Lamenting Over Rudaki. Part 2

Дилам бар Рӯдакӣ сӯзад... Бахши дувум

Забон ойинаи фарҳанг аст

Умеди Ҷайҳонӣ

«Шоҳнома» ва «Тоҷикон» барои мардуми тоҷик яке зоднома ва дигаре шиноснома дониста шудаанд. Ин шоҳасарҳо гувоҳанд, ки пешинаи кишвардории мо ба Сомониёну Сосониёну Ашкониёну Кушониёну Ҳайтолиёну Ҳахоманишиён ва аз онҳо ба Каёниёну Пешдодиён мерасад.

Бино бар додаҳои таърихӣ ва забоншинохтӣ, забони мо набераи забони порсист, ки аз замони Ҳахоманишиён (порсии бостон) то Сосониён (порсии миёна) ва рӯзгори Сомониён (порсии нав ё порсии дарӣ ё форсӣ) то Манғитиён, яъне аз соли 558 пеш аз милод то соли 1920 милодӣ, камобеш 2500 сол, забони кишвардориву диндориву донишу адабу фарҳангу ҳунар дар Эрону Турон будааст. Агар забон ойинаи фарҳанг аст, пас забонамон бояд фарҳанги 2500-солаи кишвардориямонро низ бозтоб кунад. Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон мегӯяд, ки «забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст». Банди 1 моддаи 18 боби 5 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (2009) муқаррар мекунад, ки «номгузории мақомоти ҳокимияти давлатӣ, вазорату идораҳо, инчунин дигар ташкилотҳо, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ, ба забони давлатӣ сурат мегирад». Ин матлаб дар қонуни пешинаи забон (1989) низ ҷой дошт, аммо дар амал ниҳодҳои кишвардории Тоҷикистон номҳои тоҷикӣ надоштанд ва ҳамакнун низ надоранд.

Корбурди вожаҳои тоҷикӣ дар номгузории ниҳодҳои кишвардорӣ

Дуруст аст, ки Тоҷикистон дар ин марзу буме, ки имрӯз дорад, 80 сол пеш падид омада ва аз ин замон танҳо 18 сол кишвари соҳибистиқлол будааст. Аммо мардуми тоҷик таърихе чандинҳазорсола дорад, ки дар дарозо он гоҳе фармонравову гаҳе фармонбардори бегонагон будааст. Табиъист, ки ҳар мардуме, ки замоне кишвардору фармонраво будааст, барои мафҳумҳои кишвардорӣ вожаҳову истилоҳоте низ дар ганҷури забонаш дорад. Устод Муҳаммадҷон Шакурӣ ёдоварӣ мекунанд, ки «вожаҳое ҳастанд, ки дар даврони худҷӯӣ ва худрасии миллат раҳнамои сарманзили ҳақиқат метавонанд буд. Гоҳо як вожа, агар ҳангоми зарурат ба кор гирифта шавад, метавонад худшиносии мардумро қадаме ба пеш барад. Дар забони форсӣ вожаҳое чун кишвар, устон, шаҳристон, деҳистон, анҷуман, девон, додгоҳ, додгустарӣ, додситонӣ ва ҳазорони дигар ҳар кадоме гӯё як санади таъриханд, ки аз гаҳи бостон дар миёни мардуми тоҷик вуҷуд доштани мафҳумҳои муҳимми кишвардорӣ ва тамаддуни олиро гувоҳӣ медиҳанд». Аммо баррасии номгузории ниҳодҳои кишвардории Тоҷикистон чунин натиҷа медиҳад, ки забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, монанди ному нишони расмияш, танҳо 85 сол аз пешинаи 2500-солаи кишвардории мардуми тоҷикро бозтоб медиҳад. Аз он пешинаи кишвардории чандҳазорсола бо ҳама девону дафтару истилоҳоти кишвардорӣ ва тамаддуни олӣ дар забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳеҷ асаре нест. Гӯё тоҷикон пеш аз Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳаргиз на кишваре доштаанду на ҳукумату давлате. Мавзӯъи аслии ин навиштор ҳам ёдоварӣ аз вожаҳои кишвардорист, ки ҳазорон сол корбурд доштаанд, вале имрӯз ҷояшонро истилоҳоти бегона гирифтаанд. Ин вожаҳоро дар мӯътабартарин фарҳангҳои тафсирии забонамон, аз ҷумла «Луғатномаи Деҳхудо», «Фарҳанги забони тоҷикӣ», «Фарҳанги муъосири форсии имрӯз» ва «Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ», ҷустаем. Дар ин навиштор истилоҳот ва мафоҳиме баррасӣ мешаванд, ки ҳамакнун дар Сарқонун ва дигар қонуну муқаррароти Тоҷикистон барои номгузории ниҳодҳои қонунгузор, иҷроия ва додгустарӣ дар забони тоҷикӣ ба кор бурда мешаванд. Аммо поксозии забон аз вожаҳои бегона баҳси ҷудогона аст ва мавзӯъи ин навиштор нест.

