A Stranger in the Homeland

Дар ватани хеш ғариб

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Тӯли се ҳафта иқомат дар шаҳри Душанбе дарёфтам, ки ман гунаҳкорам ва гуноҳам чизе нест ҷуз форсизабонӣ. Лаҳну забони форсиам нигоҳҳои шигифтомезу гумонолудро фаро мехонд. Агар эҳсос мекардам, ки забони сурхи форсиам оқибат сари сабзам медиҳад ба бод, ба русию инглисӣ мутавассил мешудам. Ва аҷаб ин ки наҷот меёфтам. Дар пойтахти тоҷикон бароям содатару роҳаттар буд, ки бо забоне ғайр муъошират кунам ва дар амон бимонам.

Тазодде шигарфтару занандатар аз инро ҷое суроғ надорам. Агар Рӯдакию Фирдавсӣ ба ҳукми Офаридгор дар ин рӯзҳо ба хостгоҳи забонашон (Тоҷикистон) ташриф биоваранд, шакке нест, ки ба монанди ман “афғон” ё “эронӣ” лақаб бигиранд ва ба унвони “шахси шубҳанок” бозрасию бозҷӯии муфассал шаванд. Ин иттифоқест, ки бо мани тоҷики мутаваллиди Тоҷикистони қарни 20 уфтод; чи бирасад ба чеҳраҳое, ки дар сарзаминҳои порсигӯи ҳазор сол пеш ба дунё омадаанд; ҳарчанд зиндагию дору надори худро вақфи фарҳанги он карда бошанд.

Пулисе мусаллаҳ дар роҳ нигоҳам медорад ва то мепурсам “Мушкил чист?”, мегӯяд: “Э ин авғонай! Мушкил? И чихелӣ гав задестай? И точна авғонай!” Мегӯям: “Э братан, ага “Праблема чияй” бгам, тоҷик мешам?” Гичу парешон нигоҳам мекунад. Шиносномаам ҳам сад дарсад мутақоъидаш намекунад, ки рӯбарӯяш як ҳаммеҳану ҳамзабонаш қарор дорад. Мехостам бо забони ғаррои Ахавони Солис фарёд бизанам, ки

Даст бардор аз ин дар ватани хеш ғариб,
Қосиди таҷрубаҳои ҳама талх…

Аммо мутмаиннан ин фарёд бедиранг муҳри “хориҷӣ”-ро бар пешонии ман мекӯбид. Дубора забони Пушкин ба имдодам мерасад. Зиҳӣ Пушкин, ки забонаш дар сарзамини Рӯдакӣ арзише бештар дорад! То мағз-мағзи ҷон шодравон Лоиқро дармеёбам, ки дилаш бар Рӯдакӣ месӯхт…

Дар аснои навиштани ин сатрҳо шумхабари даргузашти Сорбони овози тоҷик устод Зафар Нозимро шунидам. Бузургмарде, ки дар баробари деву дадони шӯравӣ поймардона истоду марзҳои маснӯъии гӯишҳои порсиро дарҳам шикаст; ба гунае, ки ҷилави сафарҳои ҳунариаш ба Афғонистону Эронро гирифта буданд, то воҳимаи дурӯғини ноҳамгунии се гӯиши як забон сари ҷои худ бимонад. Зафар Нозим тайи 70 сол зиндагии пурбораш таслими зӯргӯии порсиситезон нашуд, балки баръакс, дар саффи пешоҳангони эҳёи забон дар Тоҷикистон қарор гирифт ва дар поярезии Бунёди Забон саҳми басазое дошт; бунёде, ки замоне забони азпойуфтодаи моро дубора бар курсӣ нишонд.

Аммо ҳоло ки бузургони ҳомии забон чун Лоиқу Зафар Нозим ҳузурашонро аз мо дареғ доштаанд, аз вазъияти забони порсӣ дар Тоҷикистон дубора чизе ҷуз ҳайфу дареғ надорем, ки бигӯем. Ҳамин дирӯз дар яке аз гузоришҳои хабаргузории расмии “Ховар” мехондам, ки вожаи “мактаб”-ро ба сабки “ахборот” ду бор ҷамъ бастааст ва ба шакли “макотибҳо” даровардааст. Ин оқоёни хабарнигор зоҳиран ҷамъбандии арабии вожаи “мактаб”-ро шакли шиктару қашангтари ин вожа талаққӣ кардаанд. Бегудор ба об мезананд, яъне бидуни он ки шинохте аз вожа дошта бошанд, дар корбурди он саросема мешаванд, то шояд бад-ин гуна фазле фурӯхта бошанд. Он ҳам дар хабаргузории расмии кишвар, ки бояд ойинаи тамомнамои вазъияти забони расмӣ бошад. Ва чунин ҳам ҳаст, зоҳиран. Вазъи забони мо ҳамин аст, ки дар “Ховар” мебинем. Мавридҳои корбурди ғалати вожаҳо дар ин ва дигар расонаҳои кишвар яке-дуто нест. Фаровон аст ва беҳтар аст дар матлабе ҷудогона ба ин мавзӯъ бипардозем.

Ноошноӣ бо хатти модарӣ решаи балоест, ки бар ҷони забони мо нишастааст. Забони мо, ки аз хатти модарӣ ба дур монд, аз бистари табиъии худ маҳрум шуд. Ва акнун бояд бо як забони тарҷумазадаи намкашида дасту панҷа нарм кунем, ки дар бисёре маворид ҷумлаҳояш гунгу бемазмунанд. Дар як родюи пойтахт ҳамарӯза чандин бор садое раъдосо эълом мекунад: “Фақат сухан пайванд ба далел аст” ва ҳеч кас намедонад, ки манзур аз ин ҷумлаи пурҳавоидаҳан чист. Эҳтимолан бояд боз ҳам ба забони Пушкин андеша кунем, то шояд мазмуне аз ин баргардони ноҳамворро дарёбем…

То замоне ки забони мо ба бистари табиъии худ, яъне ба хатти порсӣ барнагардад, ин ҳама ҳарф беҳуда аст. Чун ҷудоӣ аз хатти модарӣ гӯишварони порсӣ дар Осиёи Миёнаро аз рӯҳи забон маҳрум кардааст. Ошноӣ бо рӯҳи забон лозимаи суханварию андешаварзист. Дар натиҷа зеҳнҳо нозо шудаанд ва ҳеч андешаи тозае намезоянд. Чун пайванди андеша бо забон як амри мусаллам аст ва бидуни забони суфта дар ҳеч заминае шоҳиди пешрафт нахоҳем буд. Ин суханонро пештар ҳам гуфта будам ва дар сурати лузум сад бори дигар ҳам батакрор хоҳам гуфт.

Агар авзоъ ба ҳамин минвол ҷараён дошта бошад, баъид нест, ки фардо тоҷикони порсигӯ дар кишвари худ ба як ақаллият табдил шаванд; ақаллияти дар ватани хеш ғариб.