Forbidden Fruit Is Sweetest

Меваи мамнӯъ ширинтар аст

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Шояд ин мавзӯъ ҷузъи ногуфтаҳо набошад. Борҳо гуфта шуда, аммо дар лобалои торих нуҳуфтааст. Ҳамон меваи мамнӯъе, ки бино ба ривояти динҳои сомӣ, Одаму Ҳавво хурданду аз биҳишт ба замин парт шуданд. Гӯё ҳикматест азалӣ, ки дар рӯҳияи кунҷкови навъи башар ҳакк шудааст ва ҳамчунон рӯи замин ҳам дунболи он меваи мамнӯъи ширин мегардад.

Бо муруре ба торихи башарият метавон ин ҳикматро радёбӣ кард, ки ҳамвора мардум суроғи он меваи мамнӯъро гирифтаанд. Ҳар чи мамнӯъ аст, марғубтару хостанитар аст ва ҳар чи муҷоз аст, мавриди он ҳама таваҷҷуҳ нест.

Аммо аҷаб он ки ин ҳикмати мубарҳану равшан пайваста аз чашму зеҳни сардамдорону давлатдорон меуфтад ва барояшон дардисарҳое месозад, ки саранҷом ба сарнагунишон меанҷомад. Ҳокимоне, ки дар Эрони подшоҳӣ мехостанд ба зӯр мардумро аз ислом бикананду дар ҳайъате дигар биороянд, аз тахту тоҷи худ маҳрум монданд. Чун тӯдаҳо ба самти он меваи мамнӯъи ширин шитофтанд. Солҳо баъд аз он ҳокимони Эрони исломӣ ба зӯр бар сари занон ҳиҷоб афканданду бар фарқи мардон муҳри намоз кӯбиданд. Натиҷа он буд, ки мебинем: тӯдаҳо аз меваи таҳмилӣ гурезонанд ва дубора дар ҷустуҷӯи меваи мамнӯъ сардамдорони режимро дучори махмаса кардаанд.

Пас ҳар он чи таҳмилист, макруҳ аст ва ҳар он чи мамнӯъ, хостанист.

Чанде пеш дар хабаргузориҳои ҷаҳон хабаре дарз кард, ки дар Покистон бештар аз ҳар кишвари дигар вожаи “секс”-ро аз тариқи ҷустуҷӯгари интернетии Google меҷӯянд. Ин гузориш бовари ғолиби мардуми Ховарзаминро зери суол бурд, ки кишварҳои Ғарбро маҳди сексу таназзули ахлоқӣ медонанд. Зоҳиран, масъалаи сексу аъмоли ҷинсӣ бештар дағдағаи фикрии афродест, ки дар ҷомеъаҳои баста ва суннатӣ ба сар мебаранд ва кишварҳое, ки мушкилашонро бо ин мавзӯъ ҳал кардаанд, онро дар раддаи аввали ниёзҳояшон қарор намедиҳанд. Аммо занҷиру завлонаҳои иҷтимоъию урфӣ дар кишварҳое, ки ҳанӯз бо ин муъзал дасту панҷа нарм мекунанд, ин мавзӯъро табдил ба музоҳимати зеҳнии бисёре кардааст. Дар натиҷа, ҳифзи зоҳир ба вазифаи дараҷаи якум табдил мешавад ва ҳифзи ботин аҳамияти худро аз даст медиҳад. Ба ҳамон шеваи достони Эраҷ Мирзо дар бораи як зани ҳиҷобӣ, ки дар мулоқоте бо як мард исматашро бохт, аммо ҳамчунон хушнуд буд, ки печаи ҳиҷобашро аз даст раҳо накард:

Вале чун исмат андар чеҳрааш буд,
Аз аввал то ба охир чеҳра нагшуд.
Дудастӣ печа бар рух дошт муҳкам,
Ки чизе н-ояд аз мастуриаш кам.
Чу хурдам сер аз он ширин кулӯча,
“Ҳаромат бод!” гуфту зад ба кӯча.
Ҳиҷоби зан, ки нодон шуд, чунин аст,
Зани мастураву маҳҷуба ин аст...
Чу зан таълим диду дониш омӯхт,
Равоқи ҷон ба нури биниш афрӯхт,
Ба ҳеч афсун зи исмат барнагардад,
Ба дарё гар биуфтад, тар нагардад...
Чу дар зан иффату озарм бинӣ,
Ту ҳам дар вай ба чашми шарм бинӣ...
Куҷо фармуд пайғамбар ба Қуръон,
Ки бояд зан шавад ғӯли биёбон?!..

