دو رویکرد متضاد به انتقام

دیروز بر حسب تصادف دو فیلمی را با محوریت موضوع انتقام دیدم: «شنای پروانه» به کارگردانی محمد کارت (ایران، ۱۳۹۸) و «خیلی دوستم داشته باش» (Beni Çok Sev) ساخته محمد آدا اوزتکین (ترکیه، ۱۴۰۰).

 

شنای پروانه، ماجرای فجیع پروانه (طناز طباطبایی) نام زنی در تهران است که در حال شنا در استخری از او فیلم‌برداری شده و ویدئویش در شبکه‌‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌چرخد و به پنداشت خانواده‌ و مردم سنتی محله‌اش، باعث آبروریزی و رسوایی شده است. شوهرش هاشم (امیر آقایی) که می‌گفت به زنش چیزی جز گل نگفته و پروانه تخم چشم و ریشه‌اش بوده، در اوج غیظ و جنون پروانه را در حضور برادرش حجت (جواد عزتی) می‌کشد. هاشم به زندان می‌رود و برادرش حجت برای آزادی او به تکاپو می‌افتد. در نهایت، ظرف ۱۲۰ دقیقه این داستان، کاشف به عمل می‌آید که مصیب (مهدی حسینی‌نیا)، یار غار هاشم باعث و بانی ماجرای ویدئوی شنای پروانه بوده، چون می‌خواسته از هاشم انتقام بگیرد. مصیب که به دست حجت افتاده به کرده خود اعتراف می‌کند و می‌گوید که چند سال پیش هاشم چند تنی را گماشته بود تا او را بربایند و به او تجاوز کنند. حجت به داستان مصیب باور نمی‌کند. مصیب این را هم می‌گوید که حجت بارها ناآگاهانه برای آنها به صلاحدید برادرش هاشم بار شیشه قاچاق کرده است. حجت در ملاقات بعدی‌اش با هاشم در زندان با اندکی پرس‌وجو درمی‌یابد که ادعای مصیب صحت دارد. در نتیجه، او که به نظر می‌آمد به قصد کشت مصیب را در گاراژ خود زندانی کرده بود، در ازاء مقداری پول مصیب را آزاد می‌کند. با پول مصیب سه و نیم کیلو شیشه می‌خرد و در خانه مصیب جاسازی می‌کند. پلیس به سروقت مصیب می‌رسد و او را می‌برد. یعنی انتقام حجت از مصیب که مسبب مرگ پروانه و اعدام احتمالی برادرش شده بود، به پلیس و دستگاه قضا واگذار می‌شود. در پایان فیلم حجت به خانواده‌اش می‌گوید که تهیه‌کننده ویدئوی شنای پروانه را نیافته است.

 

در کانون داستان فیلم ترکی «خیلی دوستم داشته باش» هم یک مرگ فجیع هست که منجر به انتقام می‌شود. موسی (سارپ آق‌کایا) که ۱۴ سال در زندان بوده برای یک روز مرخص می‌شود تا تحت نظر «سدات»، یک زندان‌بان کهنه‌کار (ارجان کِسال) به زادگاهش برگردد و دختر نوجوانش را ببیند. مادر پیرش هم زنده است، اما دیگر موسی را نمی‌شناسد. زن دومش نوریه (سونگل اودن) از مادر بیمار و دخترش یُنجه (آلینا اوزگچن) نگهداری می‌کند. در اواسط این داستان طولانی موسی متوجه می‌شود که آن دختر نوجوان فرزند او نیست، بلکه کسی است که خودش را ینجه جا انداخته است. او نوریه را وامی‌دارد که اصل ماجرا را برایش تعریف کند و درمی‌یابد که  سرکرده گنده‌لات‌های محله ینجه را به مواد مخدر مبتلا کرده و از بهره‌کشی جنسی می‌کرده. در نهایت جسد ینجه را در خیابان پیدا می‌کنند که ظاهراً از بیش‌مصرفی مرده بود.  موسی از سدات می‌خواهد یا او را همان‌جا بکشد یا بگذارد به محله برگردد تا انتقام دخترش را بگیرد. سدات تپانچه‌اش را به موسی می‌دهد، موسی با قنداق تپانچه بر سر سدات می‌کوبد و او را به زمین می‌افکند و به محله‌اش برمی‌گردد. در حیاط میکده محله که پاتوق سرکرده لات‌ها بود، یک مرد سالمند موسی را می‌شناسد و صدایش می‌کند و به ضرب گلوله موسی درجا کشته می‌شود. موسی پیش از ورودش به میکده بیش از ده تن دیگر را به همین منوال می‌کشد و معلوم نیست که همه آنها را بشناسد. در حالی که از تفنگ شش‌لولش بسیار بیشتر از هفت تیر شلیک می‌کند، به مقتولانش ناسزا می‌گوید که به دختر او کمک نکرده‌اند. وارد میکده می‌شود و دو تن دیگر را به همراه سرکرده دارودسته محله از پا می‌اندازد. پلیس از راه می‌رسد و موسی را هم می‌کشد. صحنه پایانی فیلم سدات و همسرش و نوریه و لیلی (بدل ینجه) را نشان می‌دهد که به پاس یاد موسی سولاک قدح برداشته‌اند.

 

دو رویکرد بتمام متفاوت و متضاد به مقوله انتقام که یکی به پرهیز از ادامه خشونت متمایل است و دومی به‌شدت خشونت را تبلیغ می‌کند و انتقام را شبیه جنگلی ترسیم می‌کند که آتش که گرفت، خشک‌وتر یکجا می‌سوزد.

 

Breaking News (põem)

خبر فوری همین که خبری‌ در راه است

روبروی بی‌حریفان خطری در راه است

بعد هم دست ستم می‌شکند بی‌تردید

دست‌آویز اهورانگری‌ در راه است

هر که از غصهٔ ما بادهٔ شادی می‌خورد

شوکرانی ته جامش، «شکری» در راه است

در دل بیشهٔ اهریمنی رنگ و ریا

بی‌امان، با دل و ایمان، تبری در راه است

خبری هست که از اوج دروغ افتادید

چونکه دانای کد خیر و شری در راه است

بی‌ثمر بود اگر جهد من و ما تا حال

حال گویند که برایش ثمری در راه است

بی‌صواب بود اگر این همه فریاد و نحیب

قصه وارونه شده، هان، اگری در راه است

خبر این است، خبر فوری دنیا این است

که یل رامگر گاو و خری در راه است! 

د.ر

۲۸ تیر  ۱۴۰۰

19.07.21

Хабари фаврӣ ҳамин, ки хабаре дар роҳ аст,

Рӯбарӯи беҳарифон хатаре дар роҳ аст.

Баъд ҳам дасти ситам мешиканад бетардид,

Дастовези аҳуронигаре дар роҳ аст. 

Ҳар ки аз ғуссаи мо бодаи шодӣ мехурд,

Шавкароне таҳи ҷомаш, "шакар"-е дар роҳ аст.

Дар дили бешаи аҳримании рангу риё

Беамон, бо дилу имон, табаре дар роҳ аст. 

Хабаре ҳаст, ки аз авҷи дурӯғ уфтодед,

Чунки донои куди хайру шаре дар роҳ аст. 

Бесамар буд агар ҷаҳди ману мо то ҳол,

Ҳол гӯянд, ки барояш самаре дар роҳ аст.

Бесавоб буд агар ин ҳама фарёду наҳиб,

Қисса воруна шуда, ҳон, "агар"-е дар роҳ аст.

Хабар ин аст, хабари фаврии дунё ин аст,

Ки яли ромгари гову харе дар роҳ аст!

ДР

28 тири 1400

19.07.21

Шабе, ки Ҳумо пар кашид

Дуруст 103 сол пеш дар ҳамин соъот ҷӯхаи марги булшевикҳо ба дастури сардамдорашон Влодимир Улёнуф (Ленин) вопасин хонаводаи салтанатии Русияро дар шаҳри Екотеринбург дар ғарби Сибрӣ ба рагбор баст. Тезор Никулойи Дувум ва ҳамсараш Олексондро ва панҷ фарзандашон Улго, Тотёно, Мориё, Оностосиё ва Олексей дар хуни ҳамдигар ғалтиданду мурданд. Ба ҳангоми марг Улго 22, Тотёно 21, Мориё 19, Оностосиё 17 ва Олексей 13 сол доштанд. Шоҳзода Олексей, ки интизор мерафт рӯзе ба тоҷу тахти Русия бирасад, гирифтори ҳемуфилӣ буд; беморие, ки дар бисёре аз хонаводаҳои салтанатии Урупои садаҳои 19 ва 20 шоеъ буд ва Олексей аз модараш ба ирс бурда буд.

