Lamenting Over Rudaki. Part 1

Навиштори ғаррои зер аз хомаи Умеди Ҷайҳонӣ, донишвари кӯшои Тоҷикистон, таровидааст ва саршор аз дарди фарҳангии рӯзгори мост. Аммо Умеди фарзона танҳо бо гилагузорӣ ва баёни гирифториҳо басанда накарда ва пешниҳодҳои равшанеро ҳам барои беҳбуди вазъи забони порсии Варорӯд бо мо дар миён гузоштааст. Умедворам, ки хонандагони гиромӣ дар бораи нукоти муҳимме, ки дар ин навиштори баланд омадааст, назарҳои арзишманди худро дареғ надоранд. Як Дарвеш имрӯз бахши нахусти навишторро чоп мекунад, ки дебочаи торихии мавзуъ аст. Дар бахшҳои дигар нукоти корбурдӣ бештар хоҳад буд. Дар поён аз ин навиштор ва дидгоҳҳои хонандагон натиҷагирие анҷом хоҳем дод.

Дилам бар Рӯдакӣ сӯзад... Бахши нахуст

Умеди Ҷайҳонӣ


Қонуни нимкола ва ҳукумати нимкора

Бист сол пеш аз ин Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон дар паи талоши чандинсолаи беҳтарин фарзандони миллати тоҷик Қонуни забонро тасвиб карда буд. Ин қонун кӯшише барои мақоми давлатӣ додан ба забоне буд, ки ҳазору сад сол забони расмии ҳукуматҳои тоҷикиву туркиву муғуливу узбакии Тоҷикзамин буд, вале дар замони шӯравӣ ҳатто дар Тоҷикистон хоназиндон шуд. Тасвиби ин қонун нуқтаи авҷи худшиносии миллии тоҷикон ва пирӯзии нируҳои мардумӣ ва миллатдӯсти тоҷик буд, ки мекӯшиданд ҳуқуқи табиъӣ ва номи таърихии забони модарияшонро дар хонаи падарияшон барқарор созанд. Аммо дере нагузашт, ки дар паи дигаргуниҳои сиёсӣ дар кишвар, ин қонун монанди бисёре аз тасвибкунандагону ҳаводоронаш ҷавонмарг шуд.

Қонуни забон, ки Шӯрои Олӣ 22 июли соли 1989 қабул карда буд, эълом дошт ки «забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон забони тоҷикӣ (форсӣ) мебошад». Шаш сол пас аз тасвиби қонун, 20 июли соли 1994, ҳангоми баррасии лоиҳаи Сарқонун дар иҷлосияи Шӯрои Олӣ, вожаи «форсӣ» аз номи забони миллии мардуми тоҷик берун андохта шуд. Азбаски Сарқонун болотар аз дигар қонунҳост, ки бояд бо қонуни асосӣ созгор бошанд, қонуне ки забони моро «форсӣ» хонда буд, пас аз тасвиби Сарқонун худ ба худ беэътибор шуд. Бад-ин сон он ҳама талошу муборизаҳое, ки равшанфикрони тоҷик солҳои 1988 – 1989 дар роҳи барқарории ҳуқуқи забони форсии тоҷикӣ ва номи таърихии он карданд, бар ҳадар рафт.

Қонуни забон, ки дигар бо Сарқонун ҳам созгор набуд, аз он пас наметавонист амалан иҷро шавад. Аммо аслитарин омили иҷро нашудани ин қонун ҳукумати Тоҷикистон буд, ки забони тоҷикиро забони расмии коргузории худ эълом карда буд. Агар ҳукумат иродаи сиёсӣ медошт, ҳамон қонуни нимкола ҳам иҷро мешуд. Аммо ҳукумати Тоҷикистон дар пуштибонӣ аз миллати тоҷик ва забону фарҳангаш ҳамеша нимкора будааст. Агар чунин намебуд, масъалаи забонро дар 20 сол метавонист ҳалл кунад. Чунин менамояд, ки Тоҷикистон дар ин 20 сол пешрафте надоштааст. Қонуни нави забон, ки Маҷлиси намояндагон 1 октябри 2009 тасвиб кардааст, боз ҳам қонунест нимкола ва танҳо забонеро дар бар мегирад, ки 80 сол пеш сохтаву бофта шудааст. Забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯҳи таърихии миллати тоҷик ва пешинаи ҳазорсолаи кишвардорияшро, ки мояи лофу газофу сарафрозии мост, бозтоб намедиҳад. Ин забон имрӯзи моро бо гузаштаамон намепайвандад ва ҳувияти моро ошкор намесозад.

