардозам.

Усмонов панҷ омилро барои дарки зарурати тағйири хат ногузир мешуморад:

“– мувофиқ наомадани ҳарфу овоз;

– мувофиқ наомадани ҳарф ба табиати забон;

– дастнорас шудани мероси таърихӣ;

– аҳдофи динӣ ва этникию миллӣ;

– ҳадафҳои сиёсӣ”.

Ва дар паи он беибо мефармояд, ки баҳси тағйири хатти русӣ ба порсӣ дар Тоҷикистон аз ҳеч як аз ин омилҳо бархурдор нест. Мешавад так-таки ин омилҳоро бо мӯшикофӣ мурур карду дид, ки то куҷо ин иддаъои И. Усмонов воқеъият дорад.

Дар алифбои русии тоҷикӣ садоҳои бегона (ц, ы, ь) фаровон буданд, ки танҳо пас аз истиқлол аз хатти мо ронда шуданд. Аммо ҳамин акнун ҳам қавораи алифбои сириллик бо забони порсии мо ҳамхонӣ надорад. Барои намуна, садои “о”-и русӣ бо садои “о”-и порсии мову шумо тафовути фоҳише дорад. “О”-и русӣ гирдтар ва кашидатар талаффуз мешавад, ба вежа замоне, ки аломати “зада” ба рӯи он меуфтад. Яъне “дом”-и русӣ (ба маънои “хона”) бо “дом”-и порсӣ (ба маънои “тала” ё “қапқон”) талаффузҳои мутафовите доранд. “О”-и порсӣ бозтар талаффуз мешавад, ба гунае, ки дар бадви ҳукумати шӯравӣ ва пеш аз гузаштан ба хатти лотин имлои лотини номи рӯзномаи “Тоҷикистони сурх” “Tajikistani Surx” буд, на “Tojikistoni Surx”.

Дигар ин ки садои “а”-и русӣ ҳам ба садои “а”-и порсӣ шабоҳати андак дорад. Дар забони русӣ талаффузи ин садо мушорикати фаъъоли лабҳоро намехоҳад. Ба гунае, ки бо даҳони нимабоз ҳам мешавад “а” гуфт. Дар ҳоле ки “а”-и порсӣ (тоҷикӣ) бо лабҳои бозу кашида садо медиҳад. Барои намуна, “бар”-и русӣ (ба маънои “нӯшгоҳ”) аз “бар”-и порсӣ (ба маънои “самар”) талаффузи ҳамсон надоранд. Албатта, хатти сириллик боъис шудааст, ки ҳанҷори талаффузи порсии Осиёи Миёна ба вежа дар миёни насли ҷавон латма бибинад. Аммо лаҳҷаи як тоҷик ба ҳангоми такаллум ба забони русӣ бахусус дар талаффузи ҳамин ду ово сахт мушоҳида мешавад. “Как дела? Очень хорошо”-ро тамрин кунед ва бибинед, ки талаффузи он бо риъояти овоҳои порсӣ чи қадр лаҳҷаи тоҷикии шуморо барҷаста мекунад.

Далели дигар марбут ба садои “у” аст. Масалан, дар вожаи “суруд” мо аз куҷо бидонем, ки кадом “у” чи гуна талаффуз мешавад? Чун ҳар ду як шакл доранд. Аммо ононе, ки аз рӯҳи ин забон огоҳанд, медонанд, ки “у” нахуст кӯтоҳ асту “у” дувум кашидатар. Оё хатти сириллик ин амри муҳимро нишон медиҳад? На. Оё дар хатти порсӣ метавон ба ин тафовути муҳим пай бурд? Оре.

Ҳарфи “и”-и сириллик ҳам гӯишварони забони порсӣ (тоҷикӣ)-ро дучори сардагумӣ кардааст. Барои намуна, касе, ки аз хатти порсӣ ва рӯҳи ин забон огоҳ нест, дар талаффузи вожаҳое чун “бин” (феъли амрии “дидан) ва “бин” (“писар”) гиҷ мемонад; ё намедонад, ки садои “и” дар кадом як аз ду калимаи “бино” (яке ба маънои “сохтмон” ва дувумӣ ба маънои “касе, ки қодир ба дидан аст”) кӯтоҳ ё дароз аст; ё садои “и” дар вожаҳои “Сино” ва “Синд”-ро ҳамсон талаффуз мекунад, ки ғалат аст. Ин сардаргумӣ сирфан зоидаи хатти сириллик аст, ки таъсири ваҳшатноке рӯи талаффуз, забон ва ҳатто адабиёти мо гузоштааст. Бар асари ин иштибоҳ қофияҳое, ки бархе аз шоъирони мо мебанданд, ғалат аст ва он қофияҳо фаротар аз хатти сириллик корбурд надорад.

Бад-ин гуна, посухи ҳар ду омили аввалияеро, ки профессор Усмонов ба шакли “мувофиқ наомадани ҳарфу овоз ва мувофиқ наомадани ҳарф ба табиати забон” баршумурдааст, дар намунаҳои боло мушоҳида кардем. Дар хатти сириллики порсӣ на ҳарфу овоз бо ҳам созгорӣ доранду на табиъати забон бо ин расмулхат мечарбад.