 

Қасовати ин ҷиноят ба ҳадде буд, ки дар даврони шӯравӣ аз он ёд намешуд. Ва агар мешуд, пои Ленин дар миён набуд ва дар ъиваз мегуфтанд, бо пешравии тунду сареъи Артиши Сафед (ҳаводорони салтанат) нерӯҳои булшевик дар минтақаи Уроли Шӯравӣ тасмим ба қатли бидуни муҳокимаи тезор Никулой ва аҳли хонаводааш гирифтанд, чун нигарон буданд, ки мумкин аст ҳаводорони хонадони салтанатӣ онҳоро озод кунанд. Аммо дар ҳашт соли нахуст дастгоҳи таблиғотии Шӯравӣ бешармона дар мавриди сарнивишти хонадони салтанатӣ дурӯғпароканӣ мекард. Гуфта шуд, ки тезор Никулой ба қатл расида, аммо ҳамсару писараш ба хонае амн мунтақил шудаанд; дар моли септомбри 1919 хабари расмӣ ин буд, ки инқилобиюни дастичапӣ ҳамаи аъзои хонаводаро куштаанд; дар моҳи оврили 1922 гуфта шуд, ки онҳо аслан ба қатл нарасидаанду зиндаанд... Дар ҳоле ки ҳамаи аъзои хонаводаи салтанатӣ дар як шаб ва канори ҳам зери рагбори ҷӯхаи марги Ленин ҷон дода буданд. Евгенӣ Буткин (пизишки дарбор), Оно Демидуво (надимаи шаҳбону), Олексей Труп (ходими дарбор), Ивон Хоритунуф (сарошпази дарбор) ҳам, ки хонаводаи салтанатиро то охирин нафас ҳамроҳӣ карданд, ҳамонҷо кушта шуданд.

 

Дар паи инқилоби февриеи 1917 ва канорагирии Никулой аз тоҷу тахти импротурии Русия давлати муваққат хонаводаи салтанатиро нахуст дар ҳасри Кохи Олексондри Петругрод нишонд, сипас ба шаҳри Тубулски Сибрӣ табъид кард. Бино ба хотироти бозмонда аз духтарони тезор, бо вуҷуди бархе аз маҳдудиятҳо зиндагӣ барояшон ҳанӯз рангу бӯе дошт ва мешуд, масалан, аз панҷапаи кохи маҳалли иқоматашон ба беун нигоҳ карду одамонро дид. Пас аз расидани Ленин ба қудрат дар Петругрод ҳамин озодии андак аз онҳо ситонда шуд. Онҳо дар ду навбат ба Екотеринбург мунтақил шуданд ва дар иқоматгоҳи ҷадидашон панҷараҳо ранги сафед хурда буд ва имкони иртиботи ҳатто басарии онҳо бо ҷаҳони хориҷ ба сифр расид.

 

Хона мутаъаллиқ ба бозаргоне бо номи Никулой Ипотйеф буд, ки булшевикҳо онро базӯр мусодира карда буданд, то аз он як зиндони тамомъайёр бисозанд. Онро расман “хонаи хосманзура” (“дом особого назначения”) номиданд ва манзур аз он ҳамон зиндони хонадони салтанатӣ буд. Тезор ва бастагонаш иҷоза надоштанд аз маҳдудаи “хонаи хосманзура” берун бираванд. Ҳатто иҷоза надоштанд аз равзанаи кӯчаке, ки барои таҳвия боз монда буд, ба ҳаёти хона нигоҳ кунанд. Оностосиё, духтари 17-солаи тезор, як бор аз ин равзана ба берун сар кашиду сарбоз шиллик кард. Аъзои хонавода, ки бар забонҳои русӣ, фаронсавӣ, инглисӣ ва олмонӣ тасаллут доштанд, иҷоза надоштанд ҷуз ба забони русӣ суҳбат кунанд, чун зиндонбононашон ҳамон як забонро балад буданд. Онҳо иҷозаи дастрасӣ ба лавозимашонро надоштанд, ки дар саройи муҳаввата нигаҳдорӣ мешуд. Бисоташон мудом бозрасӣ мешуд ва ҳарчи пулу ашёи қиматӣ ёфт мешуд, “барои бақои ҳукумати шӯроии Урол” ба яғмо мерафт.

 

Фарзандони тезор ъалоқаи хоссе ба ъаксбардорӣ доштанд ва дар воқеъ, ҳеч хонаводае салтанатӣ дар он даврон ба андозаи хонадони Румонуф аз саҳнаҳои зиндагии худ ъакс барнадошта буд. Ҳар кудом як дастгоҳи ъаккосии “Броунӣ” доштанд. Дар хонаи хосманзура ҳамаи дастгоҳҳо ва таҷҳизоти ъаккосӣ мусодира шуд.

 

Давр то даври хона ҳисоре ба буландои 4 метр кашида буданд, то на аз дарун нигоҳе ба берун русух кунаду на воруна. Зоҳиран нигоҳе русух карда буд, ки дертар деворе буландтару муҳкамтар дар баробари ҳисори аввал қад кашид.

 

Дар нимашаби 17 жуие (июл) аъзои хонаводаи Румонуф ва ҳамроҳонашро ба баҳонаи инки бояд ба маҳлли амнтаре мунтақил шаванд, аз хоб бедор мекунанд. Ҳамаро дар утоқаки кӯчаки зерзаминӣ қарор медиҳанд ва аз онҳо мехоҳан мунтазири мошин барои интиқол ба маҳалли амнтар бимонанд. Мошин аз роҳ мерасад, дар боз мешавад ва мардони мусаллаҳ ворид мешаванду ҳамаро дар як он ба рагбори гулула мебанданд. Пайкарҳоро дар асид (тезоб) оғушта мекунанду дар ду гӯри дастаҷамъӣ ба хок месупоранд. Ва бад-ин гуна ҳукуматеро оғоз мекунанд, ки ваъдаи хушбахтию додварзӣ ба оҳоди башарро дода буд.

 

Маҳалли ҷиноят акнун аз сафҳаи ҳастӣ зудуда шуда. Дар соли 1977 ба муносибати шастумин солрӯзи инқилоби вайронгари Уктубр ба дастури Ҳизби Кумунисти Шӯравӣ хонаи Ипотйеф бо хок яксон шуд; 59 сол пас аз эъдоми фаҷеъи хонаводаи Румонуф ва 14 сол пеш аз марги худи Иттиҳоди Шӯравӣ. Дар соли 2003 дар ҷои хонаи Ипотйеф калисои бошукӯҳе ба ёди хонадони Румонуф қад ъалам кард. Калисои уртудукси Русия қурбониёни он моҷароро шуҳадои қиддис ъунвон кард.

 

Дар соли 1998 Бурис Елтсин, раисҷумҳури вақти русия, эъдоми хонаводаи Румонуфро яке аз шармбортарин сафаҳоти торихи кишвараш номид.

 

Барои шахси ман абъоди инсонии ин қазия пуррангтару такондиҳандатар аз буъди сиёсии он аст. Чи басо “додхоҳон”-е, ки бо иртикоби ваҳшиёнатарин ҷиноёти башарӣ пиндоштаанд, ки дар ҳоли эъмори як ҷомеъаи мубтанӣ бар ъадолат ҳастанд. 

 

Мурури номаҳо ва ёддоштҳои бозмонда аз фарзандони тезор, бавежа чашор духтари ӯ, ки бузургтар буданду мушоҳидоти ҷолибе аз рухдодҳои перомуни худ доштанд, мавзӯъро равшантар мекунад. Ҳелен Ропопурт (Helen Rappapport), торихнигори баноми бритониёӣ, дар китоби “Чаҳор хоҳар: Зиндагии бохтаи душесҳои бузурги Румонуф” (Four Sisters: The Lost Lives of The Romanov Grand Duchesses) бо ҷузъиёт моро бо ъаволими пуралами онон ошно мекунад.

شبی که هما پر کشید

 

 

درست ۱۰۳ سال پیش در همین ساعات جوخه مرگ بلشویک‌ها به دستور سردمدارشان ولادیمیر اولیانف (لنین) واپسین خانواده سلطنتی روسیه را در شهر یِکاتِرین‌بورگ در غرب سیبری به رگبار بست. تزار نیکُلای دوم و همسرش آلکساندرا و پنج فرزندشان اُلگا، تاتیانا، ماریا، آناستاسیا و آلکسی در خون همدیگر غلطیدند و مردند. به هنگام مرگ اُلگا ۲۲، تاتیانا ۲۱، ماریا ۱۹، آناستاسیا ۱۷ و آلکسی ۱۳ سال داشتند. شاهزاده آلکسی که انتظار می‌رفت روزی به تاج و تخت روسیه برسد، گرفتار هموفیلی بود؛ بیماری‌ای که در بسیاری از خانواده‌های سلطنتی اروپای سده‌های ۱۹ و ۲۰ شایع بود و آلکسی از مادرش به ارث برده بود. 