Аммо ширинии меваи мамнӯъ танҳо дар ин ҳарфу ҳадиси магӯ нест, балки ба ҳитаи сиёсат ҳам доман мекашад, ки як намунаи онро дар боло зикр кардем. Намунаҳои фаровони дигар ҳам ҳаст, ки суқути импротурии Шӯравӣ аз наздиктарину барҷастатарини онҳост. Ҳар чи мамнӯъ буд, тамоюл офариду марғуб шуд. Агар диндорӣ мамнӯъ бошад, бединӣ макруҳ мешавад. Ва агар диндорӣ иҷборист, бединӣ хостанист. Ба қавли шоъир:

Парирӯ тоби мастурӣ надорад,
Чу бандӣ дар, зи равзан сар барорад.

Агар маҳбубияти раҳбари як кишвар бар мардум таҳмил шавад, раҳбар манфур мешавад. Ва агар танаффур аз шахсе бар тӯдаҳо таҳмил шавад, ҳисси бечоранавозии фитрии мардум шахси мавриди назарро маҳбуб мекунад.

Ин вокунишҳои воруна (баръакс) ҳамвора сидқ кардаанду мекунанд. Барои намуна, гуфтугӯи ахири раисиҷумҳурии Эрон бо шабакаи телевизюни омрикоии Fox News, ба бовари бисёре, аз Маҳмуди Аҳмадинажод чеҳрае мазлуму маҳбуб тарсим кард, чун гӯянда бидуни риъояти одоб бар раҳбари як кишвар чунон метохт, ки гӯӣ бо дузди як баққолӣ тараф аст.

Кӯтоҳсухан, аз ин ҳикмати бостонӣ метавон ба осонӣ дар ҳар заминае аз зиндагӣ баҳра бурд. Агар моилем, ки як меваи бахусус ширин ҷилва накунад, беҳтар аст мамнӯъаш накунем. Шуъури инсонӣ саранҷом онро ба таври шоиста арзишёбӣ хоҳад кард. Андешае, ки сардамдорони имрӯз мамнӯъаш медонанд, фардо бар худи онҳо ҳукумат хоҳад кард. Шинохти озодонаву дақиқи он андеша метавонад чашмҳои баста бо шираи таъассубро боз кунад ва натиҷаҳои беҳтаре дар пай дошта бошад. Муҳим он аст, ки суфраамон аз анвоъи меваҳо холӣ намонад ва ҳамеша имкони гузиниш вуҷуд дошта бошад. Пас боиста аст, ки дар айни раҳо кардани андешаҳои мавҷуд бо канкошу мунозирот дар паи тавлиди андешаҳои тоза ва созанда бошем, то шояд меваи ширинтаре арза шавад, ки аз қазо мамнӯъ несту ҷаззобияти бештаре дорад.

On Foreign Conspiracy

Андар дасисаи бегонагон

(вижаи Ногуфтаҳои Нигоҳ)

Оё ҳаргиз ҷое шунидаед, ки як фаронсавӣ хунрезиҳои инқилоби 1789-и Фаронсаро натиҷаи бозиҳои пуштипардагии инглисиҳо бидонад? Ё як инглисӣ инқилоби 1688-ро, ки ба таназзули мақоми салтанатӣ анҷомид, кори дасти олмониҳо фарз кунад? Ё ҳатто як рус инқилоби Уктубрро рӯйдоде таҳмилшуда аз сӯи Бритониё ангорад, ки ба раҳбари он инқилоб паноҳ дода буд? Ман ки нашунидаам ва тасаввур ҳам намекунам, ки чунин пиндорҳое ба мухайялаи ғолиби мардуми он сарзаминҳо роҳ ёбад. Яъне дасиса ё тавтеаи ҳамсоягон чизе нест, ки мояи нигаронии онҳо бошад. Тавтеапиндорӣ дар ҷомеъаҳое, ки аз эътимод ба нафс ё худбоварӣ бархурдоранд, ҷой надорад.