Омили севумро профессор Усмонов беҳуда зикр кардааст, чун барои ҳамагон пур равшан аст, ки хатти сириллик ба монанди табаре тез пайванди насли шӯравӣ бо мероси гаронбори торихимонро қатъ кард ва боъис шуд, ки дарахти забон дар сомони мо бихушкад ва дигар шоҳкоре дар заминаи забону адаб дар ин сарзамини адабпарвар падид наояд. Ҳолати забони порсии Осиёи Миёна ҳамонанди дарахтест, ки аз решаҳояш гусаста шуда ва батадриҷ мемирад. Танҳо давои ин дард пайванди дубора бо реша, яъне бо хатти модарист. Аз он ҳазорон ҷилд дурри дарии суфта, ки то балвои сурх дар Осиёи Миёна ва фаротар аз он офарида шуда буд, шояд танҳо як гавҳари ночизаш ба чашми сирилликхони мо расидааст. Ҳукумати шӯравӣ бо он ҳама даму дастгоҳи муфассале, ки дошт, ҳатто агар тамоми мутарҷимони импротуриро барои баргардони осори порсӣ ба сириллик мегумошт, боз ҳам барояш муяссар намешуд, ки дастикам нисфи он осори куҳану арзишмандро баргардон кунад. Гусастагӣ аз мероси ғании адабию торихӣ миллатро ба андозае аз исму расми худ дур кард, ки акнун ҳатто мункири номи асили худу забони худ аст.

Дар мавриди “аҳдофи динӣ ва этникию миллӣ” ҳам фикр намекунам ниёзе ба тавзеҳи муфассал бошад. Чун аз ҳар манзари ин омил, ки бингаред, бозгашти тоҷикон ба хатти порсӣ, ки хатти дину ойину қавму миллаташон буда, ногузир ба назар мерасад.

Ва саранҷом омили “ҳадафҳои сиёсӣ”. Чи оқои Усмонов бихоҳаду чи на, хатти сириллики Тоҷикистон акнун дар ҷазирае ба сар мебарад, ки аз модараш - Русия фарсангҳо дур уфтодааст. Хатти лотини ҳамсояҳои турктабор ин занҷираи пайвастаро, ки аз Русия сар мегирифту дар Тоҷикистон ба сар мерасид, гусастааст. Он ҳамсояҳои турктабор бо ҳиммату ҷасорат хатти таҳмилиро канор гузоштанд ва барои наздикӣ ба ҳамтаборони туркашон хатти лотинро баргузиданд. Шояд бозгашт ба хатти порсии арабӣ барои онҳо амри ҳаётӣ набошад, чун мероси адабии пешинашонро, ки ҳаҷми зиёде надорад, метавонанд ба содагӣ ба ҳар расмулхатти дигаре баргардон кунанд. Аммо ақли салим ҳукм мекунад, ки сарзамине чун Тоҷикистон танҳо бо бозгашт ба хатти порсӣ метавонад зимни ҳифзи мероси торихиаш дубора ба асолати худ даст ёбад.

Усмонов бо лаҳни чаккушӣ (болғаосо) мехоҳад ин бовари худро дар зеҳнҳои мо бикӯбад, ки:

“Мо, халқҳои форсизабон, дигар дар сарзамини қадимаамон якҷоя зиндагӣ карда наметавонем. На Ҷумҳурии Исломии Эрон, на Давлати Исломии Афғонистон ва на Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба ин фикр розӣ шуда наметавонанд”.

Аммо на оқои Усмонов ва на касе дигар қодиранд бо қаҳру итоб хоки Тоҷикистонро аз ин минтақа бардоранду дар канори Кремлин бирезанд. Ин хоки азалиро Фирдавсӣ дар китоби сутургаш ингуна ном ниҳода:

Зи Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст,

Дари Ғарчагон аз бару бум буст.

Дигар Толиқоншаҳр то Форёб,

Ҳамедун дари Балх то Андароб.

Дигар Панҷҳер аст то Бомиён

Сари марзи Эрону ҷои каён.

Дигар Гӯзгонони фархундаҷой

Ниҳодаст номаш ҷаҳон кадхудой.

Дигар Мӯлиён то дари Бадхашон

Ҳамин аст аз ин подшоҳӣ нишон.

Фурӯтар дигар дашти Омӯву Зам,

Ки бо дашти Хатлон барояд барам.

Чи Шугнон в-ар Тирмизу Висагирд,

Бухорову шаҳре, ки ҳасташ ба гирд.

Ҳамедун бирав то дари Суғд низ

Наҷӯяд кас он подшоҳӣ ба низ...

Фирдавсӣ ҳамаи ин сарзаминҳоро “Эрон” медонисту худашро фарзанди Эрон. Эрон аз ҳамин ҷо оғоз мегирифт (“Зи Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст...”). Порсӣ, бо ҳамин ном, забони бумии ин сарзамин буд (“Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ”). Авесто ҳамин сарзаминро “Эрон” ё “паҳнаи ориёиён” (Aryanam Vaejah) номидааст. Ҳол мо ба дурри Фирдавсиву санади Авесто гӯш фаро диҳем ё ба фармудаи сиёсатзадаи И. Усмонов?