 

قساوت این جنایت به حدی بود که در دوران شوروی از آن یاد نمی‌شد. و اگر می‌شد، پای لنین در میان نبود و در عوض می‌گفتند با پیشروی تند و سریع ارتش سفید (هواداران سلطنت)، نیروهای بلشویک در منطقه اورال شوروی تصمیم به قتل بدون محاکمه تزار نیکلای و اهل خانواده‌اش گرفتند، چون نگران بودند که ممکن است هواداران خاندان سلطنتی آنها را آزاد کنند. اما در هشت سال نخست، دستگاه تبلیغاتی شوروی بی‌شرمانه در مورد سرنوشت خاندان سلطنتی دروغ‌پراکنی می‌کرد. گفته شد که تزار نیکلای به قتل رسیده، اما همسر و پسرش به خانه‌ای امن منتقل شده‌اند، در ماه سپتامبر ۱۹۱۹ خبر رسمی این بود که انقلابیون دست‌چپی همه اعضای خانواده را کشته‌اند، در ماه آوریل ۱۹۲۲ گفته شد که آنها اصلا به قتل نرسیده‌اند و زنده‌اند... در حالی که همه اعضای خانواده سلطنتی در یک شب و کنار هم زیر رگبار جوجه مرگ لنین جان داده بودند. یوگنی بُتکین (پزشک دربار)، آنا دِمیدوا (ندیمه شهبانو)، آلکسی تروپ (خادم دربار)، ایوان خاریتونف (سرآشپز دربار) هم که خانواده سلطنتی را تا آخرین نفس همراهی کردند، همان‌جا کشته شدند. 

 

در پی انقلاب فوریه ۱۹۱۷ و کناره‌گیری نیکلای از تاج و تخت امپراتوری روسیه دولت موقت خانواده سلطتتی را نخست در حصر کاخ آلکساندر پتروگراد نشاند، سپس به شهر توبولسک سیبری تبعید کرد. بنا به خاطرات بازمانده از دختران تزار، با وجود برخی از محدودیت‌ها زندگی برایشان هنوز رنگ‌وبویی داشت و می‌شد مثلا از پنجره کاخ محل اقامت‌شان به بیرون نگاه کرد و آدمان را دید. پس از رسیدن لنین به قدرت در پتروگراد همین آزادی اندک هم از آنها ستانده شد. آنها در دو نوبت به یکاترین‌بورگ منتقل شدند و در اقامتگاه جدیدشان پنجره‌ها رنگ سفید خورده بود و امکان ارتباطِ حتی بصری آنها با جهان خارج به صفر رسید.

 

خانه‌ متعلق به بازرگانی با نام نیکلای ایپات‌یف بود که بلشویک‌ها آن را به‌زور مصادره کرده بودند تا از آن یک زندان تمامعیار بسازند. آن را رسما «خانه خاص‌منظوره» نامیدند و منظور از آن، همان زندان خاندان سلطنتی بود. تزار و بستگانش اجازه نداشتند از محدوده «خانه خاص‌منظوره» بیرون بروند. حتی اجازه نداشتند از روزنه کوچکی که برای تهویه باز مانده بود به حیاط خانه نگاه کنند. آناستاسیا، دختر ۱۷ ساله تزار یک بار از این روزنه به بیرون سر کشید و سرباز شلیک کرد. اعضای خانواده که بر زبان‌های روسی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی تسلط داشتند، اجازه نداشتند جز به زبان روسی صحبت کنند، چون زندان‌بانان‌شان همان یک زبان را بلد بودند. آنها اجازه دسترسی به لوازم‌شان را نداشتند که در سرای محوطه نگهداری می‌شد. بساط‌شان مدام بازرسی می‌شد و هرچه پول و اشیاء قیمتی یافت می‌شد «برای بقای حکومت شورایی اورال» به یغما می‌رفت. 

 

فرزندان تزار علاقه خاصی به عکس‌برداری داشتند و در واقع هیچ خانواده‌ای سلطنتی در آن دوران به اندازه خاندان رُمانف از صحنه‌های زندگی خود عکس برنداشته بود. هر کدام یک دستگاه عکاسی «براونی» داشتند. در خانه خاص‌منظوره همه دستگاه‌ها و تجهیزات عکاسی مصادره شد. 

 

دور تا دور خانه حصاری به بلندای ۴ متر کشیده بودند تا نه از درون نگاهی به بیرون رسوخ کند و نه وارونه. ظاهرا نگاهی رسوخ کرده بود که دیرتر دیواری بلندتر و محکم‌تر در برابر حصار اول قد کشید. 

 

در نیمه‌شب ۱۷ ژوئیه اعضای خانواده رُمانف و همراهان‌شان را به بهانه اینکه باید به محل امن‌تری منتقل شوند، از خواب بیدار می‌کنند. همه را در اتاقک کوچک زیرزمینی قرار می‌دهند و از آنها می‌خواهند که منتظر ماشین برای انتقال به محل امن‌تر بمانند. متشین از راه می‌رسد، در باز می‌شود و مردان مسلح وارد می‌شوند و همه را در یک آن به رگبار گلوله می‌بندند. پیکرها را در اسید آغشته می‌کنند و در دو گور دسته‌جمعی به خاک می‌سپارند. و بدین گونه حکومتی را آغاز می‌کنند که وعده خوشبختی و دادورزی به آحاد بشر را داده بود. 

 

محل جنایت اکنون از صفحه هستی زدوده شده. در سال ۱۹۷۷ به مناسبت شصتمین سالروز انقلاب ویرانگر اکتبر به دستور حزب کمونیست شوروی خانه ایپات‌یف با خاک یکسان شد؛ ۵۹ سال پس از اعدام فجیع خانواده رُمانف و ۱۴ سال پیش از مرگ خود اتحاد شوروی. 

در سال ۲۰۰۳ در جای خانه ایپات‌یف کلیسای باشکوهی به یاد خاندان رُمانف قد علم کرد. کلیسای ارتدکس قربانیان آن ماجرا را شهدای قدیس عنوان کرد. 

در سال ۱۹۹۸ بوریس یلتسین، رئیس‌جمهور وقت روسیه، اعدام خانواده رُمانف را یکی از شرم‌بارترین صفحات تاریخ کشورش نامید.

 

برای شخص من ابعاد انسانی این قضیه پررنگ‌تر و تکان‌دهنده‌تر از بعد سیاسی آن است. چه بسا «دادخواهانی» که با ارتکاب وحشیانه‌ترین جنایات بشری پنداشته‌اند که در حال اعمار یک جامعه مبتنی بر عدالت هستند. مرور نامه‌ها و یادداشت‌های بازمانده از فرزندان تزار، به‌ویژه چهار دختر او که بزرگ‌تر بودند و مشاهدات جالبی از رخدادهای پیرامون خود داشتند، موضوع را روشن‌تر می‌کند. 

هلن راپارپورت Helen Rappaport، تاریخ‌نگار بنام بریتانیایی در کتاب «چهار خواهر: زندگی باخته دوشس‌های بزرگ رُمانف» (Four Sisters: The Lost Lives of The Romanov Grand Duchesses)با جزئیات ما را با عوالم الم‌ناک آنان آشنا می‌کند. 

 

 

 

Муъзали хатту забон; Саргузашти порсӣ дар Шӯравии пешин

24 баҳмани 1399 / 14 февриеи 2021

Аз нахустин талошҳо барои ислоҳу тағйири расмулхатти форсӣ беш аз сад сол мегузарад, аммо боби ин баҳс ҳамчунон гушуда аст. Бо вуруд ба ъасри роёна ин гуфтмони куҳан дубора ҷон гирифта ва доман паҳн кардааст. Ҳанӯз ҳам ҳастанд соҳибназароне, ки ба шеваи Мирзо Фатҳъалии Охундзода дар авосити садаи 19-уми мелодӣ бо ишора ба мушкилоти нивишторӣ аз хайри дабираи форсӣ гузаштаанд ва ба зарурати ҷойгузинии он бо хатте дигар имон доранд.

Ин дар ҳолест, ки Тоҷикистон ба ъунвони намоишгоҳи зиндаи ин ислоҳу тағйир дар забони порсӣ вуҷуд дорад. Сад сол пеш Иморати Бухоро ба дасти Артиши Сурх тасхир шуд ва нуҳ сол баъд расмулхатти порсӣ дар ин хитта ба лотин табдил шуд. Дабираи лотин даҳ сол ъумр кард, пеш аз ин ки ҷои худро ба расмулхатти сириллик бидиҳад.

Охундзода ва Шоҳномаи ранҷҳояш

Чун ишорае ба Охундзода доштем, достонро аз зиндагӣ ва корномаи ҳамӯ оғоз кунем.

