مادرم را دوباره می‌خواهم

از خدا استخاره می‌خواهم
 مادرم را دوباره می‌خواهم

دادگاهی برای عزرائیل
 داسِ او پاره پاره می‌خواهم

مالک موت را پیاده و خوار
 زندگی را سواره می‌خواهم

درد ما را دِگر نهایت گُم
 درد او بی‌شماره می‌خواهم

دستِ او بس دراز گشته و من
 از اهورا نظاره می‌خواهم

در دل ظلمتی که حاکم شد
 دست‌کم چند ستاره می‌خواهم

چنگ او از وجود ما دور و
 چشم‌ او بی‌شراره می‌خواهم

از بلایا خراب و ناتابم
 از خدا راه و چاره می‌خواهم

در نهایت، اگر عدالت نیست
 دلم از سنگ خاره می‌خواهم

هفتم اردی‌بهشت ۱۳۹۶
 27/04/17

Аз Худо истихора мехоҳам,
Модарамро дубора мехоҳам.

Додгоҳе барои Ъазроил,
Доси ӯ пора-пора мехоҳам.

Молики мавтро пиёдаву хор,
Зиндагиро савора мехоҳам.

Дарди моро дигар ниҳоят гум,
Дарди ӯ бешумора мехоҳам.

Дасти ӯ бас дароз гаштаву ман
Аз Аҳуро назора мехоҳам.

Дар дили зулмате, ки ҳоким шуд,
Дастикам чанд ситора мехоҳам.

Чанги ӯ аз вуҷуди мо дуру
Чашми ӯ бешарора мехоҳам.

Аз балоё харобу нотобам,
Аз Худо роҳу чора мехоҳам.

Дар ниҳоят, агар ъадолат нест,
Дилам аз санги хора мехоҳам.

7-уми урдибиҳишти 1396 (27.04.2017)

Вақте ки Хуршед ғуруб кард...

Дигар на офтоб ҳамон офтоб асту на об ҳамон об. Осмон кӯтоҳ аст. Ҳаво сурбист. Ба ъумқи сина намерасад. Ҳавоси панҷгонаам гӯӣ таътил. Фазо сурреол аст. Вожаҳо аз зеҳнам гурезонанд. Ҳеч чизе сари ҷои худаш несту коркарди худашро надорад. Хобам ъайни бедористу бедорӣ ъайни хоб...

Субҳи имрӯз бо орзуи поёни ин кобуси кушанда чашмонамро гушудам. Бо ин хиёл, ки ҳамааш як хоби шум буда. Аммо фоидае надошт. Ангор гирифтори тилисме шудаам, ки ҳалқааш даври гарданам тангтару тангтар мешавад ва тавони ҳарф задану фикр кардану гӯш додану фаҳмиданро аз ман рабуда.

Андак-андак дорам мефаҳмам, ки нуқтаи иттикоямро аз даст додаам; фонуси дарёи зиндагиамро гум кардаам; фириштаи нигаҳбонам пар кашидаву дигар қарор нест баргардад; ҳалқаи пайвандам бо офаринишу Офаридгор аз ман гусастааст. Оё ҳаргиз мешавад бо ин мусибат хӯ гирифт, ки ъазизтарину поктарину беҳтарин инсони зиндагиам ҳузурашро аз мо дареғ доштаву ба малакути аъло пайвастааст?

Ҳамин ду моҳ пеш канораш будам. Субҳи содиқ аз садои ҳиқ-ҳиқаш бедор мешудам. Рӯи саҷҷодааш нишаста буд, шонаҳояш меларзид, намозаш замзамаи модари доғдида мешуд. Дар сӯги Фарҳод месӯхт. Аз Худо масъалат мекард, ки ин бор дигар риъояти навбат ёдаш наравад ва касе ҷуз ӯро набарад. Наҷво мекардам, ки “Момонҷон, агар Шумо биравед, ҳамаи мо хароб хоҳем шуд”. Мегуфт, ки “рафтани ман суннат аст; рафтани Фарҳод бароям зиллат буд”. Худо ҳам муъатталаш нагзошту бурдаш пеши Фарҳоду Ховару Додо. Ва мо, бозмондагон, ҳамагӣ хароб шудем.