Сарзамини торихӣ ҳамсони модар аст ва таъвизнопазир. Писандида нест, ки бино ба мулоҳизоти сиёсӣ ва аз рӯи ниёз, имрӯз ҳам ба моми меҳану бузургворонаш пушт кунему рӯ ба Кремлин оварем, ки тайи даҳаҳои ахир то тавонистааст, мағзу равону ҷисму ҷони бачаҳои ин сарзаминро заҳҳоквор хурдааст. Агар Носири Хусрав зинда буд, ба эҳтимоли зиёд, дар қитъаи зераш вожаи “турк”-ро бо “рус” иваз мекард:

Туркон пеши мардон з-ин пеш дар Хуросон,

Буданд хору оҷиз ҳамчун зани сароӣ.

Имрӯз шарм н-ояд озодазодагонро

Кардан ба пеши туркон пушт аз тамаъ дутоӣ.

На, профессор Усмонов, мо ҳам дар устураҳо зиндагӣ намекунем. Инҳо ҳама ривояти торих аст, воқеъият дорад. Ин ҳам воқеъият дорад, ки имрӯза сарзаминҳои порсигӯ чаҳор тикка шудаанд ва бо номҳои Тоҷикистон, Узбакистон, Эрон ва Афғонистон рӯи нақшаи сиёсии ҷаҳон ҳузур доранд. Аммо воқеъиятҳои торих ба мову шумо гӯшзад мекунад, ки ин чаҳор тикка мутаъаллиқ ба як матоъи воҳид аст; як паҳнаи фарҳангист. Ва талошҳои ҳамандешонатон барои кандани порае аз он ва дур андохтани он ба коми аждаҳои рус роҳ ба чоҳ бурд, чун хилофи мантиқи башарӣ ва азалӣ буд. Шояд тасаввури ин мавзӯъ барои шумову ёронатон мудҳиш бошад, аммо Тоҷикистон саранҷом рӯ ба асли худ хоҳад овард. Ва ин рӯйкард аз тариқи бозгашт ба хатти модарии порсӣ муяссар хоҳад шуд. Чун муҳимтарин роҳи бақои миллат дар ҳифзи забони он аст ва забони порсии Осиёи Миёна бидуни бозгашт ба расмулхатти порсӣ нобуд хоҳад шуд. Талоши шумо барои хафа кардани пайкори асолатхоҳонаи мардум ҷиноят аст.

Дар арсаи сиёсӣ ҳам мебинем, ки се пора аз ин сарзамини фарҳангии ягона зери унвони “кишварҳои форсизабон” гирди ҳам меоянду барномарезӣ мекунанд. Корбурди истилоҳи “форсизабон” дар ҷаласоти расмии Тоҷикистон ва ҳатто дар китобчаи оқои Усмонов баёнгари сардаргумии эшон аст, ки дар мавориде истифода аз ин истилоҳро судманд медонанд, аммо ғолибан бо он сари ситез доранд. Ононе, ки номи асили забони мо (порсӣ)-ро намеписанданд, ба асолати ин миллат хиёнат кардаанд ва об ба осиёби душман рехтаанд. Онҳо қасд доранд миллати моро аз мероси ғании гузаштагони барӯмандамон маҳрум кунанд, ки ҳеч кадом номи забони худро “тоҷикӣ” наномидааст.

Дар мавриди иддаъоҳои аҷулонаи И. Усмонов дар бораи мутародифҳои “тоҷик”, “форс” ва “эронӣ” ва истиноди ғалати ӯ ба В. Бартолд (ки гӯё вожаи “тоҷик”-ро баргирифта аз “тоҷ” донистааст) дар фурсате дигар хоҳам навишт. Ин ҷо танҳо тавсия мекунам, ки эшон мақолаи илмии “Тоҷикон”-и Бартолдро бихонад, ки ба тавсеъаи дидаш ба ин мавзӯъ ҳатман мусоъидат хоҳад кард. Ва ба чанд намуна аз ғалатҳое ишора мекунам, ки дар сафҳаҳои нахусти китоби профессор Усмонов мушоҳида мешавад: “мутамаддун” на, балки “мутамаддин”; “забони паштунӣ” на, балки “забони пашту”; “истиқлолият” на, балки “истиқлол”; “мунавварон” на, балки “мунаввар-ул-фикрон” ё ба забони мо “равшанфикрон”; “Пуҳантуни Кобул” на, балки “Донишгоҳи Кобул”; “олими маҷор” на, балки “олими маҷорӣ”; “тӯрону семитӣ” на, балки “тӯронию сомӣ”; “моли машруҳ” на, балки “моли машрӯъ”; афроди “муддаои форс будан” на, балки “муддаъии форс будан”, “ӯзбекӣ” на, балки “узбакӣ” ва даҳҳо ғалати дигар, ки бештарашон ношӣ аз ноошноии эшон бо хатти модарии мо – расмулхатти порсист. Як ҷо эшон иддаъо мекунад, ки номи кишвари Урдун бо “айн” навишта мешавад, ки боз ҳам ғалат аст. Шояд бо “Адан” ё ҷое дигар иштибоҳ гирифта бошад, аммо имлои “Урдун” бо “алиф” аст.