Мирзо Фатҳъалӣ соли 1812 мелодӣ дар шаҳраки Нӯха аз тавобеъи шаҳри Шакии Озарбойҷон зода шуд, ки акнун дар наздикии марзи Ҷумҳурии Озарбойҷон бо Доғистони Русия ва кишвари Гурҷистон аст. То он замон Нӯха ва Шакӣ аз тавобеъи Эрон буданд ва як сол баъд бо имзои Ъаҳдномаи Гулистон ҷузъи қаламрави Русия шуданд. Падараш Мирзо Муҳаммадтақӣ аҳли Табрез буд ва кадхудои рустои Хомина, ки акнун шаҳрест дар устони Озарбойҷони Шарқии Эрон. Як сол пеш аз таваллуди Мирзо Фатҳъалӣ падараш аз ин мақом барканор шуда буд.

Мирзо Фатҳъалӣ дар дунёе мутафовит бузург шуд; дунёе эронӣ, ки дар ишғоли Русия роҳу равиши дигаре мепаймуд. Дар натиҷа дар ъайни ҳифзи эронияти худ пайрави ниҳлаҳои фикрии зодбумаш буд, ки дигар бахше аз импротурии Русия ба шумор мерафт.

Мирзо Фатҳъалии Охундзода, ки дар Иттиҳоди Шӯравии пешин бо номи Фатҳъалӣ Охундуф шинохта мешавад, ъумри худро вақфи ислоҳу тағйири расмулхатти турку тоҷик (турку эронӣ) кард; ҳарчанд то поёни ъумраш ин талошҳо бор надод. Ӯ нахуст хоҳони ислоҳи алифбои ъарабӣ барои милали турку форс буд; баъд бар мабнои алифбои русию лотин расмулхатти тозаеро барои ҳамаи онҳо пай рехт.

Худи ӯ дар манзумае, ки ба сабки “Шоҳнома” ба порсӣ суруда, ҷузъиёти талошҳояш дар ростои ислоҳу тағйири расмулхатро таъриф мекунад. Пораҳое аз ин манзума соли 1928 дар шумораҳои чаҳоруму панҷуми маҷаллаи “Раҳбари дониш” дар Тоҷикистони шӯравӣ мунташир шуд. Дуруст дар буҳбӯҳаи баҳси тағйири алифбои форсӣ ба лотин дар Осиёи Миёна нивисандае бо имзои “Раҳими Мим” дар ин маҷаллаи порсизабон пораҳое аз он чакомаи Охундзодаро овардааст.

Тоҷикистони шӯравӣ, ки бахши шарқии иморати пешини Бухоро буд, бино ба дастури Кремлин бояд ба тағйири хат тан медод. Расонаҳои давлатӣ барои табйини манзури давлати шӯроҳо ниҳояти талоши худро мекарданд. Мақолаи Раҳими Мим ҳам дар панҷоҳумин солгарди даргузашти Фатҳъалии Охундзода порае аз он талошҳо буд:

“Мирзо Фатҳъалии Охундзода дар бораи тағйири алифбои ъараб дар соли 1858 ба забони форсӣ китобчае менивисад ва дар соли 1863 барои эълон намудани ин хиёли худ ба Истонбул меравад ва китобчаи худро ба садри аъзами Туркия Фуодпошшо пешниҳод мекунад. Ин китобчаи Мирзо Фатҳъалиро дар ҷамъияти ъилмии Туркия музокира карда, аз ҳар ҷиҳат мақбул мешуморанд.

Дар ин китобча Мирзо Фатҳъалӣ алифбои ъарабиро ислоҳ ва шаклҳои ислоҳкардаи худашро нишон дода будааст. Мирзо Фатҳъалӣ дар манзумае, ки дар бораи алифбои нав нивиштааст, чунин мегӯяд:

Сафар кардам аз роҳи дарё ба Рум,

Алифбои навро дар он марзу бум

Намудам ба аркони давлат тамом,

Хиёлам басе пухта буду на хом.

Якояк бигуфтанд “сад офарин!”,

Ҷаҳон шуд ба чашмам чу хулди барин.

Маро пойгаҳ бештар сохтанд,

Ба инъоми шоҳона бинвохтанд.”

Идомаи достон дар ин манзума ба ин ширинию хушбинӣ нест. Вазири мухтори вақти Эрон дар Истонбул бо баҳраварӣ аз нуфузи худ ҷилави пазируфта шудани ислоҳоти Охундзода дар расмулхатти ъарабии ъусмониро мегирад. Фатҳъалии Охундзода, ки дар оғоз ба фикри ислоҳи дабираи ъарабӣ буд, ҷаритар (далертар) мешавад ва ба фикри барандохтани алифбои роиҷ меуфтад. Бо таркиббандии алифбои русию лотин расмулхатти тозаеро барои забонҳои форсию туркӣ ибдоъ мекунад ва дубора суроғи мақомҳоеро мегирад, ки ин тағйирро таъйид кунанд.

Кӯтоҳсухан, пайкори Фатъалии Охундзода дар тӯли зиндагии 66-солааш ба ҷое намерасад ва саранҷом месарояд:

Ба андӯҳу ҳасрат маро рӯзгор

Сар омад дар ин дайри нопойдор.

Ба бисёр тадбирҳо чангзан

Басо будам аз фарти ҳубби Ватан.

Набахшид саъям, вале, ҳосиле,

Надидам дар ин ъаср соҳибдиле.

Бузургони туркону Эронзамин

Ҳама хуфта буданд чун халқи Чин.

Ҷавоним рафту забун гашт зӯр,

Ҷавонӣ надидам або завқу шӯр.

Орзуи Охундзода

Ин ормонро Фатҳъалии Охундзода бо худаш ба гӯр набурд, балки бисёре онро пай гирифтанду ба мансаи зуҳур расонданд.

Ҷумҳурии Озарбойҷон, ки Мирзо Фатҳъалии Охундзодаро аз фарзандони худ медонад, пеш аз ҳама дастабкор шуд. Боку дар соли 1922 кумитаеро барои гузор ба хатти лотин созмон дод ва чаҳор сол баъд бакуллӣ хатти ъарабиро пушти сар гузошт ва батамом лотин шуд. Лотинӣ шудани расмулхат дар Ҷумҳурии Туркия ду сол баъд ба вуқӯъ пайваст.

Албатта, пештар аз он дар худи Русия ҳам иттифоқе дар ҳамин росто рух дода буд. Ҷумҳурии Худмухтори Ёқутистон нахустин бахши Шӯравӣ буд, ки дар соли 1920 алифбои лотинро ба расмият шинохт. Пас аз Ҷумҳурии Озарбойҷон раванди лотинӣ кардан дар ҳамаи ҷумҳуриҳои мусалмоннишини Шӯравӣ калид хурд ва расмулхатти ҳамаи онҳо лотинӣ шуд. То соли 1930 алифбои 70 забони хурду бузурги Иттиҳоди Шӯравӣ лотинӣ шуда буд ва умури тағйири хатро кумитае вежа дар Маскав идора мекард. Тасмими гузор ба хатти лотин аз пойтахти импротурӣ дикта мешуд.

Чиро лотинӣ?

Дар авони пайдоиши Шӯравӣ мафҳумҳои “сусиёлисм” ва “кумунисм” сайёл буданд ва тасаввур мерафт, ки Иттиҳоди Шӯравӣ хишти аввали борӯест, ки саранҷом тамоми ҷаҳонро бо аҳдофи кумунисм гирди ҳам хоҳад овард. Табъан, ҳамаи ҳукуматҳое, ки савор бар амвоҷи инқилобе рӯи кор омадаанд, ба хиёли судури он мавҷҳо ба ақсо-нуқоти ҷаҳон будаанд.

Дар оғози погирии Иттиҳоди Шӯравӣ тасаввур бар ин буд, ки “инқилоби Уктубр” дар марзҳои импротурии тезорӣ (Русия) мутаваққиф нахоҳад шуд. Пиндори хиёлпардозони булшевик тамоми ҷаҳонро дарменавардид. Ва бар мабнои он пиндор хатти лотин чи барои Шарқу чи барои Ғарб хатти шоиставу писандида буд, ки метавонист ниёзи ҳамаи забонҳоро бароварда созад.

Он авоил ҳатто дар Петругроду Маскав ҳозир буданд хатти сирилликро ба қурбонгоҳи кумунисм бибаранд ва забони русӣ ҳам ба хатти лотин нибишта шавад; ба монанди забонҳои исломвии дигари чекию лаҳистонӣ. Ҳаяҷони инқилобӣ шӯру шавқи миллиро кушта буд. Ҳадаф дастрасӣ ба як алифбо ва дар ниҳоят як забони воҳид дар миёни милале буд, ки “инқилоби ранҷбарон”-ро таҷруба кардаанд. Ба гунае, ки дар матбӯъоти он рӯзгор расмулхатти лотиниро “алифбои Уктурб” меномиданд.