Модарам ҳафт сол дар як мадрасаи истолинӣ дарс хонда буд, аммо дуктурои зиндагӣ дошт. Шевотарин забону баён, дақиқтарин ташхису баррасии мушкил, санҷидатарин ройзанию машварат, инсонитарин рӯйкард ба ҳар мавзӯъеро дошт. Дар ъайни содагиву самимияти як фиришта. Зиндагии шулӯғу пурмашғалаи як модари нуҳ фарзанд ҳам, ки тасаввураш барои мо сахт аст, монеъ аз ин намешуд, ки лаҳзае гир биовараду китобу рӯзномае бихонад. Агар рӯзгор ба ӯ маҷол медод, ба болотарин дараҷоти ъилмӣ ҳам даст меёфт. Аммо ӯ тавонист ба болотарин дараҷоти ъилму ъамали модарӣ бирасад.

Фарзанди ғарибаш ман будам. Ҳаргиз намехост ғурбатам ин қадр ба дарозо бикашад. Ҳамеша мехост баргардам. Вале рафта-рафта, ба далели хӯи носозгору сароҳати лаҳҷаву бепардагӯии ман бо ғурбати ман канор омад. Фикр мекард, ғурбат бароям амнтар аст. Ҳар бор, ки телефунӣ суҳбат мекардем, илтиҷо мекард: “Да нумат мурам, Шафқатҷун, гапҳои сиёсӣ назан, ба ину ун кор надошта бош, мун бебало шинем...” Ҳамааш нигарон буд, ки сароҳати лаҳҷа (бепардагӯӣ) кор дастам хоҳад дод ва рӯзе-рӯзгоре ба ҳисобам хоҳанд расид ва сарбанестам хоҳанд кард. Ҳоло танҳо мояи тасаллои ман ин аст, ки доғи ман бар синааш нанишаст.

Ва ҳар бор, ки ба диданаш мерафтам, пеш аз худоҳофизии талху шӯру ашколуде, ки доштем, мегуфт:

Гулҳои боғи васлат чинем ё начинем?
Дидори якдигарро бинем ё набинем?

Ва ман ҳамеша итминон медодам, ки хоҳем чиду хоҳем дид.

Аммо ин бор, ҳамин ду моҳ пеш, дар рӯзи пурбарфи аввали исфанд (19.02), ки худоҳофизӣ кардем, дигар он байтро нахонд. Сари остонаи хона як корди бузург гузошт. Аз рӯи корд рад шудам. Рӯи шонаҳоям орд пошид. Гарм дар оғӯшам гирифту гунаҳоямро бӯсид. Ва бо оромиши ъаҷибе худоҳофизӣ кард. Барои аввалин бор аз ҳамлаи амвоҷи эҳсосотам ҳангоми худоҳофизӣ бо Модар дар амон монда будам. Чун Модар ором буду гиря намекард. Ангор доштам барои чанд соъате аз ӯ дур мешудам. Ва воқеъан ҳамин тавр ҳам шуд. Парвоз 14 соъат ба таъхир уфтод ва ман шодону шитобон паҳлуи Модар баргаштам. Бо ҳам гуфтему чоӣ нӯшидему андарзҳояшро ба гӯши ҷон шунуфтам. Ва боз ҳам саҳнаи худоҳофизӣ. Ин бор барои ҳамеша.

Филми охирин соъоти зиндагии Модарро мебинам, ки Паймон бароям фиристодааст. Модар дар ҳоли тамошои як сериёли туркӣ, лобуд рӯи шабакаи GemTV. Кӯчактарин нишонае аз ин нест, ки ин ъазизи дилу дида рафтанист.

Комилан ногаҳонӣ буд. Сари по буд, ки қалбаш пас аз 77 сол аз тапидан бозмонд. Канори нахустфарзандаш ва дар бағали ӯ ҷон дод. Ин дуъои ҳамешагиаш мустаҷоб шуд, ки “Худовандо, ҳаргиз маро муҳтоҷи дигарон накун”. Аммо зарфи ду-се моҳи ахир даме аз дарди дурӣ аз Фарҳод наосуда буд ва ҳамин дарди бедармон қалби зарифи Модарро суда буд. Ва захми рафтани Фарҳод ҳанӯз ба ҳам нарасида, захми ҷонсӯзтаре вуҷуди моро ба оташ кашид.

Ҳоло бо ин қалби шарҳа-шарҳаву зеҳни парешони модармурда чигуна шарҳи дарди дурӣ аз поктарин инсонеро бигӯям, ки нигоҳаш чашмаи меҳр буд? Чигуна тазоҳур кунам, ки ман ҳамонам, ки будам ва зиндагӣ ҳамон аст, ки буд? Чизеро, ки Модар ба ман ёд надода, ҳамин тазоҳур аст.