Ин ҷо яке дигар аз далелҳои баҳонатарошиҳои И. Усмонов барҷаста мешавад, ки ноогоҳии худи профессор аз хаттест, ки бо он сари ситез дорад. Мусалламан, ҳар чизи ноошно дар оғоз тарснок аст. Аммо то бо он ошно шавед, мебинед, ки чандон тарснок ҳам набуда, балки судманд аст. Аз сӯи дигар бархе аз профессорони мо, ки осорашон дар ҳавзаи паҳновари порсӣ арзишашонро аз даст медиҳанд, бо чангу дандон ба хатти сириллик часпидаанд; чун хуб огоҳанд, ки бо бозгашти миллат ба хатти порсӣ ва боло рафтани сатҳи забондонии мардум он китобҳо дар беҳтарин ҳолат дар раффи китобхонаҳо чанг хоҳанд хурд. Вале ин донишварони гиромӣ бояд бидонанд, ки манфиъати миллат бартар аз манфиъати эшон аст. Ва инро ҳам бидонанд, ки рафтори кунунии онҳо кӯчактарин тафовуте аз рафтори понтуркистҳо ва булшевикҳои оғози садаи 20 надорад, ки ба ҳар роҳе талош мекарданд ба ҳувияти миллии тоҷикон зарба бизананд.

Торих ҳамеша ба гунае такрор мешавад.

Yet Again About the Script

Баҳсе нима бо устоди нимароҳам

(вижаи "Ногуфтаниҳо"- Нигоҳ)

Яке-ду ҳафта пеш равоншиносону пизишкони Ғарб эълом карданд, ки танҳоӣ бисёр зиёнбор ва ҳатто кушанда аст. Мизони зиёни танҳоиро бо кашидани 15 нах сигор дар рӯз баробар донистаанд. Танҳоӣ, аммо, ҳолатест, ки танҳо вижаи фард ё инсон нест. Гурӯҳе аз инсонҳо ва ҳатто қавмҳову миллатҳо ҳам метавонанд танҳо бимонанд ва чун қӯе танҳо бимиранд; оҳиста-оҳиста, бо заҷҷаву нола, бо марге тадриҷӣ ба торих бипайванданд. Танҳоӣ маргбор аст.

Миллатҳое ҳастанд, ки аз бузургию азамат меуфтанд, хурду ҳақир мешаванд, тавоноии вифқи худ бо ҷаҳони берунро аз даст медиҳанд ва таҳлил мераванд. Аз бади рӯзгор, ин ҳолатест, ки порсигӯёни Осиёи Миёна тайи сад соли ахир тадриҷан ба он наздик шудаанд. Бахше аз ин танҳоиро бегонагон таҳмил кардаанд, аммо бахши бузургтари он, ки акнун мушоҳида мешавад, худангехта аст.

Тоҷикон барои шикастани танҳоӣ ва инзивояшон василаҳои лозимро доранд, аммо аз корбурди он метарсанд ё аз саводи корбурдаш маҳрум мондаанд. Дар ҷаҳоне, ки миллатҳо кӯбакӯ дунболи иштирокот бо миллатҳои дигар мегарданд, то шояд бар тӯли умрашон биафзоянд, тоҷикон аз ин иштирокот мегурезанд. Албатта, шояд корбурди лафзи “тоҷикон” дуруст набошад. Масъулонанд, ки ба ҷои ҳамаи тоҷикон тасмим мегиранд ва ин эрод ҳам зоидаи хусусиёти онҳост. Забони форсӣ ба худии худ беҳтарин васила барои афзудан бар тӯли умри ин миллат аст; ба шарти ин ки дастикам номи ин забони хуҷастаро бидонему бипазирем ва хатти онро фаро бигирем, то девори танҳоимон бишканад ва бо ҳамтаборонамон, ки аз қазо беруни марзҳоямон мондаанд, ҷӯш бихурем.

Дӯсте наҷибу фарзона аз Душанбе сафҳаҳое аз китобчаеро фиристод, ки ду сол пеш мунташир шуда; бо номи олимонаи “Баҳси алифбои тоҷикӣ” ба қалами Иброҳим Усмонов. Ин устоди нимароҳи мо, ки ҳамеша ба мо иноят доштаанд, ин бор ҳам дар навиштаи худ салоҳ надонистаанд, ки номи ноқобилро аз қалам биандозанд ва чанд сатре ҳам дар сарзанишу накӯҳиши инҷониб қаламфарсоӣ кардаанд. Гузашта аз кинае, ки шояд аз утоқҳои дарси журнализми “Ҷазира” сарчашма мегирад, устоди нимароҳам бо ман ихтилофоти ақидатии жарфе доранд ва дуруст бар хилофи ман, ҳамвора талоши фаровон ба харҷ додаанд, то Тоҷикистонро ба шакли як ҷазираи сириллик дар Осиёи Миёна ҳифз кунанд. То ин ҷо эшон муваффақ будаанд, чун чархи осиёби замона бар вифқи муроди эшон мечархад ва унвони “Олими сол” ҳам ба эшон таъаллуқ мегирад.