Аммо рафта-рафта ин нукта барҷаста шуд, ки мушкили ъақидатии Иттиҳоди Шӯравӣ ъумдатан бо милали мусалмону ғайримасеҳист. Дар натиҷа танҳо домани “алифбои ъарабӣ” аз Иттиҳоди Шӯравӣ барчида шуд. Гурҷиҳову арманиҳо, ки алифбои куҳани худро доранд, даргири ин моҷаро нашуданд. Чун ғолибан масеҳӣ буданд. Аммо алифбои озариҳо, туркманҳо, тоторҳо, тоҷикҳо, узбакҳо, қирқизҳову қазоқҳо ва ҳамаи ақвоми кӯчактари мусалмон ҳатман бояд ъиваз мешуд, чун бахши аъзами ин мардумон мусалмон буданд ва расмулхатти пешинашон ъарабӣ буд.

Тағйири алифбо дар Иттиҳоди Шӯравӣ батамом ангезаи сиёсию ъақидатӣ дошт.

Баҳои газофи ҳамзабонӣ

Тақрибан ҳамзамон бо Ъаҳдномаи Гулистон ҳукумати тезории Русия Паймони Бухорестро ҳам имзо карда буд; бо импротурии Ъусмонӣ дар соли 1812. Дар натиҷа Мулдовӣ бахше аз импротурии Русия шуд ва баъд аз пирӯзии булшевиҳо – бахше аз Иттиҳоди Шӯравӣ.

Тафовути Мулдовӣ бо соири бахшҳои Шӯравӣ ин буд, ки дар берун аз марзҳои Шӯравӣ ҳамсояе дошт ҳамзабону ҳамтабор. Забони миллии мардуми Мулдовӣ румониёӣ аст. Аммо дар даврони ишғоли Шӯравӣ номи забони миллии ин кишвар табдил ба “мулдовиёӣ” шуд ва хатти он ҳам баъд тағйир кард. Мулдовӣ танҳо ҷумғурии ғайримусалмони Шӯравӣ буд, ки маҷбур ба тағйири номи забони миллии худ шуд.

Далели ин тасмим равшану мубарҳан аст. Кишвари румонӣ бо забони расмии румониёӣ ҳамсояи Мулдовӣ буд. Бино ба мулоҳизоти сиёсатгузорони Шӯравӣ, ин ҳамзабонию ҳамтабории ду қавм дар ду сӯи марз кор дасти иттиҳоди навпо медод ва метавонист барои тамомияти арзии импротурӣ гарон тамом шавад. Дар натиҷа рӯйкарди “тафриқа биандозу ҳукумат кун”-ро пеша карданд. Номи забони ба “мулдовиёӣ” ъиваз шуд ва баъд расмулхатташ ҳам тағйир кард, то ҳеч ташобуҳи ошкоре миёни мардумони ду сӯи марз боқӣ намонад. Ҳамзамон тазриқи вожагони “советӣ” (шӯравӣ) дар таркиби ҳамаи забонҳои Шӯравӣ идома дошт, то тафовутҳо барҷастатар ба чашм бирасанд.

Порсӣ – устухоне дар гулӯи Шӯравӣ

Дар Иттиҳоди Шӯравӣ ин тазриқоту дахлу тасарруф дар забони порсӣ дучандон буд; забоне, ки на танҳо муҳимтарин василаи иртиботи ақвоми мухталифи минтақаи фарохи Осиёи Миёна буд, балки пешинае ғанитару деринатар аз русӣ ва ҳамаи забонҳои дигари Иттиҳоди Шӯравӣ дошт. Дар ъайни ҳол, забони форсӣ дар ду кишвари дигар дар он сӯи марзҳои Шӯравӣ – Эрону Афғонистон – забони расмӣ буд. Дар Ҳиндустон ҳам забони форсӣ то соли 1843 забони расмӣ буд ва пас аз он ҳам мақоме шохис дошт. Пеш аз тасарруфи Иморати Бухоро ба дасти Артиши Сурх дар соли 1920 мардумони Осиёи Миёна, Эрону Афғонистон ва Ҳиндустон ба забони форсӣ бо ҳам муровида доштанд ва осору нашрияҳои ҳамдигарро мехонданд. Иттиҳоди Шӯравӣ омада буд, ки бо тағйири хатти форсӣ ба лотин ва табдили номи забон аз “форсӣ” ба “тоҷикӣ” дар соли 1929 ин пайвандро аз ҳам бигсалад.

Ҳифзи тамомияти арзӣ танҳо дағдағаи сардамдорони Шӯравӣ набуд. Низоми шӯравӣ дар ҳоли муҳандисии миллате тоза бо идеулужие навин буд ва бояд марзҳояшро ба рӯи андешаву ъақоиде, ки аз хориҷ меомад, мебаст. Рӯйкарди хасмонаи Шӯравӣ ба дин дар кулл ва билахас ба дини ислом заминаи ҷудоии ҳарчи тамомтари форсии Осиёи Миёна аз форсии бурунмарзиро фароҳам кард. Дар миёни равшанфикрони маҳаллӣ ҳам буданд касоне, ки аз идеи табдили алифбои форсӣ ба лотин истиқбол карданд. Нивисандагоне чун Турақул Зеҳнӣ, Манофзодаи Собит, Ъабдуррауфи Фитрат, Рустоӣ ва Раҳими Мим дар нашрияҳои ҳукуматии “Овози тоҷик”, “Раҳбари дониш” ва “Тоҷикистони сурх” мақолоте нивиштанду нуқоти заъфи “хатти ъарабӣ” ва нуқоти қуввати алифбои лотинро барҷаста карданд.

Барои намуна, нивисандае бо имзои “О. Дол” дар шумораи ҳафтуми маҷаллаи “Раҳбари дониш” (1928) аз талошҳои мардумони Ховарзамин барои гузор ба хатти лотин нивишта буд, бо ин иддиъо, ки ин ҷунбиш дар Сурияву Эрону шимоли Офриқо қавитар аст ва ин ки Ризошоҳи Эрон асноду далоили марбутаро ба ниҳодҳои зирабт таҳвил дода, то заминаҳои гузор ба хатти лотинро бисанҷад. Ба тасаввури О. Дол ин талошҳо дар Жопун ҳам аз соли 1878 оғоз шуда буд ва аз Ҳиндустон ҳам, ки “169 забону 20 алифбо” дорад, садои ҳаводорони алифбои лотин расотар ба гӯш мерасид. Нивисанда муддаъӣ буд, ки ҷунбиши гузор ба хатти лотин дар Чин аз 80 сол пеш оғоз шуда ва пазируфтани “ҳуруфоти лотин яке аз вазифаҳои бисёр муҳимми инқилоби Чин аст”.

Порсии лотинӣ

Нашрияҳои ҳукуматӣ байни солҳои 1926-1928 фазоеро тарсим карданд, ки гӯё ҳамаи сарзаминҳои Шарқ ташнаи дастёбӣ ба ъулуму фунуни навин аз тариқи пазируфтани алифбои лотин буданд. Манофзодаи Собит дар мақолаи “Тоҷикон ва алифбои нав” дар соли 1927 зарурати гузор ба дабираи лотинро ингуна тавҷеҳ мекунад:

“Алифбои ъарабӣ, ки тоҷикон (ва дигар мамлакатҳои мусалмони Шарқ) онро баробари дини ислом ба зӯри шамшер қабул карда ва баъд кам-кам ислоҳу такмилаш намудаанд, то қарнҳои ахир эҳтиёҷоти худашонро кам ё беш бо он “алифбои ъараб” рафъ мекардаанд. Вале ъаср (қарн)-и нӯздаҳум бо тараққиёти фикрӣ, фаннӣ ва санъатии худ аҳволи иҷтимоъии инсонҳоро дигаргун сохт ва дар тарзи зиндагии башар инқилобҳои наверо ба вуҷуд овард.

Албатта, ҳамин инқилобҳои нав эҳтиёҷоти наверо эҷод кард. Ҳар қавме, ки ин эҳтиёҷоти ъилмию иҷтимоъии навро бахубӣ ва ба таври лоиқ рафъ намуд, дар майдони муборизаи зиндагонӣ аз ҳар ҷиҳат ғолиб омад. Миллатҳои Осиё, хусусан мусалмонони Шарқ, дар ин майдони иҷтимоъӣ, дар ин муборизагоҳи бузург ҳар вақт мағлуб мешуданд. Чиро? Барои ин ки аслиҳаву яроқ (абзор)-и онҳо ба шакли қадим ва системи куҳна буд”.