Аммо дуруст баръакси онро метавон дар ҷомеъаҳои гирифтор мушоҳида кард. Ҳар рӯйдод ва иттифоқе метавонад бароянд (натиҷа)-и талошҳои хасмонаи ҳамсояҳои норафиқ бошад. Эътирози мардум дар фалон ҷой, эътисоби коргарон дар ҷои дигар, даргирии гурӯҳе ёғӣ бо нерӯҳои давлатӣ ва ҳатто ҷанги хонумонсӯзи дохилӣ, ҳама ва ҳама аз паёмадҳои пайкори пинҳони ҳамсояҳоест, ки ханда бар лабу дашна дар каф доранд. Ин бовари қишрҳои гуногуни ин даста аз ҷомеъаҳост ва дар миёни мақомоташон ҳам боварест ошкору ниҳон.

Ва маъмулан ин боварҳо бепоя нестанд. Ба ростӣ ҳам решаи он эътирозу эътисобу даргирию ҷангҳо метавонад ба берун аз марзҳои кишвар биравад; нахи бозигарони ин рӯйдодҳо метавонад дар дасти луъбатбозони хориҷӣ бошад. Боризтарин намунаи як чунин бозии бадсиголона панҷ сол ҷанги дохилии девонавори Тоҷикистон буд, ки бегонагоне ҳезумашро анбошта буданд ва гӯё ба тамошои як оташбозии муфассал нишаста буданд. Аммо он бозии хунин сурат намегирифт, агар бозигарони дохилӣ аз худ андаке дирояту ҳушёрӣ, хештандорию ватандорӣ ва шуъури як инсони пешрафтаро буруз медоданд. Танҳо инсонҳои ибтидоиро метавон дастхуши рӯйдодҳое аз он даст кард. Инсони болиғ бозича намешавад.

Агар чизе бо номи “ватан” ё “меҳан” барои шаҳрвандони ҷомеъа арзиш дошта бошад, худ ба худ барои “ҳамватан” ё “ҳаммеҳан” низ арзише воло эҷод мешавад. Ва ҳеч омили хориҷӣ қодир нахоҳад буд як фарди солими ҷомеъаи маданиро ба андозае барангезад, ки қасди ҷони ҳаммеҳанашро кунад. Ин як мантиқи сода аст, ки дар ҷомеъаҳои маданӣ ниҳодина шуда ва амал мекунад.

Омили дигаре, ки монеъ аз бозича шудани афрод мешавад, огоҳии фарогир ва дурӣ аз таъассуб аст. Таъассуб, ки баҳсашро ҳафтаи гузашта доштем, ба осонӣ аз афроди гирифтор ба он бозичаҳои хатарноке месозад, ки ҳар он метавонанд мавриди истифодаи бегонагони бадхоҳ воқеъ шаванд. Он таъассуб метавонад нисбат ба ақидае хос буруз кунад ё нисбат ба ҷоҳу мақом.

Аз ин рӯ дар ҳамаи рӯйдодҳои фаҷеъе, ки аз берун ҳидоят мешаванд, бегонагон суроғи афроди мутаъассиберо мегиранд, ки тамаъи ақидатӣ ё манзалатишон бар арзиши “ҳаммеҳанӣ” чира шудааст.

Кофист аз худамон бипурсем, ки агар рӯйдодҳои хунин ба ростӣ кори дасти омилҳои хориҷист, чаро ва чигуна мо бозичаи дасти онҳо воқеъ шудаем? Магар на сустии аносирамон дар меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстӣ буд, ки моро ба бероҳа кашонд? Вагарна ба баҳонаи дифоъ аз ақидаҳое, ки ҳанӯз ба дарки дурусташон муваффақ нашуда будем, бори нанги бародаркуширо намепазируфтем. Вагарна ба абзори дасти душмане табдил намешудем, ки бо дилхушии дижхимона бисоти наслкушӣ дар Тоҷикистонро паҳн карда буд ва бо истифода аз бемаърифатии мо моро мекушт.

Рӯзгори абасе буд он панҷ соле, ки бори нангаш имрӯз ҳам гаронӣ мекунад. Мо он рӯзҳоро назистем, балки муҷриёни марги худамон будем; фавҷ-фавҷ мурдем, то душманеро хушнуд кунем. Ба хотири боварҳое, ки ба чизе ҷуз таъассуби хушку берӯҳ устувор набуд, тарҳи бегонагони фурсатталабро ба иҷро гузоштем.