Аз лаҳзае, ки Хуршедам ғуруб карду дар чанги зулмат мондам, сардам аст. Сард, мисли ин ки дар яхчоли Худованд гирифтор омада бошам. Сард, ангор замҳарири мавъуд ҳамин буда. Гӯё тоза аз батни Модар фурӯ уфтодаву дар дашти бараҳуте раҳо шудаам, саргардон...

Аз ин ба баъд интизори расиданамро намекашед, Момон. Аз ин ба баъд нигарони гуфтаҳову нивиштаҳои бепарвои ман нестед. Аз ин ба баъд муҳимтарин мухотаби барномаҳоямро надорам. Маъсумонатарин нигоҳу табассум аз рӯи сафҳаи Замин зудуда шуд. Вуҷуди баҳориаш, ки фарвардин омада буд, урдибиҳишт ҳам зери хок шуд ва равонаш дар биҳишт орамид. Модарам, Зубайдаи Раҷабиён, зубайд ё ъатия ё ҳадяи Парвардигор буду бозпас ба сӯи Парвардигор шитофт.

Бо ин ҳама ҳарф натавонистам як зарра аз андӯҳи дуриатро баён кунам, Модар...

(Ин ъаксро, ки акнун дар гӯшаи ёдбуди Модарам дар ғурбат аст, навааш Паймон ду рӯз пеш аз даргузашти фириштаи нигаҳбонам гирифта).

وقتی که خورشید غروب کرد

دیگر نه آفتاب همان آفتاب است و نه آب، همان آب. آسمان کوتاه است. هوا سُربی است. به عمق سینه نمی‌رسد. حواس پنجگانه‌ام گویی تعطیل. فضا سوررئال است. واژه‌ها از ذهنم گریزانند. هیچ چیزی سر جای خودش نیست و کارکرد خودش را ندارد. خوابم عین بیداری است و بیداری، عین خواب...

صبح امروز با آرزوی پایان این کابوسِ کُشنده چشمانم را گشودم. با این خیال که همه‌اش یک خواب شوم بوده. اما فائده‌ای نداشت. انگار گرفتار طلسمی شده‌ام که حلقه‌اش دور گردنم تنگ‌تر و تنگ‌تر می‌شود و توان حرف زدن و فکر کردن و گوش دادن و فهمیدن را از من ربوده.

اندک اندک دارم می‌فهمم که نقطۀ اتکاءام را از دست داده‌ام؛ فانوس دریای زندگی‌ام را گم کرده‌ام؛ فرشتۀ نگهبانم پر کشیده و دیگر قرار نیست برگردد؛ حلقۀ پیوندم با آفرینش و آفریدگار از من گسسته است. آیا هرگز می‌شود با این مصیبت خو گرفت که عزیزترین و پاک‌ترین و بهترین انسان زندگی‌ام حضورش را از ما دریغ داشته و به ملکوت اعلی پیوسته؟

همین دو ماه پیش کنارش بودم. صبح صادق از صدای هق‌هقش بیدار می‌شدم. روی سجاده‌اش نشسته بود، شانه‌هایش می‌لرزید، نمازش زمزمۀ مادر داغدیده می‌شد. در سوگ «فرهاد» می‌سوخت. از خدا مسألت می‌کرد که این بار، دیگر رعایت نوبت یادش نرود و کسی جز او را نبرد. نجوا می‌کردم که «مامان جان، اگر شما بروید، همۀ ما خراب خواهیم شد». می‌گفت که «رفتنِ من، سنت است؛ رفتنِ فرهاد، برایم ذلت بود». خدا هم معطلش نگذاشت و بردش پیش فرهاد و خاور و دادا. و ما بازماندگان، همگی خراب شدیم.

مادرم هفت سال در یک مدرسۀ استالینی درس خوانده بود، اما دکترای زندگی داشت. شیواترین زبان و بیان، دقیق‌ترین تشخیص و بررسی مشکل، سنجیده‌ترین رایزنی و مشورت، انسانی‌ترین رویکرد به هر موضوعی را داشت. در عین سادگی و صمیمیت یک فرشته. زندگی شلوغ و پرمشغلۀ یک مادرِ نُه فرزند هم که تصورش برای ما سخت است، مانع از این نمی‌شد که لحظه‌ای گیر بیاورد و کتاب و روزنامه‌ای بخواند. اگر روزگار به او مجال می‌داد به بالاترین درجات علمی هم دست می‌یافت. اما او توانست به بالاترین درجات علم و عملِ مادری برسد.