Дар ин таблиғоти ҳизбӣ “алифбои ъарабӣ” модари ҳамаи мушкилоти ҷомеъа муъаррифӣ мешуд; бесаводию камсаводӣ, пойбандӣ ба дину хурофот, тангназарӣ, фақру бенавоӣ, ҳама ва ҳама зери сари хатти ъарабӣ буд ва ҳарчи зудтар бояд аз шарри он халос шуд. Ин танини сиёсати Кремлин дар рӯзномаҳои чопи Бухоро, Самарқанд ва Тошканду Душанбе буд. Гуфта мешуд, ки алифбои форсиро басахтӣ мешавад фаро гирифт ва ба ҳамин далел ҳам саводи ҷамъият кам аст. Ин ки як садо чанд ъаломат дорад, аз ҷумлаи нуқоти заъфи ъумдаи “алифбои ъарабӣ” буд, ки ҳамаи нивисандагони ҳаводори алифбои лотин дар мақолаҳое, ки ба хатти форсӣ нивиштаанд, рӯи он ангушт гузоштаанд. Дар ъиваз, таъкид мешуд, ки хатти лотинро метавон дар муддате кӯтоҳ фаро гирифт ва роҳандозии чопхонаҳо ба ин хат бисёр осонтар аст.

Нашрияҳои ҳукуматӣ саршор аз дидгоҳҳои мувофиқи гузор ба хатти лотин буданд. Баҳсҳое, ки гоҳ ба чашм мехурд, марбут ба эҷоди созгорӣ миёни ҳуруфи лотин ва асвоти форсӣ буд ё ин ки чи гӯише аз гӯишҳои форсӣ бояд меъёр бошад. Чун дар имлои форсӣ гӯиш мунъакис намешавад ва, масалан, “шунидан”-ро яке бо замми шин (шанидан) ва дигарӣ ба касри шин (шинидан) ва севумӣ ба фатҳи шин (шанидан) мехонад; дар ҳоле ки ҳар се онро شنیدن менивисанд. Ҳоло ки қарор буд хатти воканигори лотинро бипазиранд, бояд яке аз садҳо гӯиши форсиро бар маснади расмию меъёр менишонданд. Бар сари гӯишҳои Бухорову Самарқанд ба иҷмоъи назар расиданд, ки бузургтарин шаҳрҳои тоҷикнишин дар минтақа дар он давра буданд.

Созгории ҳуруфи лотин бо асвоти форсӣ ҳам баҳси доманадоре буд, ки муҳимтарин нукоташ марбут ба вокаҳо (мусаввитҳо, садонокҳо) мешуд. Равшанфикрони форсизабон аз қабили Садриддини Ъайнӣ, Абулқосими Лоҳутӣ ва Ъабдуррауфи Фитрат дидгоҳҳои наздике доштанд ва, масалан, бар ин бовар буданд, ки садои алифи мамдуд (آ) ба хатти лотин бояд ҳамон “А” бошад. Аммо Олександр Семйунуф, ховаршиноси рус ва гумоштаи Кремлин дар амри тағйири хат дар Осиёи Миёна, назари мутафовите дошт. Ӯ муътақид буд, ки ҳарфи лотини “А” баробари алифи мафтӯҳ (اَ)-и форсӣ аст ва “О” ҳамон алифи мамдуд (آ) аст. Бо вуҷуди истидлолҳои мукаррари равшанфикрони соҳибназар, табиъӣ буд, ки тарҳи фиристодаи Маскав пазируфта шавад. Ин чирагии ховаршиноси рус бар равшанфикрони маҳаллӣ дар таъйини расмулхатти ҷадид барои тоҷикон ба алифбои сириллики тоҷик ҳам роҳ ёфт. Аз инҷост, ки تاجیکستان ҳамчунон “Тоҷикистон” нивишта мешавад.

Паёмадҳои гузор ба хатти лотин

Гузор ба хатти лотин, ки якбораву табарвор ба шеваи истолинӣ сурат гирифт, якшаба бахши аъзами ҷомеъаро бесавод кард. Албатта, пас аз фурӯ уфтодани ҷомеъа дар чоҳи бесаводии мутлақ талоши ҳукумати шӯравӣ барои тазриқи алифбои лотин чашмгир буд. Лашкари омӯзгорон ба ақсо-нуқоти минтақа сафар карданд ва корзори “маҳви бесаводӣ” (шабеҳи “неҳзати саводомӯзӣ” дар ҶИЭ) ба роҳ уфтод. Интишори китобу аснод ба хатти форсӣ мамнӯъ шуд ва китобҳои форсӣ ба коми оташ рафт. Мардум китобҳои динию “Шоҳнома”-и Фирдавсию Девони Ҳофизу “Гулистон”-и Саъдию “Маснавии маънавӣ”-и Мавлавию рубоъиёти Хайём ва дар кул осори форсиро зери хок дафн мекарданд, то мабодо ба чашму дасти маъмурон биуфтанду муҷозот шаванд.

Истилои Артиши Сурх бар Осиёи Миёна бузургтарин латмаро ба забону фарҳанги форсӣ ворид кард. Забоне, ки замоне дар бештари кишварҳои минтақа расмият дошт, аз фардои ишғоли Иморати Бухоро аз маснаду макнат уфтод ва рафта-рафта ба гӯшае кӯҳистонӣ аз шарқи Иморати Бухорои пешин бо номи расмии “тоҷикӣ” паноҳ бурд. Ба гунае, ки дар Самарқанду Бухоро такаллум ба забони форсӣ дар идороти давлатӣ ҷарима дошт ва тоҷикони бумии ин шаҳрҳо маҷбур буданд забонҳои узбакию русиро фаро бигиранд, то бо мақомҳои маҳаллӣ суҳбат кунанд.

Бо гузор ба хатти лотин ин зарба дучандон шуд. То замони ишғоли Осиёи Миёна ба дасти Артиши Сурх дар тӯли беш аз ҳазор сол бахши аъзами осори минтақа ба забони форсӣ офарида шуда буд. Пушт кардан ба дабираи порсӣ ба масобаи пушт кардан ба тамоми он пешинаи ҳазоронсола буд. Ин гусасти иртибот ҳам шомили гузашта мешуду ҳам ҳол. Бахши аъзами порсизабонон дар берун аз марзҳои Иттиҳоди Шӯравӣ монда буданд ва бо гузори Тоҷикистон ба хатти лотин пайванду муровида бо ҳамзабонони бурунмарзӣ тақрибан бакуллӣ қатъ шуд.

Маскав барои гузори Тоҷикистон ба хатти лотин ҳазинаи зиёде накард, чун ниёзе ба баргардони бештари осори гузаштаи порсӣ намедид. Аз диди ҳукумати шӯравӣ, он осор бо “ҷаҳонбинии навин” ҳамхонӣ надошт ва ҳамон беҳ, ки дар мағоки торих бимонад. Агар Маскав дар ъарзи муддате кӯтоҳ корзори лотинихон кардани тоҷиконро анҷомшуда эълом кард, ба ҳамин далел буд.

Алифбои нав барои интишори идеҳои нав буд; барои чопи китобҳои Ленину Истолин ва саромадони дигар Шӯравӣ ва осори адабии навин, ки дар чорчӯби идеулужии ҳоким бигунҷанд; аммо шумори онҳо бисёр камтар аз адабиёти ҳазорсолаи порсӣ буд.

Сириллик аз роҳ расид

Бо гузор ба хатти сириллик ҳам ин авзоъ идома дошт. Сирфан осоре аз бузургони адабиёти порсӣ ба хатти русӣ мунташир мешуд, ки нармишпазиртар буд ва мешуд онҳоро ба ъунвони намунаҳое аз “талоши мардуми форсизабон барои расидан ба баробарӣ ва дурӣ аз дину хурофот” ъарза кард. Пораҳое аз Девони Рӯдакию ғазалиёти Ҳофизу бахшҳое аз осори Саъдию рубоъиёти Хайём мунташир ва ҳамаи онҳо ба ъунвони пешгомони дастёбӣ ба кумунисм қаламдод мешуданд. Чопи осоре, ки ёде аз Худову дин мекарданд, дар ин давра аз таҳаввули Иттиҳоди Шӯравӣ ҳаром буд.

Хатти сириллик дар авохири даҳаи 1930 ва дар оғози 1940 ба суроғи порсигӯёни Осиёи Миёна омад; дар даврае, ки Иттиҳоди Шӯравии Истолин хаста аз пайкору каланҷор бо сармоядории Ғарб ба худаш баргашт ва тасмим гирифт, ки пеш аз ҳама сусиёлисму кумунисмро дар як шашуми кураи Замин, ки қабза карда буд, пиёда кунад.

Бо афзоиши ихтилофоти сиёсии Шӯравию ҷаҳони Ғарб ва наздик шудани Ҷанги Ҷаҳонии Дувум судури “Инқилоби Уктубр” ба кишварҳое ғарбӣ таклифи сонавӣ шуда буд. Дар натиҷа ҳамаи милали ъумдатан мусалмони Шӯравӣ дар оғози соли 1940 гӯё ба иродаи худашон хатти сирилликро баргузиданд ва марзи дигаре ҳам миёни Шӯравӣ ва ҷаҳони Ғарб кашида шуд; дар ҳоле ки аз таҷрубаи хатти лотинашон фақат даҳ сол мегузашт.