Китоб бо манзуре сирфан сиёсӣ тадвин шуда ва сиёсат аз сӯрохҳои ҳуруфи сириллик ва фосилаҳои миёни сатрҳояш ҳам фаварон мекунад. Аввал ин ки дебочаи китобро Сайфулло Сафаров навиштаанд, ки “сиёсатшинос” муъаррифӣ мешаванд ва кӯшидаанд аз равзанаи сиёсӣ ба мавзӯъ нигоҳ кунанду хатти форсиро ба унвони хатте, ки бо сиёсатҳои кунунии мо созгор нест, лату пор кунанд; бо таъбирҳое чун “хатти куҳан” ва “хатти мушкилфаҳм” хатти порсиро хатти афроди вопасмондаву бадбахт ҷилва диҳанд. Ва бо ин фармудаи Саъдӣ биситезанд, ки:

Куҳанҷомаи хеш перостан,
Беҳ аз ҷомаи орият хостан.

Ва ғофил аз ин мантиқ, ки танҳо афроду миллатҳои мушкилписанд ба қуллаҳое даст ёфтаанд, ки орзуи ҳамнавъонашон аст. Агар хатти ниёкони оқои Сафаров чинӣ ё жопунӣ буд, чи мегуфтанд? Ҳоло бифармоед, ки мардумони Чину Жопун куҷоянду мо куҷо? Дар ногуфтаниҳои баъдӣ ба дебочаи оқои Сафаров бармегардем, ки суҳбати ширину дилҷӯе мешавад дар борааш кард.

Аммо профессор Усмонов баҳси худро бо ин пурсиш оғоз мекунанд, ки “Мардум чӣ мехоҳанд?” Ва ба ин натиҷа мерасанд, ки мардум ҳамонеро мехоҳанд, ки эшон мехоҳанд. Ҳамапурсӣ эҳтимолан пӯшидаву пинҳон анҷом гирифтаву мо хабар надорем.

Нуктаи шигифтангез ин ҷост, ки ҳарчанд оқои Усмонов забони моро “форсӣ” намедонад, дар нахустин ҷумлаи китобаш менависад:

“Мо, халқҳои форсизабон, дигар дар сарзамини қадимаамон якҷоя зиндагӣ карда наметавонем. На Ҷумҳурии Исломии Эрон, на Давлати Исломии Афғонистон ва на Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба ин фикр розӣ шуда наметавонанд.”

Агар ҳозиред бо даҳони пур худро ҷузъи “халқҳои форсизабон” биномед, ҳадаф аз навиштани ин китоб ва ғалат будани итлоқи “форсӣ” ба забони мо чӣ буд?

Дар ҷое дигар мехонем:

“Шероз ҳамеша мулки тоҷикон будааст ва Саъдии Шерозӣ борҳо дар ғазалиёташ ин маъниро ифода кардааст. Роҷеъ ба Шероз воқеае ба ёдам меояд. Соли 1997 ҳайати Маҷлиси Олии Тоҷикистон бо роҳбарии Раиси Маҷлиси Олӣ Сафаралӣ Раҷабов ба Эрон сафар кард ва раиси Остони Шероз ҳангоми пазироӣ гуфт: “Аксарияти мардуми Шероз гузаштагони худро тоҷик меҳисобиданд”.

Ҳатман манзур аз “остон” ҳамон “устон” будааст, ки вожаи ноби порсист ба маънои “вилоят” (ки вожаест арабӣ). Ва дар Эрон устонҳо на раис, балки “устондор” доранд. Аммо бино ба тасаввури профессор Усмонов, Шерозро гӯё замоне “форс”-ҳо аз “тоҷикон” рабудаанд ва ҳатто устондори Шероз инро таъйид мекунад. Дарки ғалат аз як мавзӯъи равшану мубарҳан, ки дар гузашта ва дар замони Саъдӣ ҳам манзур аз “тоҷик” чизе ба ҷуз “эронӣ” ё “форс” набудааст ва ин лафзе буд, ки туркҳои навмусалмон дар мавриди эрониён ба кор бурдаанд. Ин ҳарфу ҳадиси ман нест, балки дар китобҳои торихи чи ғарбию чи шарқӣ садҳо санад дорад. Ва устод ёдашон рафтааст, ки дар мавриди пойтахти устони Форс суҳбат мекунанд, ки барои ғарбиён мутародифи вожаи “Эрон” буда. Дар воқеъ, ин далеле, ки эшон ба гумони худ алайҳи мухолифонашон матраҳ кардаанд, иддаъои худашонро нобуд мекунад; ин иддаъоро, ки “эронӣ” ва “тоҷик” ду мафҳуми мустақил будааст. На, об агар садпора гардад, боз бо ҳам ошност. Ва коре аз ин китобу китобчаҳои муғризонаи сиёсӣ сохта нест.

Ҳафтаи оянда мавзӯъро бештару беҳтар мешикофем. Суҳбат боқӣ.