فرزندِ غریبش من بودم. هرگز نمی‌خواست غربتم این‌قدر به درازا بکشد. همیشه می‌خواست برگردم. ولی رفته رفته، به دلیل خوی ناسازگار و صراحت لهجه و بی‌پرده‌گویی من، با غربت من کنار آمد. فکر می‌کرد غربت برایم امن‌تر است. هر بار که تلفنی صحبت می‌کردیم، التجا می‌کرد: «ده نومَت مُرم (بمیرم برات) شفقت جون، گپ‌های سیاسی نزن، به این و اون کاری نداشته باش، مون بی‌بلا شینیم (بذار بی‌بلا بشینیم)...» همه‌اش نگران بود که صراحت لهجه کار دستم خواهد داد و روزی روزگاری به حسابم خواهند رسید و سربه‌نیستم خواهند کرد. حالا تنها مایۀ تسلای من این است که داغِ من بر سینه‌اش ننشست.

و هر بار که به دیدنش می‌رفتم پیش از خداحافظیِ تلخ و شور و اشک‌آلودی که داشتیم می‌گفت:

گل‌های باغِ وصلت چینیم یا نچینیم؟
دیدار یکدِگر را بینیم یا نبینیم؟

و من همیشه اطمینان می‌دادم که خواهیم چید و خواهیم دید.

اما این بار، همین دو ماه پیش، در روز پربرفِ اول اسفند که خداحافظی کردیم، دیگر آن بیت را نخواند. سرِ آستانۀ خانه یک کارد بزرگ گذاشت. از روی کار رد شدم. روی شانه‌هایم آرد پاشید. گرم در آغوشم گرفت و گونه‌هایم را بوسید. و با آرامش عجیبی خداحافظی کرد. برای اولین بار از حملۀ امواج احساساتم هنگام خداحافظی با مادر در امان مانده بودم. چون مادر آرام بود و گریه نمی‌کرد. انگار داشتم برای چند ساعتی از او دور می‌شدم. و واقعاً همین طور هم شد. پرواز ۱۴ ساعت به تأخیر افتاد و من شادان‌وشتابان پهلوی مادر برگشتم. با هم گفتیم و چایی نوشیدیم و اندرزهایش را به گوش جان شنفتم. و باز هم صحنۀ خداحافظی. این بار برای همیشه.

فیلم آخرین ساعات زندگی مادر را می‌بینم که «پیمان» برایم فرستاده. مادر در حال تماشای یک سریال ترکی، لابد روی شبکۀ «جِم‌تی‌وی». کوچک‌ترین نشانه‌ای نیست از این که این عزیز دل و دیده رفتنی است.

کاملاً ناگهانی بود. سر پا بود که قلبش پس از ۷۷ سال از تپیدن بازماند. کنار نخست‌فرزندش و در بغل او جان داد. این دعای همیشگی‌اش مستجاب شد که «خداوندا هرگز مرا محتاج دیگران نکن». اما ظرف دو سه ماه اخیر، دمی از درد دوری «فرهاد» نیاسوده بود و همین درد بی‌درمان، قلب ظریف مادر را سوده بود. و زخمِ رفتنِ فرهاد هنوز به هم نرسیده، زخم جان‌سوزتری وجود ما را به آتش کشید.

حالا با این قلب شرحه شرحه و ذهنِ پریشانِ مادرمرده، چگونه شرح درد دوری از پاک‌ترین انسانی را بگویم که نگاهش چشمۀ مهر بود؟ چگونه تظاهر کنم که من همانم که بودم و زندگی همان است که بود؟ چیزی را که مادر به من یاد نداده، همین تظاهر است.

از لحظه‌ای که خورشیدم غروب کرد و در چنگ ظلمت ماندم، سردم است. سرد، مثل این که در یخچال خداوند گرفتار آمده باشم. سرد، انگار زمهریر موعود همین بوده. گویا تازه از بطن مادر فرو افتاده و در دشت برهوتی رها شده‌ام، سرگردان...

از این به بعد انتظار رسیدنم را نمی‌کشید مامان. از این به بعد نگران گفته‌ها و نوشته‌های بی‌پروای من نیستید. از این به بعد مهم‌ترین مخاطب برنامه‌هایم را ندارم. معصومانه‌ترین نگاه و تبسم از روی صفحۀ زمین زدوده شد. وجود بهاری‌اش که فروردین آمده بود، اردی‌بهشت هم زیر خاک شد و روانش در بهشت آرمید. مادرم، زبیده رجبیان، زبید یا عطیه یا هدیه پروردگار بود و بازپس به سوی پروردگار شتافت.