Ин иттифоқ танҳо бо тӯдаҳои ноогоҳ меуфтад ва бузургтарин дарси он рӯзҳои тираву тор ҳамин асли меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстист. Оё он дарсро ба хубӣ фаро гирифтаем ва оё аз бозича шудан дигар безорем? Оё дигар бегонаҳои бадхоҳ набояд дил хуш дошта бошанд, ки фардо ҳам бо истифода аз озу хушкбоварӣ (таъассуб) ва ноогоҳии мо ба тамошои оташбозие дигар хоҳанд нишаст? Оё рӯзгори абаси дигаре дар камини мо нанишастааст?

Воқеъиятҳои торих метавонад барои бархе талх бошад, аммо кас чорае ҷуз пазириши онҳо надорад. Дар торихи башарият ҳар нерӯе, ки бо дасти бегона бар курсӣ нишаста, сияҳном будаву сияҳном рафтааст. Танҳо миллатҳое, ки имрӯзу фардояшонро бо дастони худ сохтаанду сарнавишташонро худ рақам задаанд, сари баланду овози расо доранд. Тавтеапиндорӣ ҳам аз миёни онҳо рахт баста, чун фазое барои дасисаҳои бегонагон боқӣ намондааст.

Албатта, омилҳои фаровони дигаре ҳаст, ки чунин шароитро падид меоварад. Як давлати бархурдор аз эътимод ба нафс, ки ба доду инсоф арҷ қоил аст ва ба мардум маҷоли нафас кашидану ҳарф задан медиҳад ва озодиҳои маданиро арзонӣ медорад, метавонад саранҷом ҷомеъае бино ниҳад, ки дар он мафҳумҳои меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстӣ ҷойгоҳи ростин ва на тазоҳурии худро пайдо мекунанд. Дасти бегонагони бадсигол ҳам аз як чунин ҷомеъаи мунсаҷим кӯтоҳ аст.

On Fanaticism

Андар таъассуб

Дунёи саршор аз таъассуб ба киштие мемонад, ки дар ҳоли наздик шудан ба кӯҳи ях аст. Ҳар он метавонад ба он пораи азими ях бархураду тикка-пора шавад. Дунёи пуртаъассуб Титаникест, ки ҳамаи сарнишинонашро бо худ ба қаъри нестӣ хоҳад бурд.

Таъассуб зоидаи пешониҳои тангу зеҳнҳои маҳдуд аст. Касе харидори матоъи таъассуб аст, ки матоъи андак дидааст ва дар муқоисаи матоъҳо оҷиз аст ва ба як матоъе, ки (то ҳадде) мешиносад, иктифо мекунад. Таъассуб аз чашмҳои надидаву гурусна метаровад. Гуруснагӣ боризтарин нишонаи фақр аст ва фақр, ба вижа аз навъи маънавиаш, ҳамон кӯҳи яхест, ки саранҷом Титаникро ба қаъри об хоҳад фиристод.

Таъассуб бепадару модар аст ва ба ҳар заминае аз зиндагӣ мисли кирме, ки себеро мековад, роҳ меёбаду ҷо хуш мекунад. Рагаҳои таъассуб рӯи гардани диндорону бединон баланд мешавад. Бӯи бади таъассуб дар арсаҳои сиёсӣ, маҳаллӣ, қавмӣ, нажодӣ, ҷинсиятӣ ва ҳирфаӣ димоғҳои солимро меозорад. Ва ҷомеъа ҳар чи гирифтортар бошад, ин бӯи бад озорандатар мешавад ва ақлҳоро беш аз пеш тира мекунад. Таъассуб навъе моддаи мухаддири маҷозӣ барои оромиши мағзҳои нотоб аст.

Таъассуб ҳаққу ноҳақ намешиносад, чун решаҳои он бар пояи боваре медавад, ки мутлақу нармишнопазир аст ва роҳро ба рӯи ҳар далелу шавоҳиде, ки чолишангез бошад, бастааст. Таъассуб аз чолишу пурсиш мегурезад ва аз чолишгару пурсишгар мутанаффир аст. Мисли як инсони муътод, ки ба ҳар қимате ҳозир аст маводди мухаддирашро аз каф надиҳад. Аз ин рӯ таъассуб шакку гумонро хуш надорад ва бо афроди шаккок сари ситез дорад.