Конститутсия, Сарқонун, Қонуни Асосӣ ё Ойинномаи кишвардорӣ?

Сарқонун ё қонуни асосӣ олитарин санади ҳуқуқӣ ва роҳнамое барои танзими дигар қонунҳо дар ҳар кишваре аст. Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон асосҳои сохтори конститутсионӣ, ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, ташкили ҳокимияти давлатиро муайян мекунад. Дар Тоҷикистон ин санадро «Конститутсия» низ меноманд, ки вожае русӣ ва баргирифта аз лотинии «constitutio» ва маънояш «сохтор» аст. Порсизабонон ин санадро ба арабӣ «қонуни асосӣ» ва арабҳо онро ба форсӣ «ал-дастур» меноманд. «Қонун» вомвожаест юнонӣ, ки аз роҳи забони арабӣ дар забони тоҷикӣ ворид шудааст. Муодили тоҷикии он «ойин» аст, ки ба маънои «расму равиш ва қоидаву қонун» ба кор рафта ва бозмонда аз «āδēn» дар забони порсии миёна ва «*ā-dayana» дар забони эронии бостон аст (3). Азбаски Қонуни Асосӣ усули сиёсӣ, сохтор, силсиламаротиб, ҷойгоҳ ва ҳудуди қудрати сиёсии давлатро таъриф ва ҳуқуқи шаҳрвадони кишварро таъину тазмин мекунад, ин санадро метавон «Ойиннома» номид. Чунон ки дар замони подшоҳии Сосониён китоберо, ки шомили расму равиш ё усулу қавоиди илму фанне ё ҳунаре будааст, «Ойиннома» мехонаанд ва маъмулан ин вожаро бар номи китоб афзуда ва масалан «Ойини ҷанг» ё «Ойини тирандозӣ» ё «Ойини чавгонбозӣ» мегуфтаанд (4). Аз он ҷо, ки дар забони форсии имрӯза «дониш, фанн ё шеваи идораи кишварро кишвардорӣ мехонанд» (5), метавонем Қонуни Асосиро «Ойинномаи кишвардорӣ» биномем. Бад-ин равиш мо метавонем истилоҳеро зинда кунем, ки дар забону фарҳангамон пешинаи 1500-сола дорад ва кишвардории имрӯзаамонро бо подшоҳии Ашкониёну Сосониён решапайванд мекунад.

Маҷлис, Шӯро ё Анҷуман?

Моддаи 9 Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон эълом мекунад, ки «ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ амалӣ мегардад». Бар асоси моддаи 48 Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳокимияти қонунгузор – мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузории Тоҷикистон, «Маҷлиси Олӣ» ном дорад, ки аз ду Маҷлис – Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон иборат аст.

«Маҷлис» вожаест арабӣ ва дар забони форсии имрӯз се маъно дорад:

1. ҷое, ки гурӯҳе дар он гирд омада ва нишастаанд;
2. ҷое, ки аъзои қувваи қонунгузорӣ (маъмулан намояндагони интихобӣ) гирд меоянд;
3. ниҳоди қонунгузорӣ (6).