Collectivism Vs Individualism

Мо қотилони “ман”-ем

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Яке-ду рӯз пеш аз рӯи ғайзу нороҳатӣ рӯи сафҳаи Фейсбукам навиштам: “Хат-хатӣ мекунам ин зиндагии лаънатиро”. Дӯсте нигарон пурсид, ки чаро куфрони неъмат мекунию аз зиндагӣ менолӣ. Бо ҳамон шеваи мавзуну манзум навиштам: “То боз нависамаш... Шояд бояд ранда кард зиндагиро, бо ханда”. Дӯстам ҳам хандиду афзуд, ки шояд ранда кофӣ набошад ва кор ба арраву табару тешаву сӯҳон бикашад.

Ин ҳама аз рӯи дилсардию дилгармию андӯҳу шӯхию ханда буд. Вале агар баҷидд биандешем, андак нестанд онҳое, ки дӯст доранд зиндагишонро дубора бинвисанд. Ва гирам, ки чунин амри номумкин мумкин шавад, чӣ чизе тағйир хоҳад кард? Зиндагие, ки ҳама чизаш аз пеш таъйин шуда бошад, қобили хат-хатӣ шудан нест. Мо пеш аз ин ки по ба ҳастӣ бигзорем, бисот ҳамин буда ва ҳамин хоҳад монд. Ниёконамон ба ҷои мо андеша кардаанд ва мо чорае ҷуз пайравӣ аз он андешаҳо надорем. Ё дорем? Агар ҷуръат ба харҷ диҳем, ки “ман”-е аз худ ба намоиш бигзорем, ки бо “мо” дар тафовут ё ҳатто таноқуз бошад, оё ин “ман” то кай давом хоҳад овард?

Ҷомеъае, ки мо ба ирс бурдаем, ҳамон ҷомеъаи “голилеӣ”-ст, ки “ман”-и Голелейро дар “мо” ҳабс мекунад ва ҳарфи ғалаташро бар курсӣ менишонад. Ғофил аз ин ки садҳо сол баъд тамоми насли башарият ба бовари “мо” пушт мекунаду ба мантиқи “ман”-и Голилей рӯ меорад. Намуна аз Итолиё овардан ба монанди зира ба Кирмон бурдан аст. Магар “ман”-и Рӯдакию Фирдавсию Синою Берунӣ фаромӯшамон шуда, ки ҳар кадом ба навбаи худ тавассути “мо”-и ҳокимашон таъқиб шуданду ранҷҳо кашиданд?

“Ман”-и мо ҳамчунон маҳбус аст ва ёрои худнамоӣ надорад. Пеш аз ин ки ба дунё биёем, андешаҳои моро андешидаанд ва дар мағзи мо рехтаанд ва пушт кардан ба он андешаҳо носипосию беэҳтиромӣ ба гузаштагон талаққӣ мешавад. Ғофил аз ин ҳақиқат, ки ҳар касе ба фарохури даврони худ андешида ва чизе ҷуз он ҳам аз пешиниёну имрӯзиён интизор намеравад. Ғофил аз ин ки ҳамон “ман”-ҳои ёғӣ роҳро ба сӯи пешрафт ҳамвор кардаанд ва акнун ҳамон Рӯдакию Фирдавсию Синою Берунӣ роҳнамоёни пешрафт ба шумор меоянд, на он “мо”-е, ки дар замони он бузургон ҳоким буд. Чун танҳо андешидани мутафовит аст, ки таконеро вориди ҷомеъа мекунад ва роҳи тозаеро пешорӯи он мегушояд.

Шафтолуи ин шаф-шаф равшан аст: мизони эҳтиром ба фард ва андешаҳои фард дар ҷомеъаи мо наздик ба ҳеч аст. Дар натиҷа баёни андешае, ки бо тафаккури ғолиб муғоират дошта бошад, шигифтангез аст. Дар натиҷа маҷлисро барои мо интихоб мекунанд ва ҳатто дар интихоби раиси давлат раъйи “ман”-ҳо таҳлил меравад ва бакуллӣ нодида гирифта мешавад. Дар натиҷа барои мо таъйин мекунанд, ки чи бипӯшем, чи бихонем, чи бихурем, чи бигӯему чи нагӯем, чи бишнавему чи нашнавем, дар маросими ғаму шодӣ чанд меҳмон дошта бошему дар куҷо бинишинем... Ҳатто ногуфтаниҳо ва ношунуфтаниҳоямон таъйиншуда аст. Чаро? Чун “ман” таслими “мо”-и зӯргӯву беназокат шудааст. “Мо”-е, ки ҳамаро дар як зарф меандозад; зарфе, ки бо гӯри дастаҷамъӣ тафовути андаке дорад.

Саркӯби андешаҳо ва хостаҳои инфиродӣ аз авони кӯдакӣ оғоз мегирад ва то дами марг идома дорад. Ба даҳони кӯдаке, ки муҳити атрофашро зери суол мебарад, бедиранг муҳри сукут мезанем ва ба пурсишҳои фаровони ӯ танҳо як посух дорем: “Хап шин!” Дар натиҷа “ман”-и кӯдак аз рушд боз мемонад ва табдил ба “мо” мешавад; “мо”-и танбалу абусу бетакопӯ; як қатра ранги сапед, ки дар сиёҳӣ таҳлил рафтааст. Мо қотилони “ман” ҳастем.