Таъассуб бо дониш ҳам миёнаи хубе надорад ва дар мавориди бисёре донишро душмани худ медонад. Ҳатто дар Омрико, ки ба назар меояд, ба ҳисоби таъассуб расидааст, чунин нест. Назарсанҷиҳо нишон медиҳанд, ки теъдоди қобили таваҷҷуҳи мардуми он кишвар умри башариятро бештар аз 6000 сол намедонанд. Ба бовари онҳо, Худованд Одаму Ҳавворо дар соли 4000 пеш аз мелод дар биҳишт офарида, бо вуҷуди ин ки додаҳои бостоншинохтӣ умри насли навини башар (Homo Sapiens)-ро ҳудуди 150 ҳазор сол баровард кардаанд. Вуҷуди ободиҳои бостонии 7000-сола ҳам ба бовари ин бахш аз мардум латма намезанад, чун бовари онҳо бар пояи таъассуб устувор аст ва бо далелҳои илмӣ сарукоре надорад.

Барои як мутаъассиби қавмӣ ё нажодӣ ҳам ин ҳақиқат маҳалле надорад, ки насли навини башар дар як нуқтаи ҷаҳон (Офриқои Шарқӣ) падид омада ва сипас дар гӯшаву канори ин кӯраи хокӣ пахш шудааст. Бино ба бовари ӯ, қавми мавриди назараш аз тираву тухмае дигар аст, ки бештар аз қавмҳои дигар мавриди инояти Худованд буда. Ин ёфтаҳои донишмандон, ки танҳо ҳудуди сӣ тан аз он одамони аввалия наздик ба 100 ҳазор сол пеш аз Офриқо ба Ховари Миёнаву Осиёву Урупо муҳоҷират карданд ва ҳамаи мо аз тухмаи ҳамон гурӯҳи насли башар ҳастем, хилофи боварҳои мутаъассибонест, ки гӯшашон бидеҳкори ҳарфи илм нест. Мавлавӣ ҳудуди 800 сол пеш бо дарки мавзӯъи ваҳдати офариниш гуфта буд: “На аз Румам, на аз зангам, Ҳамон беранги берангам”. Аммо бовар ба мантиқи ин ҳақиқати илмӣ барномаҳои мутаъассибонро нақш бар об хоҳад кард. Мутаъассибон монеъи рушди донишанд. Танҳо посухи мутаъассиб ба ҳарфи дониш “На!”-и баланд аст, бидуни ин ки он “На!”-ро бо тавзеҳоте тавҷеҳ кунад ва онро бар курсии мантиқ бинишонад.

Илм мегӯяд, ки аҷдоди мо дар Офриқо панҷ милюн сол пеш тоза роҳ рафтан ба рӯи ду поро фаро гирифта буданд ва мағзашон коркардҳои печидатаре касб карда буд ва онҳоро аз ҳамнавъони бӯзинашаклашон мутамоиз ва ҷудо кард. Таъассуб мегӯяд, ки инсон ба ҳамин шакле, ки имрӯз ҳаст, офарида шуд ва ҳеч рабте ба боқии олами вуҷуд надорад. Чун бардошти фарди мутаъассиб аз навиштаҳои мазҳабӣ ҳарф ба ҳарф аст ва тасаввур намекунад, ки манзури он навиштаҳои муқаддас метавонад маҷозӣ бошад. Чун “гил” ё “гиёҳ”-е, ки ба унвони моддаи аввалияи бадани инсон дар китобҳои мазҳабии гуногун омадааст, бино ба илм ҳам дар раванди ташаккули башар ва ҳамаи мавҷудоти зиндаи дигар нақш дошта, аммо на ба шакли афсонаие, ки аз бардошти таҳтуллафзии мутаъассибон бармеояд. Мутаъассиб роғиб нест бовари мазҳабиашро бо илму дониш оштӣ диҳад, вагарна ин мусолеҳа шуданист.

Ба ростӣ, як мутаъассиби динӣ на ба Офаридгор, балки ба дини худаш имон дорад. Аз Офаридгор тасвиреро барои худ халқ карда ва танҳо ҳамон тасвирро сазовори ситоиш медонад ва усули ситоишро танҳо дар чорчӯби дини худ мепазирад ва бовари дигаронро ноқис ё ғалат медонад. Ҳарчанд Мавлавӣ хитоб ба Офаридгор гуфта буд: “Манзур туӣ, Каъбаву бутхона баҳонаст!” ва Абӯрайҳони Берунӣ бутпарастони ҳиндиро ҳам бар пояи ҳамин мантиқ “муъмин” дониста буд, таъассуб ҷуръати такрори ин ҳақиқатро аз бисёре рабудааст.