با این همه حرف، نتوانستم یک ذره از اندوه دوری‌ات را بیان کنم مادر...

(این عکس را که اکنون در گوشۀ یادبود مادرم در غربت است، نوه‌اش «پیمان» دو روز پیش از درگذشت فرشتۀ نگهبانم گرفته)

Дмитрий Орешкин: Мубориза бо фасод рози комгории Новолнӣ аст

Дмитрий Орешкин, коршиноси сиёсии Русия

Имшаб мусоҳиби фавқулъода хубе доштам. Дмитрий Орешкин, сиёсатдон ва ҷуғрофидони сиёсии Русия ва коршиноси сиёсии он кишвари ъазим, ки ҳар коре мекунад, собунаш ба тани мо ҳам мехурад. Вале ин бор суҳбати мо сирфан дар бораи Русия буд ва интихоботи соли ояндаи Русия ва номзадии эҳтимолии Олексей Новолнӣ (Alexey Navalny) дар онҷо.

Хушам омад аз коршиносе, ки зарурати интихоби сангар азияташ намекард. Аз оғоз то поёни мусоҳиба бесангар, яъне бетараф буд ва баду хуби Новолниро барои ман бепарво тарсим мекард.

ДР: Рози комгории сиёсии Новолниро чигуна тавзеҳ медиҳед?

Дмитрий Орешкин: Ба назари ман, рози муваффақияти Новолнӣ ҳамон чизест, ки морксистҳо “гузор аз каммият ба кайфият” меномиданд. Ӯ бо такя бар як мавзӯъи воҳид дар ҳоли сохтани шахсияти сиёсии худаш аст. Дар ниҳоят, бузургтарин моҳӣ гираш омада, ки исмаш “Дмитрий Медведев” аст. Ғайр аз ин, ӯ дар Интернет маҳорати хоссе дорад. Ва Интернет дар саросари сарзамини мо дар дастрас аст. Ӯ истеъдоди сиёсии хориқулъода дорад ва шароитро бисёр хуб дарк мекунад. Шароит ҳам бар вифқи муроди ӯ шакл мегирад. Ба хотири ин ки мардум доранд ба сутӯҳ меоянд ва шиъори “Криме моли мост” дигар харидори чандоне надорад. Ҳарчанд афкори ъумумӣ ҳанӯз моил нест Путинро зери суол бибарад, аммо мавзӯъи фасод ва мавзӯъи хоҷагони бадсириште, ки дар атрофи тезори хушмаром ҷамъ шудаанд, беш аз пеш тарафдор дорад. Инҳо ҳамааш бо ҳам мусодиф шуда. Афзун бар шаҳомату поймардии шахси Новолнӣ, ки хураи сиёсат аст. Ҳамаи инҳо боъис шуд, ки мардуми бисёре дунболаш роҳ биуфтанд.

ДР: Ҳоло ки суҳбат аз фасод шуд, ба назари Шумо, Новолнӣ барои анҷоми ин корзор пулашро аз куҷо дармеоварад?

Дмитрий Орешкин: Онҳое, ки рӯйдодҳои сиёсиро дунбол мекунанд, шакке надоранд, ки ӯ бо бархе аз муассисоти бонкӣ сарукоре дорад. Афзун бар ин, ӯ аз тариқи Интернет пул ҷамъоварӣ мекунад. Мо ба ин навъи фаъъолият истилоҳан “Сандуқи Yandex” мегӯем.  Вале равобити ӯ бо бонкҳо то андозае пӯшида аст... Мусалламан, Новолнӣ Робин Ҳуди ҷангали Шервуд нест. Новолнӣ як шахсияти ъодӣ ҳам нест. Дар ҷавониаш машғули “гринмейлинг” буд. “Гринмейлинг”, яъне хариди теъдоди зиёде аз саҳомҳои як ширкат ва фурӯши онҳо ба қимати бештар барои ба даст овардани идораи он ширкат.  Ман наметавонам бигӯям, ки ӯ одами комилан худист, он тавре, ки хелеҳо тасаввур мекунанд. Ва дар ъайни ҳол сиёсати калон дар кишварҳои бузург ба хотири чашму абрӯ сурат намегирад. Ҳатман бояд пуле барои пардохт дошт.