Аммо чи лутфе дорад ҷомеъае, ки тамоми оҳодаш нусхаҳои тамому камоли ҳамдигар бошанд? Агар ҳама мисли ҳам биандешанд, андешаи тоза аз куҷо хоҳад омад? Лобуд аз хориҷ; аз ҷое, ки “ман”-ҳое иҷозаи андешидан доранд ва ҷое, ки фард арзиши маънавӣ дорад ва хостаҳои фард таслими фишорҳои ҷамъ намешавад ва бад-ин гуна роҳро ба сӯи таҳаввулоти созандаи бештар боз мекунад.

Дар ҷомеъае, ки ҳаққи инфиродии аъзои он нодида гирифта мешавад, мардум табдил ба рама мешаванд ва раҳбари давлат худ ба худ табдил ба чӯпон мешавад. Чӯпон бо рама ҳар он чи мехоҳад, мекунад. Аз диди чӯпон, рама танҳо барои давоми умри ӯ вуҷуд дорад ва лоғайр. Аз ин рӯ, вақте чӯпон бихоҳад барои қазои ҳоҷат аз як гӯша ба гӯшаи дигари мулкаш биравад, рамаро аз роҳҳо канор мезананд, роҳҳо баста мешавад ва қарор нест аз рама садое барояд. Агар садое баромад, хафааш мекунанд. Рама ҳаққи раъй надорад. Рама фармонпазир аст. Раъй, ҳар он чи ҳаст, бо чӯпон аст. Қатли “ман”-ҳо “мо”-ро гӯспанд мекунад.

Рама якранг аст.

Дар натиҷа аҷаб нест, ки бибинем ҷомеъаи мо замоне либоси “мудернизм”-ро ба тан карда буду гӯё аз андешаҳои куҳан бурида буд. Ва акнун ҳам аҷаб нест, ки бибинем ҷомеъа ба таври дастаҷамъӣ либоси “диндорӣ”-ю “порсоӣ” ба тан мекунад. Дар ҷомеъае, ки “ман” мурдааст, иттифоқот ба таври дастаҷамъӣ ва бидуни андеша меуфтад. Кандукову ҷустуҷӯе на дар бединӣ ва на дар диндоришон анҷом намепазирад. Фикри “ҳоло мардум чи хоҳанд гуфт?” бузургтарин дағдағаи фардҳост ва фардҳо барои обрӯи худ пеши “мардум” зиндагӣ мекунанд, на барои рушду такомули худ ва мардуми худ.

Пас чи фарқе мекунад, ки ин зиндагиро хат-хатӣ бикунему зиндагие тоза боз нависем ё на. Ҳар он чи ҳаст, ҳамин аст.

Магар ин ки ормоншаҳреро тасаввур кунем, ки дар он мардум дигар рама нестанд ва фард-фарди ҷомеъа ҷойгоҳи худро доранд ва Андеша зоидаи таҷрубиёту андӯхтаҳои фардҳост. Ва муҳимтар аз ҳама, Андешаҳое ҳаст, ки зиндагие шукуфотарро ваъда мекунанд ва дар қайду банди куҳнагароӣ нестанд ва рӯ ба равшаноии фардо доранд. Он вақт мешавад хат-хатӣ кард ин зиндагии лаънатиро.

A Stranger in the Homeland

Дар ватани хеш ғариб

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Тӯли се ҳафта иқомат дар шаҳри Душанбе дарёфтам, ки ман гунаҳкорам ва гуноҳам чизе нест ҷуз форсизабонӣ. Лаҳну забони форсиам нигоҳҳои шигифтомезу гумонолудро фаро мехонд. Агар эҳсос мекардам, ки забони сурхи форсиам оқибат сари сабзам медиҳад ба бод, ба русию инглисӣ мутавассил мешудам. Ва аҷаб ин ки наҷот меёфтам. Дар пойтахти тоҷикон бароям содатару роҳаттар буд, ки бо забоне ғайр муъошират кунам ва дар амон бимонам.

Тазодде шигарфтару занандатар аз инро ҷое суроғ надорам. Агар Рӯдакию Фирдавсӣ ба ҳукми Офаридгор дар ин рӯзҳо ба хостгоҳи забонашон (Тоҷикистон) ташриф биоваранд, шакке нест, ки ба монанди ман “афғон” ё “эронӣ” лақаб бигиранд ва ба унвони “шахси шубҳанок” бозрасию бозҷӯии муфассал шаванд. Ин иттифоқест, ки бо мани тоҷики мутаваллиди Тоҷикистони қарни 20 уфтод; чи бирасад ба чеҳраҳое, ки дар сарзаминҳои порсигӯи ҳазор сол пеш ба дунё омадаанд; ҳарчанд зиндагию дору надори худро вақфи фарҳанги он карда бошанд.