Таъассуб Офаридгореро, ки мағзу шуъурро барои андешидан ба мо ато карда, аз офаридааш пушаймон мекунад. Пас таъассубу мутаъассиб бо Офаридгор ҳам сари ситезу инод доранд.

The Jewish Mevlana of Shiraz

Ҷилди "Шарҳи Шоҳин"

Мавлонои яҳудии Шероз

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Бад нест барои муддате аз ногуфтаниҳо биосоему ногуфтаҳое бисароем, ки то кунун андак забоне гуфтаву камтар гӯше шунуфта, аммо дар аҳамияти ин мактубу нияти ин маҷзуб гумоне раво нест, ки ҳадаф ҳамоно афзудан бар кӯлбори огоҳӣ аз рӯзгори пешину имрӯз аст.

Насри мусаҷҷаъ ба канор, инро ҳам бигӯем, ки забони мо маҷзубони фаровоне доштааст. Ба дарки ин муҳим борҳо расида будам ва парершаб бори дигар расидам; замоне ки китобе ба дастам уфтод, ба хатти ибрӣ, аммо ба забони порсии ороставу муваққар. Аз фарти бесаводӣ то кунун намедонистам, ки лотину сириллик танҳо расмулхатҳои бегонаи муъосир набудаанд, ки забони мо бад-онҳо нигошта шудааст. Китобҳои бисёре ба хатти ибрӣ (яҳудӣ) ва забони порсӣ тадвин шуда, ки дидани се ҷилд аз онҳо бароям муяссар шуд ва ҳамин ҳоло яке аз онҳо дами дастам аст.

Рози нуҳуфта дар китоб чунон шӯре дар ман афканд, ки тасмим гирифтам тилисми хатти ибриро бишканам ва нахустин байтҳои ин китобро бихонам.

Ҷумлае, ки дар сароғози манзума омадааст, ибрист (Бшем эл рахум...). Мешуд ҳадс зад, ки манзур ҳамон “Ба номи Худованди бахшандаи меҳрубон” аст, ки ба муъодили арабии худ бисёр наздик аст. Дигар ҳар чи буд, порсӣ буд, аммо ба хатти ибрӣ:

Оғози сухан бино ниҳодам,
Бар номи аҳад забон гушодам.
Бар номи кариму қодири пок,
Шавандаи аршу лавҳу афлок.
Халлоқи буду набуди даврон,
Аллому алими нутқи мурғон.
Бахшандаи тоҷу тахти шоҳӣ,
Рӯзидеҳи мӯру мурғу моҳӣ.
Донандаи розҳои пинҳон,
Маъбуди макону кавну аркон.
Қанному раҳими кулли ашё,
Ҳастидеҳи кӯҳу дашту дарё.
Донои руқуми тахтаи хок,
Шамъи дили ошиқони ғамнок...
Дар сунъи ту ақлу дида мадҳуш
Гардидаву нутқ гашта хомӯш.
Дар қудрати ту басар чӣ донад,
Андеша бар он куҷо расонад...

То ба ин байт расидам, нохудогоҳ нахустбайти Шоҳнома тадоъӣ шуд:

Ба номи Худованди ҷону хирад,
К-аз ин бартар андеша барнагзарад.

Шакке дар таъсири мустақими Фирдавсӣ бар нависандаи он китоб набуд. Ва то аз шоъири он абёт маълумоте чанд ба даст овардам, ҳар чи шак буд, ба яқин мубаддал шуд.

Унвони китоб “Шарҳи Шоҳин” аст. Шоҳини Шерозӣ, ки мегӯянд дар садаи 14 мелодӣ дар шаҳри Шероз ба дунё омада, дар миёни яҳудиён бо номи “Мавлоно Шоҳин” маъруфу маҳбуб аст. Ӯ барҷастатарин шоъири порсисарои яҳудист, аммо ба забони форсӣ дар бораи ӯ иттилоъот бисёр андак аст. Он чи медонем, чанд китобест, ки аз ӯ боз монда ва ҳамагӣ ба забони порсӣ ва хатти ибрист. Маъруфтарини онҳо “Мӯсонома” аст, ки Мавлоно Шоҳин ба пайравӣ аз “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ офарида ва дар он сарнавишти қавми яҳудро бозгӯ кардааст. “Мӯсонома”-ро “Туро” ё “Тавроти Шоҳин” низ меноманд. Сароиши ин китоб соли 1359 мелодӣ ба сар расид. Ҷолиб ин ҷост, ки бино ба ривояти яҳудиҳо, Шоҳин Тавроти манзумашро тайи сӣ сол навишта; дуруст ба ҳамон муддате, ки “Шоҳнома” суруда шуд.