Форсӣ-дарӣ-тоҷикӣ ё рузбакӣ

Яке аз доғтарин масъалаҳое, ки дар 20 соли гузашта ҳаллашонро наёфтаем, номи расмии забонамон ҳамроҳ бо мақому хатташ аст. Забонеро, ки имрӯз «тоҷикӣ» меномем, то соли 1920 милодӣ «форсӣ» мехонданд. Номгардонии форсӣ ба тоҷикӣ пайомади рӯйдодҳои сиёсии оғози садаи 20 дар минтақаи Осиёи Марказӣ аст. Ин забон дар куҳантарин замонҳо «ариёӣ» ном дошта ва бозмондаҳои «Авесто», деворнигораҳои шоҳаншоҳони ҳахоманишӣ, ашконӣ ва сосонӣ дар Эрон ва сангнавиштаҳои подшоҳони кушонӣ дар Афғонистон гувоҳ бар ин гуфтаанд. Дар садаҳои миёна ва нав ин забонро «порсӣ» ва «дарӣ» мехонданд ва адабиёти ҷаҳонгири форсӣ гувоҳ бар ин гуфта аст. Порсии варазрӯдӣ ё тоҷикӣ дар асл омехтае аз забонҳои суғдиву балхӣ, забони порсии дарӣ, ки дунболаи порсии сосонӣ ба шумор меравад ва забону хатти арабист. Аз ин ҷост, ки дар забони гуфтории тоҷикон вожаҳои суғдиву балхиву сакоӣ бисёранд. Барои намуна номи шаҳру рустову деҳаҳои куҳанро метавон овард, ки решаашонро дар забонҳои шарқии эронӣ пайдо мекунем. Забони порсӣ дар Варазрӯд ё Турон яке аз муҳимтарин ниҳодҳо ва намодҳои фарҳангии тоҷикон буда ва ниёконамон барои посдошти он дар баробари забони арабӣ сахт кӯшидаанд. Матнҳои бозмонда аз адабиёти форсии Варазрӯд нишон медиҳад, ки форсии варазрӯдӣ то садаҳои 14 – 15 м. ба шакли қавӣ ба ҳаракати худ идома додааст, аммо пас аз гирифтани Шайбониён Туронро аз оғози садаи 16 м. густасте фарҳангӣ миёни Эрон ва Турон пеш омад, ки дигаргуниҳое дар гунаи забонии тоҷикон падид овард. Ин раванд то поёни садаи 19 м. идома дошт, аммо пас аз инқилоби 1917 Русия ва шаклгирии Тоҷикистон, ба ҳиммати устод Садриддин Айнӣ, бозгаште дубора ба забони пеш аз садаҳои 14 – 15 м. пайдо шуд ва корбурди вожагони садаҳои 8 – 9 то 14 – 15 м. дар Варазрӯд (Тоҷикистон ва Узбакистон) ҷон гирифт. Аммо соли 1920 аморати Бухоро, ки забони расмии он форсӣ буд, дар паи шӯриши пантуркистҳову балшевикҳо нобуд шуд. Аз он пас тоҷикон ва забону фарҳангашон хоре дар роҳи пантуркистҳо шуданд, ки ҳадаф доштанд дар сарзамини Осиёи Марказӣ як кишвари туркӣ бисозанд. Аз ин рӯ нахуст коре, ки карданд, ин буд ки забони туркиро ҷойгузини забони форсӣ карданд. Сипас тоҷиконро мардуми «бегона ва авлоди муҳоҷирину муҳоҷимини эронӣ» эълом ва сарзаминашонро ишғол карданд. Барои ботил кардани иддаъои пантуркистҳо, тоҷикон маҷбур шуданд номи забони худро расман тағйир диҳанд ва онро «тоҷикӣ» биноманд. Аз он замон то кунун забони форсии мардуми Тоҷикистон ва Узбакистонро расман «тоҷикӣ» меноманд.

Гарчанде бештари порсизабонони ин ду кишвар бар ин боваранд, ки забонашон форсист, вале солҳост, ки дар сари номи расмии забонашон баҳс меравад. Гурӯҳе онро «форсӣ», бархе «дарӣ» ва дигарон «тоҷикӣ» меноманд. Бархе аз донишмандон форсӣ, дарӣ ва тоҷикиро се забон медонанд ва гурӯҳе ҳам ин сеторо як забон медонанд. Ин гурӯҳ бар ин бовар аст, ки ҳамакнун форсигӯёни ҷаҳон ду гуна забон доранд: яке забони навишторӣ ва дигаре забони гуфторӣ. Навишторӣ забони дастурӣ ва меъёр аст, ки аз кӯдакистону дабиристон то донишгоҳу фарҳангистон онро меомӯзонанд ва меомӯзанд. Ин забонро илмӣ ва адабӣ ҳам мегӯянд ва ҳама офаридаҳои илмӣ ва адабӣ ва фарҳангӣ ба ҳамин забон навишта мешавад. Забони коргузории ниҳодҳои кишварӣ ва лашкарӣ низ ҳамин забон аст. Чунин забонеро мардуми порсизабон «дарӣ» меномидаанд ва манзур аз он «забони расмӣ» (официальный / государственный язык) аст. Порсигӯёни Эрону Афғонистону Тоҷикистон ҳамакнун ҳамин забони адабӣ-навишториро забони умумии худ медонанд ва ҳамзабонии онҳо низ бештар бар сари ҳамин забон аст. Шӯҳрати беназири филми «Юсуфи Паёмбар (а)» дар Тоҷикистон худ гувоҳест инкорнопазир бар ин гуфта.