Пулисе мусаллаҳ дар роҳ нигоҳам медорад ва то мепурсам “Мушкил чист?”, мегӯяд: “Э ин авғонай! Мушкил? И чихелӣ гав задестай? И точна авғонай!” Мегӯям: “Э братан, ага “Праблема чияй” бгам, тоҷик мешам?” Гичу парешон нигоҳам мекунад. Шиносномаам ҳам сад дарсад мутақоъидаш намекунад, ки рӯбарӯяш як ҳаммеҳану ҳамзабонаш қарор дорад. Мехостам бо забони ғаррои Ахавони Солис фарёд бизанам, ки

Даст бардор аз ин дар ватани хеш ғариб,
Қосиди таҷрубаҳои ҳама талх…

Аммо мутмаиннан ин фарёд бедиранг муҳри “хориҷӣ”-ро бар пешонии ман мекӯбид. Дубора забони Пушкин ба имдодам мерасад. Зиҳӣ Пушкин, ки забонаш дар сарзамини Рӯдакӣ арзише бештар дорад! То мағз-мағзи ҷон шодравон Лоиқро дармеёбам, ки дилаш бар Рӯдакӣ месӯхт…

Дар аснои навиштани ин сатрҳо шумхабари даргузашти Сорбони овози тоҷик устод Зафар Нозимро шунидам. Бузургмарде, ки дар баробари деву дадони шӯравӣ поймардона истоду марзҳои маснӯъии гӯишҳои порсиро дарҳам шикаст; ба гунае, ки ҷилави сафарҳои ҳунариаш ба Афғонистону Эронро гирифта буданд, то воҳимаи дурӯғини ноҳамгунии се гӯиши як забон сари ҷои худ бимонад. Зафар Нозим тайи 70 сол зиндагии пурбораш таслими зӯргӯии порсиситезон нашуд, балки баръакс, дар саффи пешоҳангони эҳёи забон дар Тоҷикистон қарор гирифт ва дар поярезии Бунёди Забон саҳми басазое дошт; бунёде, ки замоне забони азпойуфтодаи моро дубора бар курсӣ нишонд.

Аммо ҳоло ки бузургони ҳомии забон чун Лоиқу Зафар Нозим ҳузурашонро аз мо дареғ доштаанд, аз вазъияти забони порсӣ дар Тоҷикистон дубора чизе ҷуз ҳайфу дареғ надорем, ки бигӯем. Ҳамин дирӯз дар яке аз гузоришҳои хабаргузории расмии “Ховар” мехондам, ки вожаи “мактаб”-ро ба сабки “ахборот” ду бор ҷамъ бастааст ва ба шакли “макотибҳо” даровардааст. Ин оқоёни хабарнигор зоҳиран ҷамъбандии арабии вожаи “мактаб”-ро шакли шиктару қашангтари ин вожа талаққӣ кардаанд. Бегудор ба об мезананд, яъне бидуни он ки шинохте аз вожа дошта бошанд, дар корбурди он саросема мешаванд, то шояд бад-ин гуна фазле фурӯхта бошанд. Он ҳам дар хабаргузории расмии кишвар, ки бояд ойинаи тамомнамои вазъияти забони расмӣ бошад. Ва чунин ҳам ҳаст, зоҳиран. Вазъи забони мо ҳамин аст, ки дар “Ховар” мебинем. Мавридҳои корбурди ғалати вожаҳо дар ин ва дигар расонаҳои кишвар яке-дуто нест. Фаровон аст ва беҳтар аст дар матлабе ҷудогона ба ин мавзӯъ бипардозем.

Ноошноӣ бо хатти модарӣ решаи балоест, ки бар ҷони забони мо нишастааст. Забони мо, ки аз хатти модарӣ ба дур монд, аз бистари табиъии худ маҳрум шуд. Ва акнун бояд бо як забони тарҷумазадаи намкашида дасту панҷа нарм кунем, ки дар бисёре маворид ҷумлаҳояш гунгу бемазмунанд. Дар як родюи пойтахт ҳамарӯза чандин бор садое раъдосо эълом мекунад: “Фақат сухан пайванд ба далел аст” ва ҳеч кас намедонад, ки манзур аз ин ҷумлаи пурҳавоидаҳан чист. Эҳтимолан бояд боз ҳам ба забони Пушкин андеша кунем, то шояд мазмуне аз ин баргардони ноҳамворро дарёбем…

То замоне ки забони мо ба бистари табиъии худ, яъне ба хатти порсӣ барнагардад, ин ҳама ҳарф беҳуда аст. Чун ҷудоӣ аз хатти модарӣ гӯишварони порсӣ дар Осиёи Миёнаро аз рӯҳи забон маҳрум кардааст. Ошноӣ бо рӯҳи забон лозимаи суханварию андешаварзист. Дар натиҷа зеҳнҳо нозо шудаанд ва ҳеч андешаи тозае намезоянд. Чун пайванди андеша бо забон як амри мусаллам аст ва бидуни забони суфта дар ҳеч заминае шоҳиди пешрафт нахоҳем буд. Ин суханонро пештар ҳам гуфта будам ва дар сурати лузум сад бори дигар ҳам батакрор хоҳам гуфт.

Агар авзоъ ба ҳамин минвол ҷараён дошта бошад, баъид нест, ки фардо тоҷикони порсигӯ дар кишвари худ ба як ақаллият табдил шаванд; ақаллияти дар ватани хеш ғариб.