Сафҳаи нахусти "Шарҳи Шоҳин"

Аммо китобе, ки акнун ба лутфи дӯсте дар ихтиёри ман қарор гирифта, достони манзуми малика Эстер ё Ситора – шаҳбонуи яҳудии Эрони ҳахоманишист, ки бино ба ривояти Таврот, бо тадбиру ҳушёрӣ аз наслкушии қавми яҳуд тавассути як вазири дарбори эрониён ҷилавгирӣ кардааст. Ин достон Хишоёршоҳ (Аҳасуерус) – подшоҳи ҳахоманишии Эронро фармонравое додгар тарсим мекунад, ки то аз дасисаи вазираш Ҳомон алайҳи яҳудиҳо огоҳ мешавад, худи вазирро ба дор меовезад. Имрӯз ҳам дар миёни яҳудиёни Бухоро мақоле ҳаст, ки мегӯянд: “Дор ба сӯи Ҳомон баргашт”, ки муъодили “Чоҳкан зери чоҳ”-и мост.

Ин нусхаи “Шарҳи Шоҳин” дар даҳаи 1970 дар Байтулмуқаддас чоп шуда, аммо дастнависи он бас қадимитар аст ва мутаъаллиқ ба яҳудиёни Бухорост. Аз ин рӯ зеру забар ё эъроби яҳудии китоб бар мабнои гӯиши бухороӣ иншо шуда, ки хондани онро барои яҳудиёни Эрон бисёр сахт кардааст.

Ба назар мерасад, ки худи Шоҳини Шерозӣ маснавиҳояшро дар оғоз ба хатти форсӣ навишта бошад ва сипас яҳудиён ба далели ҳурмату тақаддусе, ки барои хатти худ қоиланд, онро ба расмулхатти ибрӣ баргардондаву ҳифз кардаанд. Чун дар қитъае аз ашъори Шоҳин тавсифи чаҳор ҳарфи номи Мусоро мехонем, дар ҳоле ки Мусо (Моше) дар расмулхатти ибрӣ иборат аз се ҳарф аст.

Ин танҳо барги нозуке аз бӯстони анбӯҳи забони порсӣ дар миёни ғайриэрониён аст. Аммо баргест барроқу пинҳон. Дастикам барои бисёре аз мо дар кишварҳои порсигӯ Шоҳини Шерозӣ номе тоза ё фаромӯшшуда аст, дар ҳоле ки дар миёни яҳудиҳо арҷе, ки ӯ дорад ҳамсанги эҳтироми порсигӯён ба Ҳофизи Шерозист. Яъне яке аз бузургтарин чомасароёни яҳудӣ ҳам парвардаи хоки шоъирхези Шероз аст. Осори Шоҳини Шерозӣ афзун бар ин ки ба забони мост, пораҳое аз торихи моро ҳам фаро мегирад ва ба гунае баёнгари нигоҳи яҳудиён ба ториху фарҳанги эрониён аст.

Academician Shakuri on Bukhara Coup

Дар матлабе, ки ба муносибати навадумин солрӯзи балвои сурхи Бухоро таҳия шуд, устод Муҳаммадҷон Шакурӣ суханони пурмуҳтавову омӯзандае гуфт, ки ҳайфам омад ҷудогона рӯи торнигор қарор надиҳам. Мухолифони бозгашт ба хатти порсӣ ҳам метавонанд аз суханони устод панд бигиранд. Суханони устод Шакурӣ бидуни дасткорию вероиши муфассал аз гуфтугӯи телефунии Як Дарвеш бо эшон мунташир мешавад.