Ҳамзамон бо забони муштараки адабӣ-навишторӣ мардуми порсигӯй ҳар кадоме забонҳое доранд, ки онҳоро «забони гуфторӣ» меноманд. Истилоҳи «забони гуфторӣ» лаҳҷаву гӯишу шеваҳои гуногунеро дар бар мегирад, ки мардуми порсизабони Эрону Афғонистону Тоҷикистону Узбакистон ба онҳо гуфтугӯ мекунанд. Забони гуфтории порсизабонон яксон нест ва муштарак ҳам нест. Аммо мардуми Эрону Афғонистон забони ҳамдигарро беҳтар медонанд, зеро хатташон яксон аст. Ягонагии забони порсигӯён ҳам дар яксонии навиштораш аст, на дар гуфторашон. Тоҷиконро хатти русӣ-кирилӣ аз ҳамзабононашон ҷудо кардааст.

Мавзӯъи бозгашт ба хатти ниёкон, ки ҳамон хатти арабиасоси форсист, низ аз доғтарин мавзӯъҳо дар 20 соли гузашта буд. Кор ба ҷое расидааст, ки ҳар гоҳ агар, масалан, осори устод Садриддин Айнӣ ва ё устод Мирзо Турсунзода ба хатти кириллӣ чоп шавад, пушти китоб забонашро «тоҷикӣ» ва ҳар гоҳ ба хатти арабиасос мунташир шавад забонашро «форсӣ» менависанд. Хатти арабиасос воқеан хатти аслии забони мост. Он чиро, ки адабиёти форсӣ-тоҷикӣ меноманд ва замоне ҷаҳонгир ҳам будааст, ба ҳамин хатти арабиасос офарида шудааст. Хатти форсӣ бо ҳама камбудаш, вижагиҳои забони моро дақиқан мерасонад, зеро дар ин хатт муҳим навишти вожа аст, на талаффузи он. Чунончӣ, шерозие «мекунам»-ро «микунум», хатлоние «мекънъм», кобулие «мекунум» ва теҳроние «микунам» мегӯяд, аммо тарзи навишти ҳамаи онҳо ҳамон «می کنم» аст ва дар ҳеҷ гӯише тағйир намекунад. Ҳамин хатти форсӣ буд, ки аз гӯишҳои парешону парокандаи мо забоне ягона ва навишторӣ офарид, ки имрӯз онро забони форсӣ-дарӣ-тоҷикӣ меноманд. Аз ҳамин рӯ мо бояд дубора ин хаттро ба кор гирем то забонамон тоҷикӣ ва пиндору кирдору гуфторамон тоҷикона шавад. Аммо бозгашт ба хатти форсӣ бояд барномарезишуда ва замонбандишуда сурат гирад, на якшабаву ба дастури «ҳизбу ҳукумат». Ин мавзӯъ худ баҳсе ҷудогона мехоҳад, ки дар ин навиштор маҷоли онро надорем.

Ин парешониву дармондагӣ аз пайомадҳои балоест, ки пас аз инқилоби Бухоро дар соли 1920 умуман, ва табартақсими Тоҷикзамин дар соли 1924 хусусан, бар сари мардуми тоҷик ва забонаш омад. Танҳо ҳаминро бояд гуфт, ки аз «баракати» сиёсати «ғамхоронаи» ҳукумати шӯравӣ ва ҳизби камунист дар 70 сол забони мо «рузбакӣ» гашт, яъне забоне сахт олудаву носуфта ва ниме русиву ниме узбакӣ ва аз тоҷикӣ дар он танҳо «ӣ» мондаву бас. Содасозӣ забони моро аз авҷи Зуҳал бар қаъри гили сиёҳ кашонд.