Ҳамаи милали ъумдатан мусалмони Иттиҳоди Шӯравӣ аз соли 1940 ба баъд хатти лотинро канор гузоштанд ва ба сириллик мутавассил шудангд. Забони русӣ, ки забони расмии ҳамаи бахшҳои Иттиҳоди Шӯравӣ шуда буд, батадриҷ ҷои забонҳои бумиро мегирифт ва гузори ҳамаи забонҳои ин иттиҳодия ба хатти сириллик (русӣ) корро осонтар мекард.

Гузашта аз ин, бо гузор ба хатти русӣ хатари барқарории иртибот миёни ақвоми турктабори Иттиҳоди Шӯравию Туркия ва ҳамчунин пайванди порсигӯёни ин иттиҳодия бо ҳамзабонони бурунмарзишон ҳам хунсо мешуд. Аммо тағйири дубораи алифбо барои порсигӯёни Шӯравӣ ба масобаи бозканда шудан аз решае буд, ки тоза медавонданд.

Алифбои сириллике, ки барои форсизабонон сохта шуд (ва акнун бо талфиқи вожаҳои “порсӣ” ва “сириллик” гоҳ “пириллик” хонда мешавад), ҳамаи 33 ҳарфу ъаломати алифбои русиро дарбар дошт, афзун бар ъаломатҳое барои шаш садои вежаи порсӣ: ғ, ӣ, қ, ӯ, ҳ, ҷ.

Ин тағйири алифбо ҳам ба монанди тағйири аввалия худҷӯш набуд. Дастури Маскав буд ва бояд иҷро мешуд. Дубора мардум бесавод шуданд ва дигарбора лашкарҳои “маҳви бесаводӣ” дар ақсо-нуқоти кишвар ба гардиш уфтоданд. Баъд аз чанд сол эълом шуд, ки мардуми Тоҷикистон “сад дарсад” босавод шудаанд. Дар воқеъ, бояд саводи форсӣ аз даст мерафт, то саводи шӯравӣ ҳосил шавад.

Лубби саводе, ки ҳосил мешуд, ҳамон 39 ҳарфе буд, ки ховаршиносони шӯравӣ сохта буданд. Мешуд он 39 ъаломатро фаро гирифт ва ба осоре ба ин дабира даст ёфт, ки бо хатти машйи Шӯравӣ созгории тамому камол доштанд.

Ин алифбо барои нигаҳ доштани порсигӯёни Иттиҳоди Шӯравӣ дар чорчӯби ъақидатии Шӯравӣ тарроҳӣ шуда буд. Бо пазириши алифбои пириллик кӯчактарин иртиботе ҳам, ки миёни порсигӯёни Шӯравӣ ва бурунмарз вуҷуд дошт, гусаста шуд.

Кунтрули Иттиҳоди Шӯравӣ бар дастрасии тоҷикон ба осори гузаштагонашон то поёни ъумри ин импротурӣ идома дошт. Масалан, “Маснавии маънавӣ”-и Мавлавӣ барои касоне, ки фақат хатти пириллик балад буданд, асаре ношинохта буд; аз ҷумла барои худи ман. Нахустин боре, ки дар навҷавонӣ тавонистам бо муҳтавои он то ҳадде ошно шавам, дар авони марги импротурӣ буд ва он ҳам ба забони русӣ, на забони аслӣ.

Дар соли 1986 пораҳое аз “Маснавии маънавӣ” таҳти ъунвони “Поэма о скрытом смысле” ба тарҷумаи Наъум Гребнеф (Naum Grebnev) мунташир шуд ва аз он роҳ буд, ки бисёре аз тоҷикони Осиёи Марказӣ пас аз ҳудуди як қарн дубора Мавлавиро шинохтанд. Аммо “Маснавии маънавӣ”-и комил пинҳон монд, то Шӯравӣ фурӯ бипошад ва баъд ба хатти пириллик дар шаҳри Душанбе мунташир шавад.

Поён ва идомаи импротурӣ

Бо таҳкими марзбандии сиёсию фарҳангии Шӯравӣ миёни порсигӯёни ҳавзаи импротурӣ ва ҳамзабонони бурунмарзии онҳо эътимод ба нафси Шӯравӣ боло рафт ва дар соли 1984 китоби “Сад рубоъӣ”-и Хайёмро ба забони русӣ ва ба ду хатти порсию пириллик мунташир кард. Ин аз маъдуди мавориде буд, ки тоҷикони шӯравизодае чун ман метавонистанд бо татбиқу муқоисаи мутуни порсию пириллик хатти порсиро то ҳадде фаро бигиранд. “Сад рубоъӣ”-и Ъумари Хайём чопи интишороти “Ирфон”-и Тоҷикистон нахустин омӯзгори хатти порсӣ барои ману ҳазорон тани дигар буд.

Чолишҳои русӣ нивиштану порсӣ хондан

Иттиҳоди Шӯравӣ рафт, аммо мурдарег (мерос)-и он боқист. Акнун ҳаштод сол аст, ки тоҷикони Осиёи Марказӣ порсиро ба хатти русӣ менивисанду мехонанд.

Бисёре ба ин пиндоранд, ки ошноии тоҷикон бо хатти русӣ боъиси гушоиш дар роҳи расидан ба ъулуму ҳунарҳои роиҷ дар Русияву Ғарб будааст. Ва ин бисёре маъмулан рӯи ҳунарҳое чун уперову боле ангушт мегузоранд, ки имрӯза дар Тоҷикистон нисбатан шукуфост.

Чи басо порсигӯёне, ки ба ин ъулуму ҳунарҳои Ғарб бидуни табдили расмулхатти модарии худ ба лотин ё русӣ расидаанд. Бавежа ин ки ин ъулуму ҳунарҳо мухтасси русҳо набуда ва аз роҳҳои дигар ҳам мешуд ба онҳо расид. Ба монанди Сангопур, ки ҳаргиз расмулхатташ русӣ нашуд, аммо акнун тамошохонаи уперо ва болеи он шуҳраи офоқ аст.

Ошноӣ бо осори нивисандагони барҷастаи рус ҳам наметавонад зоеъаи дабираи порсиро барои тоҷикони Шӯравии пешин ҷуброн кунад. Лозимаи хондани он осор тағйири расмулхатти миллӣ набуд. Як берзилӣ ҳам метавонад дар ъайни ҳифзи хатту забони пуртуғолии худ аз осори Достоефскию Тулстуйу Чехуф шинохти хубе дошта бошад. Ошноии наздики тоҷикони Шӯравии пешин бо ин осор ҳам баҳои сангини бохтани расмулхатти худиро намепӯшонад.

Воқеъияте, ки бо он рӯбарӯ ҳастем, бисёр ъурёнтар аст. Ҳудуди нуҳ милюн тан дар Тоҷикистон ба забони порсӣ суҳбат мекунанд ва ба хатти русӣ менивисанд. Дар ҳоле ки даҳҳо милюн инсони дигар дар ҷаҳон ба забони ҳамин “ҳудуди 9 милюн тан” суҳбат мекунанду ба хатти порсӣ менивисанд.

Девори Чин барои тоҷикони Шӯравии пешин ва ҳамзабононашон ҳамоно хаттест, ки Иттиҳоди Шӯравӣ 80 сол пеш бар онҳо таҳмил кард. Дар натиҷа на онҳо ба осори ҳамзабонони бурунмарзии худ дастрасӣ доранд, на порсигӯёни хориҷӣ метавонанд нивиштаҳои онҳоро бихонанд.

Хатти пириллик боъиси ин инсидод шудааст.

Боз ҷӯяд рӯзгори васли хеш

Ин пурсишҳо боъис шуд, ки соли 1989, ду сол монда ба поёни ъумри Иттиҳоди Шӯравӣ дар шаҳри Душанбе, пойтахти Тоҷикистон, тазоҳуроте дар эътироз ба нодида гирифтани забони миллӣ барпо шавад. 31 сол пеш муътаризони тоҷик на танҳо хоҳони расмияти забони худ буданд, балки ҳамзамон мекӯшиданд, ки номи торихии ин забон (форсӣ)-ро дубора бар маснади расмӣ бирасонанд.

Давлати вақти Тоҷикистон, ки дар тори ъанкабути сиёсатҳои “переструйко” ва “глоснуст”-и Гурбочеф гирифтор монда буд, ба хостаи мардум тан дод ва 22 жуие (июл)-и ҳамон сол Қонуни забони Тоҷикистон тасвиб шуд. Дар он қонун номи расмии забони миллӣ “тоҷикӣ (форсӣ)” марқум шуд. Яъне бо гузашти беш аз 70 сол дубора номи “форсӣ” дар як санади ҳукуматӣ зикр шуд.