ДР: Соли 2011 дар интихоботи Думои Давлатии Русия Олексӣ Новолнӣ шиъоре сар дода буд, ки “Ба ҳар ҳизбе раъй бидиҳед, ба ҷуз ҳизби “Русияи воҳид” (“Единая Россия”). Ҳатто номи ин шеваи раъйдиҳӣ шуда буд “Шеваи Новолнӣ” (“вариант Навального”). Пештар аз он оқои Новолнӣ ҳизби ҳокими Русияро “ҳизби кулоҳбардорону дуздон” ("партия жуликов и воров") номида буд. Ин ҳисси танаффури ӯ аз ҳизби “Русияи воҳид” аз куҷо бармеояд?

Дмитрий Орешкин: Новолнӣ хураи сиёсат аст. Ӯ баростӣ як раҳбари сиёсист. Ӯ мехоҳад раисиҷумҳур шавад. Ва ин хостаи ӯ ба даҳ сол пеш бармегардад. Ҳамаи сиёсатмадорҳои ростин бояд ин сифатро дошта бошанд. Ӯ, барои ин ки раисиҷумҳур шавад, бояд низоми мавҷудро дарҳам бишканад. Таҷассуми ин низом ҳизби “Русияи воҳид” аст... Дигар ин ки барои суъуд бояд рақиби аслиро шикаст дод. Абъоди шахсиятии Новолнӣ бузург аст ва дар ин шакке нест. Ва ҳадафҳои ӯ ҳам ба ҳамин андоза бузург аст.

ДР: Вале мухолифи давлат будан дар Русия кори бехатаре нест, бо таваҷҷуҳ ба сарнивиште, ки мухолифони давлат доштаанд. Оё ъаҷиб нест, ки Олексӣ Новолниро то кунун дар Русия таҳаммул мекунанд?

Дмитрий Орешкин: Ҳар чизе, ки дар ъарсаи сиёсии Русия иттифоқ меуфтад, барои ман шигифтангез аст. Вале Новолнӣ ҳисси бӯёии сиёсии зарифе дорад. Ӯ хуб мефаҳмад, ки дорад рӯи лабаи теғ роҳ меравад. Вале ба ҳар ҳол, ӯ дар халаъ нест. Ва хуб медонад, ки бод ба чи самте мевазад. Афроди огоҳе ҳастанд, ки барои самтёбӣ ба ӯ кумак мекунанд. Шакке нест, ки роҳи ӯ пурмухотира аст. Дар ҳар он метавонад ба балое гирифтор шавад. Гузашта аз ин, ӯ ба ъунвони як марди руси маъмулӣ хуб медонад, ки бародараш ба хотири ӯ дар зиндон нишастааст. Ҳам ӯ ва ҳам бародараш ин мавзӯъро ба ъунвони шароити бозӣ қабул доранд. Яъне мутаваҷҷеҳ аст, ки  бояд қурбонӣ бидиҳад. Ба бовари ман, дар чунин шароите 99 дарсади мардум ба шикаст тан медоданд. Вале ӯ ҳамчунон сари пост. Ин танҳо ба хотири қуввату истодагарии ӯ нест. Ӯ сирфан дар ҳоли сабук-сангин кардани шонси худаш аст. Маълум аст, ки дорад риск мекунад. Аммо аз сӯи дигар, агар риск накунед, раисиҷумҳур намешавед.

(Ва гуфтугӯи мо пас аз ин ҳам барои дақоиқе дигар дунбола дошт ва боз ҳам аз он лаззат бурдам. Дареғ, ки чунин мусоҳибе дар Тоҷикистон андак дорем).

Туркия ҳам раёсатӣ шуд; Ба монанди Омрико?

 به خط پارسی

Дориюши Раҷабиён

Би-Би-Сӣ

Шӯру ҳаяҷони ҳамапурсии Туркия дар ҳоли фурӯ нишастан аст, аммо баҳсҳо дар мавриди ин ки чи тағйире дар Қонуни Асосии ин кишвар рух дода, барои муддатҳо идома хоҳад дошт. Яке аз мавзӯъҳое, ки дар ин миён борҳо матраҳ шуда – ва ғолибан аз сӯи ҳаводорони раъйи “оре” дар он ҳамапурсӣ – беҷиҳат будани нигарониҳо дар мавриди эҳтимоли суқути Туркия дар партгоҳи истибдоду худкомагист.

Мегӯянд: Туркия танҳо кишваре нест, ки низоми раёсати ҷумҳуриро бар низоми порлумонӣ тарҷеҳ дода ва қарор аст то ду соли дигар (аз замони баргузории интихоботи раёсати ҷумҳурии баъдӣ) шабеҳи низомҳои сиёсии кишварҳое чун Омрикову Фаронса шавад. Ва беҷиҳат ҳам намегӯянд. Ҳарчанд низоми сиёсии Фаронса шибҳираёсатӣ аст ва нахуствазир ҳам дорад.