Аз фатвои Имом Абӯҳанифа то қонуни нав

Қонуни забон дар соли 1989 дар шароите тасвиб шуд, ки қонунан ва амалан забони расмии Тоҷикистон забони русӣ буд ва авзоъ чунон шуда буд, ки дузабонии русиву тоҷикӣ ба суди забони русӣ тағйир меёфт. Ин гуна вазъи дузабонӣ бар сари забони тоҷикон пештар низ гузашта буд. Чунончӣ, дар рӯзгори Имоми Аъзам Абӯҳанифа Нӯъмон ибни Собит (р) (699 – 767 м.) забони расмии ибодат забони арабӣ буд. Имом Абуҳанифа (р) ягона ва якумин касе буд, ки фотиҳа хондан ба забони форсиро раво шумурд ва далелаш ин буд, ки «ин «Қуръон» дар китобҳои пешин ҳам фуруд омада буд (сураи «Шуъаро», ояи 196) ва он низ ба забоне ҷуз арабӣ будааст. Пас ғайри арабҳо ҳаққ доранд онҳоро «Қуръон» бидонанд». Душманони Имом Абуҳанифа ӯро ба маҷусгароӣ мутаҳҳам карданд, зеро ки вай нахустин бор ин суханро дар бораи забони форсӣ боз карда буд.(1)

Дусад сол пас аз даргузашти Имоми Аъзам (р) – дар замони аморати Сомониён – низ авзоъи забонӣ ҳамон гуна буд, яъне арабӣ бар форсӣ бартарӣ дошт. Амирони Сомонӣ ба хубӣ дарёфтанд, ки агар забони форсӣ пойгоҳе дар дини Ислом надошта бошад ё пайдо накунад, ба сарнавишти дигар забонҳое дучор хоҳад шуд, ки гарчӣ куҳантар аз забони арабӣ буданд, рафта-рафта фаромӯш шуданд. Аз ин рӯ бо диққат ва ҳушёрии тамом дар садади касби муҷҷавизе баромаданд, ки бар асоси он битавон осори муҳимми эътиқодиро ба ин забон навишт. Пас дар замони аморати Мансур ибни Нӯҳ ибни Наср ибни Аҳмад ибни Исмоил (961 – 976 м.) аз уламои Мовароуннаҳр хостанд, ки тақозои онҳоро на ба сурати дархосте маъмулӣ ё сиёсӣ, балки ба унвони зарурате динӣ баррасӣ кунанд. Уламои Мовароуннаҳр фатво доданд, ки: «Раво бошад хондану навиштани тафсири Қуръон ба порсӣ мар-он касро, ки ӯ тозӣ надонад, аз қавли Худои аззаву ҷалла, ки фармуд: «و ما اَرسلنا مِن رَسولٍ اِلا بِلِسانِ قـَومِه»; яъне: «Ман ҳеҷ пайғамбареро нафиристодам, магар ба забони қавми Ӯ ва он забоне, ки эшон донистанд». Ва дигар он бувад, ки ин забони порсӣ аз қадим боз донистанд, аз рӯзгори Одам то замони Исмоъили пайғамбар ҳама пайғамбарон ва мулукони заминӣ порсӣ сухан гуфтандӣ ва аввал касе, ки сухан гуфт ба забони тозӣ, Исмоъили пайғамбар (а) буд ва Пайғамбари мо сал-Аллоҳу-алайҳ аз Араб берун омад ва ин Қуръон ба забони арабӣ бар Ӯ фиристоданд ва инҷо бад-ин ноҳият забон порсӣ аст ва мулукони ин ҷониб мулуки Аҷаманд».(2)

Ин фатвоҳои Имом Абӯҳанифа (р) ва уламои Мовароуннаҳр роҳкушои корбурди забони форсӣ дар умури динӣ ва коргузории кишварӣ ва заминасози густариши донишу адабиёту ҳунару фарҳанг барои ҳазорсола буданд.

Аммо Қонуни забони давлатии Тоҷикистон пас аз ислоҳ ҳам вазъи дузабониро тағйир надодааст, зеро ҳарчанд забони тоҷикӣ забони давлатӣ эълом шуда, вале Қонуни Асосии кишвар забони русиро забони муоширати байнулмиллалӣ дониста аст.

Бояд ёдовар шуд, ки 20 сол пеш баҳона меоварданд, ки дар Тоҷикистон 1,5 млн русизабон зиндагӣ мекунад ва акнун баҳона пеш мекашанд, ки 1,5 млн тоҷик дар Русия муҳоҷиранд. Бархе мегӯянд, агар забони русӣ дар Тоҷикистон аз мақоми миёнҷигарияш маҳрум шавад, Русия балое бар сари муҳоҷирони кориямон хоҳад овард. Ин гуфта дурӯғест шохдор. Шароите, ки муҳоҷирини мо доранд, бадтар аз ин намешавад.

(Дунбола дорад)
___________________________

1. Мискӯб, Шоҳрух. Ҳувияти эронӣ ва забони форсӣ. – Теҳрон: «Боғи ойина», 1373 ҳ. ш. – саҳ. 36 – 37.
2. Табарӣ, Муҳаммад ибни Ҷарир. «Тарҷумаи Тафсири Табарӣ». Ба тасҳеҳ ва эҳтимоми Ҳабиб Яғмоӣ, чопи дувум, Теҳрон: «Тус». саҳ. 5.