Дар соли 1991 Иттиҳоди Шӯравӣ фурӯ пошид ва давлати вақти Тоҷикистон баночор “Эъломияи истиқлол”-ро имзо кард, ки Тоҳири Ъабдулҷаббор, раҳбари ҷунбиши “Растохез” ва аз мухолифони аслии ҳукумати Тоҷикистони шӯравӣ, тадвин карда буд. Чанд моҳ баъд аз он ҷанге дар Тоҷикистон даргирифт, ки Русияву Узбакистону Эрон ҳам оташбиёраш буданд, аммо “дохилӣ” ъунвон шуд. Ин ҷанг панҷ сол ба дарозо кашиду ҷони беш аз 60 ҳазор танро рабуд. Дар ҳамон авоили ҷанг ба салоҳдиди Русия Эмомъалӣ Раҳмонуф, раиси як мазраъаи иштирокии шӯравӣ, ба раҳбарии кишвар баргузида шуд, ки ҳамчунон раисҷумҳури Тоҷикистон аст; бо ин тафовут, ки пасванди русии номи хонаводагии “-уф” (ов)-ро ҳазф карда ва акнун бо номи Эмомъалии Раҳмон шинохта мешавад.

Дар соли 1994, ки Қонуни Асосии Тоҷикистон ба ҳамапурсӣ гузошта шуд, Шуҳрат Султонуф, яке аз намояндагони маҷлис, пешниҳод кард, номи забони расмии Тоҷикистон сирфан “тоҷикӣ” бошад; бидуни афзудаи “форсӣ”. Ин пешниҳод пазируфта шуд ва баъдан Шуҳрат Султонуф раиси дафтари раёсати ҷумҳурии Тоҷикистон шуд ва солҳо сафири Тоҷикистон дар Туркияву Укроин буд.

Дар соли 1989 пешбинӣ мешуд, ки дар ъарзи панҷ сол Тоҷикистон батадриҷ ба хатти форсӣ баргардад. Ба ҳамин манзур тадриси дабираи форсӣ дар мадорис роҳандозӣ шуд ва нивиштаҳои кӯчаву хиёбонҳову даккаҳо ба ду хатти русию форсӣ буд. Аммо пас аз пирӯзии “Ҷабҳаи халқӣ”-и Раҳмон нивиштаҳое ба хатти порсӣ, ки дар ҷой-ҷои кишвар дида мешуд, сутурда шуд ва дубора ҷои он нивиштаҳоро вожаҳову ъибороте ба хатти русӣ гирифт.

Эмомъалии Раҳмон шахсан на як бору ду бор гуфтааст, ки қарор нест Тоҷикистон ба хатти форсӣ баргардад.

Қиёсу татбиқи порсию пириллик

Ҷустуҷӯгари Google ҳам дар ин бора ҳарфе барои гуфтан дорад.

Ҳатто мавзӯъҳое, ки марбут ба Осиёи Марказист, дар ҷустуҷӯгари Гугл имтиёзи бештарро ба хатти форсӣ медиҳад. Барои намуна, ҷустуҷӯи ъиборати “шаҳри Бухоро” дар Гугл ба хатти пириллик ҳудуди 10 ҳазору 400 натиҷа медиҳад ва ба хатти форсӣ беш аз 57 ҳазор натиҷа.

Натоиҷи ҷустуҷӯи вожаи “китобхонӣ” ба ду хатти пириллик ва порсӣ дар Гугл нишон медиҳад, матолибе, ки ин вожаро дар таркиби худ доранд, ба хатти пириллик 20 ҳазору 700 ъадад ҳастанд ва ба хатти порсӣ 11 милюну 400 ҳазор ъадад.

Донишномаи озоди Википедиё мегӯяд, ки ба хатти форсӣ ҳудуди 750 ҳазор мақола дорад ва ба хатти пириллик – беш аз 100 ҳазор.

Яъне воқеъиятҳои дунёи диҷитол ҳам пойбандии форсизабонони Осиёи Миёна ба хатти русиро зери суол мебарад. Вақте ки фазои Интернет мамлувв аз матолибе ба забони тоҷикон аст ва онҳо фақат хатташро намехонанд, табъан пурсише падид меояд, ки чиро намехоҳанд ба хатти худӣ баргарданд ва аз ин донистаниҳо файз бибаранд.

Бисёре аз соҳибназарон далели ин худдориро сирфан сиёсӣ арзёбӣ мекунанд. Хуруҷи Тоҷикистон аз ҳавзаи сирилликро бисёре ба масобаи хуруҷи Тоҷикистон аз ҳавзаи нуфузи Русия медонанд. Дар Русия ҳам ин дидгоҳ роиҷ аст.

Аммо дар мабоҳиси дохилии Тоҷикистон дар бораи тағйири хат ҳамчунон ин лаффозии Шӯравии пешин чирагӣ дорад, ки “хатти ъарабӣ бисёр сахт аст ва як садо чанд ъаломат дорад”. Шояд бишавад онро талоше барои тавҷеҳи мантиқии як тасмими сиёсӣ талаққӣ кард, чиро ки ҳамаи дабираҳои решадори ҷаҳон чунин “сахтӣ”-ҳоеро доранд.

Масалан, дар забони инглисӣ як ъаломати “а” ҳафт садо дорад ва дар вожагони мухталиф ба ҳафт шеваи гуногун талаффуз мешавад. Ё як вожаи фаронсавии parfaitement, ки 12 ҳарф дорад, фақат бо ҳашт садо ба забон меояд.

Шигифто, ки ҳеч як аз ин “истисноот”-ро дар нигориши порсӣ надорем. Пас мешавад ба ин натиҷа расид, ки “сахтӣ”-ҳои алифбои порсӣ ҳам ба андозае нест, ки Шӯравӣ мегуфту бархе дар ҷаҳони имрӯз тасаввур мекунанд.

Тасаввури рӯзномаҳои бадви Шӯравӣ дар Бухорои тасхиршуда дар даҳаи 1920 бар ин буд, ки чиниҳо барои пушти сар гузоштани “душворӣ”-и нивисаҳои чинӣ базудӣ чанг ба домони хатти лотин хоҳанд зад. Тасаввур ин буд, ки вожанигоштҳои печидаи чинӣ монеъ аз рушди мардум мешавад ва маҳкум ба фаност. Аммо чунин нашуд.

О. Дол дар соли 1928 дар маҷаллаи “Раҳбари дониш”-и Тоҷикистон мегуфт, қарор аст базудӣ алифбои жопунӣ ва ҳиндӣ ҳам табдил ба лотин шавад, ки боз ҳам чунин нашуд.

На танҳо чунин нашуд, балки ҳамаи ин милал бо расмулхатҳои “душвор”-и худ ба маротиби буландтари ъилмию фаннӣ ҳам даст ёфтаанд.

Рӯдакӣ ба алифбои русӣ

Ба бовари бисёре аз коршиносон, таҷрубаи талхи Тоҷикистон дар заминаи тағйири хат нишон медиҳад, ки китобати забони порсӣ ба ҳар хатти дигаре ба масобаи ҷудо кардани рӯҳ аз тан аст.

Китобати он ба дабираи лотину сириллик на танҳо иртибот бо гузаштаро мегусалад, балки мумкин аст пайванд бо ҳамзабонони имрӯзиро ҳам бибурад ва забони воҳиди форсиро ба забонакҳои мухталиф таҷзия кунад. Тавассул ба дабираҳои воканигоре чун лотину сириллик баночор тафовути гӯишҳоро ҳам мунъакис мекунад; дар ҳоле ки дар нигориши порсӣ ҳамаи онҳо якпорча ҳастанд. Ба ёд оваред намунаи имлову талаффузи شنیدن (шунидан)-ро.

Пештар ишора шуд, ки дар дунёи диҷитоли имрӯз форсии Тоҷикистон, ки ба хатти русӣ нивишта мешавад, ба гарди нармафзорҳои форсӣ ҳам намерасад. Аммо дар дунёи пешодиҷитол ва чопӣ ҳам ин тафовут беандоза маҳсус буду ҳаст.

Тоҷикистон бо ҷамъияти нисбатан андакаш наметавонад ҳамаи осори муҳимми ҷаҳонро ба хатти пириллик мунташир кунад. Аммо бештари он осор ба забони мардуми Тоҷикистон дар дастрас ҳастанд, агар 32 ъаломати алифбои форсиро фаро бигиранд.

Шигарфу дарднок аст, ки наводагони Рӯдакӣ дар сарзамине, ки Одамуушуъароро ба дунё оварда, ба далоиле комилан сиёсӣ наметавонанд осори ниёи худро ба хатти худи ӯ бихонанд ва танҳо ба осоре дастрасӣ доранд, ки ба хатти русӣ мунташир шудааст.

Чунин аст ҳикояти ин роҳи паймуда.

همین جستار به دبیرۀ پارسی:

Ҳамин ҷустор ба дабираи порсӣ:

https://www.bbc.com/persian/arts-54078784