Ва аммо низомҳои сиёсии Туркияву Омрико ва бисёре дигар аз кишварҳои ҷаҳон аз ин ба баъд як таърифи воҳид хоҳанд дошт: низоми раёсатӣ. Низоме, ки дар раъси ҳам ҳукумат ва ҳам давлати он як нафар қарор дорад ва ӯ раисиҷумҳур аст. Вале оё ҳар гирде гирдуст?

Дар расонаҳои дохилии Туркия истилоҳи Türk tipi başkanlık (раёсати ҷумҳурӣ ба сабки туркӣ) мутадовил шуда, ки ҳикоят аз тафовути миёни низоми раёсатии отии ин кишвар бо соири низомҳои ҳамном дорад. Барои намуна, мешавад вежагиҳои низомҳои раёсатии Туркия ва Омрикоро канори ҳам гузошту санҷид.

Истиқлоли қувваи қазоия

Ҳамапурсии Туркия 18 асли Қонуни Асосиро тағйир дод. Нахустини онҳо асли нуҳум буд, ки мегуфт: “Қудрати қазоӣ бояд дар ихтиёри додгоҳҳои мустақил бошад, ки ба намояндагӣ аз миллати Туркия ъамал мекунанд”. Дар паи ҳамапурсӣ як вожа ба таърифи моҳияти додгоҳҳо изофа шуд: бетараф. Яъне фақат “додгоҳҳои мустақиллу бетараф” ҳаққи доварии ҳуқуқӣ доранд.

Феълан додситонҳову қузоти аршади Туркияро чаҳор марҷаъ таъйин мекунанд. Вазифаи таъйини 41 дарсади онҳо ба дӯши қувваи қазоия аст, 46 дарсад бо раисиҷумҳур аст; 8 дарсадро порлумон ва 5 дарсади боқимондаро нахуствазир ва кобине бармегуморанд.

Дар паи ҳамапурсии ахир фақат ду марҷаъ додситонҳову қузоти аршади кишварро мансуб хоҳанд кард: 69 дарсад бо раисиҷумҳур аст ва 31 дарсад ҳам бо порлумон. Ъамалан саҳми ҳар ду афзоиш ёфта, чун ду марҷаъи дигар ҳазф шудаанд, аммо бахши аъзами қузот аз ҷумлаи мансубони шахси раисиҷумҳур хоҳанд буд. Мухолифони ҳамапурсии 27 фарвардин (16.04.17) мегӯянд, ки бо чунин тағйире асли тафкики қуввои сегона зери суол рафта; бахши аъзами баданаи аслии қувваи қазоияро раиси қувваи муҷрия таъйин мекунад ва мобақии онро ниҳоди қонунгузорӣ бо аксарияте, ки аз ҳизби раиси қувваи муҷрия меояд. Интисобҳои раисиҷумҳури ниёзе ба таъйиди марҷаъи дигар надорад.

Дар Иёлоти Муттаҳидаи Омрико, аммо, раёсати ҷумҳурӣ дар ин заминаи бахусус сирфан ниҳоди пешбарӣ ё муъаррифӣ аст. Раисиҷумҳур номзадҳоеро ба мақомҳои қазоват дар Девони Ъолии кишвар ба маҷлиси Сено пешниҳод мекунад ва ин маҷлиси Сеност, ки онҳоро мепазирад ё намеписандад.

Ташкили кобине

Яке аз дағдағаҳои аслии як раисиҷумҳури Омрико дар оғози кор гузиниши аъзои кобинеи худ аст; он ҳам ба шевае, ки ба мазоқи аъзои маҷлиси Сено хуш ояд. Дар ниҳоят, ин намояндагони мардум ҳастанд, ки баргузидаҳои раисиҷумҳурро месанҷанду арзёбӣ мекунанд ва барояшон нумреи радд ё пазириш медиҳанд. Намунаи боризаш дардисарҳои ахири Дунолд Тромп барои таъйиди салоҳияти бархе аз аъзои кобинеаш дар маҷлиси Сенои Омрикост.

Аммо дар низоми ҷадиди Туркия раисиҷумҳур дар гузиниши аъзои кобинеаш мухтор хоҳад буд ва бениёз аз таъйиди салоҳияти онҳо дар маҷлис. Истизоҳи вазирон дар маҷлис ҳам ба торих хоҳад пайваст. Танҳо марҷаъи посухгӯӣ барои вазирон ҳамоно шахси раисиҷумҳур хоҳад буд.