Паёмадҳои фарҳангии балвои Бухоро (02.09.1920)

Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ

Бухоро яке аз бузургтарин марказҳои фарҳанги мардуми тоҷик дар Варорӯд буд, ки дар тӯли асрҳо лоақал аз замони Сомониён дар фарҳанги мардуми тоҷик, дар адабиёт ва забони эшон нақши муассир дошт. Маркази фарҳангии бисёр қавӣ буд. Мо чандин маркази фарҳангӣ доштем ва қавитарини онҳо Бухоро буд. Пас аз инқилоб, чун Бухороро хароб карданд, чун давлати Бухоро дар соли 1924 барҳам хурд, яъне Ҷумҳурии Бухороро ба импротурии булшевикӣ илҳоқ карданд, Бухоро ба сифати пойтахти як давлати бузург аҳамияти худро аз даст дод ва умри торихии Бухоро ба охир расид. Дар андак муддат ончунон хароб шуд, ки ба як шаҳри музофотии дараҷаи дуюму сеюм табдил ёфт. Ин дигаргунӣ барои рушду камоли фарҳанги мардуми тоҷик натиҷаҳои бисёр манфӣ дод.

Мардуми тоҷик миллатест, ки дар тӯли асрҳо тамаддуни бузурги шаҳрӣ ба вуҷуд овардааст. Фарҳанги мардуми тоҷик маҳсули ҳамин тамаддуни бузурги шаҳрист ё баръакс. Пас аз инқилоб, ки Бухоро ба сифати давлат барҳам хурд ва ба сифати пойтахт аҳамияти худро аз даст дод, дигар маркази сиёсӣ, фарҳангӣ ва иқтисодӣ набуд, мардуми тоҷик то андозае аз он тамаддуни бузурги шаҳрии худ маҳрум шуданд, дуртар рафтанд.

Он суннатҳои қадимии фарҳангӣ, ки дар Бухоро ташаккул ва инкишоф ёфта буд ва дар дигар шаҳрҳову марказҳои мо – Балх, Самарқанд, Хуҷанд ривоҷ ёфта буд, дар замони шӯравӣ дар Тоҷикистони мо идома ёфт. Лекин қисман идома ёфт, на комилан. Вақте ки соли 1924 Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис шуд, як шаҳр ҳам надошт. Он миллати тоҷик, ки ҳазор сол тамаддуни шаҳрӣ офарида буд, акнун як шаҳр надошт. Бухоро барҳам хурду тамоман хароб шуд. Дигар шаҳрҳо берун аз Тоҷикистон монданд... Ин дигаргунии куллӣ наметавонист, ки барои инкишофи фарҳангии мардуми тоҷик бенатиҷа бошад.

Дар натиҷа мо мебинем, ки мардуми тоҷик солҳои 1930 ва солҳои баъд кам-кам аз тамаддуни шаҳрӣ дур мешуданд. Унсурҳои шуъури фулклурӣ қувват ёфт.

Бухоро барои ташаккули тамаддуни замони Сомониён нақши бисёр муассир дошт. Нақши асосӣ дошт. Аз ҷумла дар ташаккули забони адабии форсии дарӣ. Дар замони шӯравӣ миллати тоҷик аз ин неъмат дур монд ва таъсири забони Бухоро ба забони адабии Тоҷикистон торафт камтар шудан гирифт. Имрӯз мо ҳеч наметавонем, ки забони муъосири тоҷикиро ба роҳи пештараи он, ба роҳи торихии он, ба роҳи ҳамбастагӣ бо адабиёти клоссики ҳазорсола баргардонем.

Масъалаи баргаштан ба хатти форсӣ яке аз масъалаҳоест, ки мо бояд дар ин роҳ ҳал кунем. Ба хатти форсӣ баргаштанамон лозим аст. Дар хатти форсӣ вежагиҳои форсӣ, вежагиҳои форсии тоҷикӣ бисёр хуб ифода шуда буд. Бино бар ин, ин хат дар торихи мо рули бисёр калон бозӣ карда буд; дар инкишофи фарҳанг, дар инкишофи шуъури мардуми мо. Забони мо ба қолиби хатти форсӣ рехта шуда буд ва ҳоказо.

Ин яке аз масъалаҳост. Боз масъалаҳои дигаре ҳаст, ки барои ба роҳи пештараи худ даровардани забони муъосири мардуми тоҷик зарур аст.

Инқилоби Бухоро пеш аз ҳама миллати тоҷикро аз роҳи торихии ӯ, ки ба оҳистагӣ идома меёфт, берун кард, ба бероҳаи торих баровард, ба роҳҳои ноошно, номуносиб, нолоиқ дохил кард, рушди торихии миллатро ба тарафи дигар гардонд; ба тарафи номатлуб, ба тарафе, ки моро аз гузаштаи худ, аз ҳазорсолаҳои пештар торафт дуртар бурд.

Акс баргирифта аз торнамои Ойина аст.