Инҳилоли маҷлис

Дар низоми сиёсии раёсатии Туркия раисиҷумҳур метавонад дар сурати зарурати мавриди ташхиси худаш порлумонро мунҳал кунад. Дар бисёре аз низомҳои сиёсӣ як чунин ҳаққе барои раисиҷумҳур дар назар гирифта шудааст. Масалан, дар Фаронса, ки як низоми шибҳираёсатӣ ё омезае аз низомҳои раёсатӣ ва порлумониро дорад, раисиҷумҳур метавонад дар паи ройзанӣ бо нахуствазир ва раисони ҳар ду бахши порлумон Маҷлиси Миллиро мунҳал кунад. Дар низоми сиёсии ҷадиди Туркия раъйи раисиҷумҳур барои инҳилоли маҷлис басанда хоҳад буд.

Ва аммо дар Омрико ин маврид аз усули аввалии тафкики қувво ва истиқлоли онҳо ба шумор меояд. Раисиҷумҳур наметавонад Кунгреро мунҳал кунад. Ҳамон гуна, ки Кунгре наметавонад Девони Ъолиро мунҳал кунад. Ба хотири риъояти тавозуни қувво ҳар як аз қуввои сегона қарор аст аз қудрати мусовӣ бархурдор бошанд.

Тафкику тавозуни қувво

Нигиронии аслӣ ҳамин буд. Чи пеш аз ҳамапурсӣ ва чи пас аз он. Бисёре аз коршиносони Туркия муътақиданд ки ҳамапурсии 27 фарвардин (16.04.17) ба тазъифи тафкику тавозуни қувво меанҷомад.

Яке аз далоили ин нигаронӣ ҳифзи пойбандӣ ва мақоми ҳизбии раисиҷумҳур дар низоми ҷадиди Туркия аст. Яъне агар раҳбари як ҳизби сиёсӣ ба раёсати ҷумҳурӣ бирасад, муваззаф нест мақоми ҳизбиашро тард кунад ва, ба истилоҳ, “раҳбари тамоми мардуму аҳзоб” бошад.

Дар гузашта ин ваҷҳи тамоюзи низомҳои раёсатӣ бо низомҳои порлумонӣ ё шибҳираёсатӣ буд. Нахуствазир дар ғолиби низомҳои порлумонӣ ҳамзамон раҳбари як ҳизби сиёсӣ ҳам ҳаст, ки аксарияти курсиҳои порлумонро ба даст оварда. Аммо раисиҷумҳумр як шахсияти фароҳизбист ё дасти кам бо вуҷуди вобастагиҳои ҳизбиаш ҳеч мақоми ҳизбие надорад.

Ҷурҷ Вошингтун, нахустин раисиҷумҳури Омрико, тӯли ҳашт соли раёсаташ ъузви ҳеч ҳизби сиёсие набуд. Ӯ муътақид буд, ки бад-ин гуна мешавад аз якпорчагию инсиҷоми миллӣ мувозибат кард. Албатта, ҳамаи 44 раисиҷумҳури баъдӣ дар оғози кори худ вобастагии ҳизбӣ доштаанд, аммо на дар мақоми раҳбарии ҳизб.

Дар натиҷа, дар Омрико раисиҷумҳум ва раҳбари ҳизби ҳоким ду фарди мутафовит ҳастанд, бо тарҳу барномаҳои вежаи худ. Ва ин ду нафар метавонанд дар мавриди масоили мухтали дидгоҳҳои мутафовите дошта бошанд ва назароти якдигарро арзёбӣ кунанд ва бо ҳам ба баҳс бипардозанд.

Вале дар низоми сиёсии ҷадиди Туркия раҳбари як ҳизби сиёсӣ, ки номзади раёсати ҷумҳурӣ ҳам ҳаст, феҳрести номзадҳои интихоботи маҷлис аз ҳизби худашро таъйин мекунад. Дар сурати пирӯзии ин ҳизб қувваи муҷрия ва муқаннана (қонунгузорӣ) таҳти кунтрули раҳбари як ҳизби сиёсӣ хоҳад буд. Ва бо таваҷҷуҳ ба яди тӯлое, ки ӯ дар таъини додситонҳову қузоти аршади кишвар дорад, қувваи қазоия ҳам то ҳадди зиёе бо ӯ ҳамназар ё мувофиқ хоҳад буд. Мешавад тасаввур кард, ки дар як чунин низоме ҳар се қувва мумкин аст зери назари мустақими як нафар қарор бигиранд ва заминаи яккасолорӣ фароҳам шавад.