Дар замони шӯравӣ ингуна ниҳодро «шӯро» меномиданд, ки муодили истилоҳи русии «совет» буд. «Шӯро» низ вожаест арабӣ ва дар забони форсии имрӯз дар чаҳор маъно ба кор меравад:

1. амал ё фароянди гирд омадани гурӯҳе дар як маҳал барои машварат кардан;
2. гурӯҳе, ки барои машварат дар коре гирд меоянд;
3. ниҳоде, ки аъзои он барои ройзанӣ ва тасмимгирӣ дар мавриди корҳои муайяне интихоб шудаанд;
4. маҳалли истиқрори он ниҳод (7).

Муодили ин вожаҳо дар забони тоҷикӣ «анҷуман» аст, ки дар порсии миёна «hanjaman» ва дар авестоӣ «*han-jamana-» (аз «*hanjamana-» дар эронии бостон ба маънии ҳамгом шудан) буда ба маънои «ҳамоиш» ва «ҳамандешӣ» аст (8). Бино бар додаҳои таърихӣ, дар гаҳи бостон бузургону раҳбарони тираву таборҳои ариёӣ «анҷуман» меоростаанд ва якеро «сарвари анҷуман» интихоб ва масоили рӯзгорашонро баррасӣ ва ҳаллу фасл мекардаанд. Ин шеваи раҳбарӣ дуруст маънои «парламент»-ро дорад ва аз он дар «Авесто» борҳо ёд шудааст (9). Дар забони форсии имрӯз «анҷуман» гурӯҳеро гӯянд, ки барои ройзанӣ ва ҳамфикрӣ дар роҳи дастёбӣ ба ҳадаф ё ҳадафҳои муайян дар ҷое гирд меоянд ва ҷои гирд омадани он гурӯҳро низ чунин меноманд» (10). Вожаи «анҷуман» аз назари маъноӣ қобили муқоиса аст бо вожаи аврупоии «конгресс» (ниҳоди қонунгузорӣ дар бархе аз кишварҳо), ки бозмонда аз лотинии «congressus sum» аст ба маънои «гирди ҳам омадан». Ин вожа дар мӯътабартарин фарҳангҳои забони форсӣ, аз ҷумла «Луғатномаи Деҳхудо» ва «Фарҳанги забони тоҷикӣ», ба маънои маҷлису маҷмаъ омадааст ва раиси маҷлисро «сарвари анҷуман» овардаанд бо мисоле аз бузургвор Саъдӣ, ки фармуда:

Басе саъй кардам, ки фарзанди ман,
Пас аз ман шавад сарвари анҷуман.

Бо дар назар гирифтани ин собиқаи таърихӣ ва бори маъноӣ, мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузории Тоҷикистонро метавон «Анҷумани Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва раиси онро «Сарвари Анҷуман» номид. Барои парҳез аз такрори тӯтивори вожаи «маҷлис» дар ибораи «Маҷлиси намояндагон / Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон» беҳтар аст, ки Маҷлиси миллӣ номгардон ва «Шӯрои миллӣ» номида шавад. Ҳамчунин дар пайравӣ аз шеваи кишвардории Ашкониён ин ниҳодро метавон «Меҳистон» номид.

Президент, Раисҷумҳур ё Кишвардор?

Бар асоси моддаи 64 Боби 4 Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон, «Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон сарвари давлат ва ҳокимияти иҷроия (Ҳукумат) аст».
«Президент» вожаест лотинӣ (prae (пеш) + sedere (нишастан)) ва тарҷумаи он дар забони тоҷикӣ «пешнишин» мешавад, ки бо вожаи «пешнамоз» ҳаммаъност. Дар забони форсии имрӯз ин мақомро «раёсати ҷумҳурӣ» мехонанд ва шахсеро, ки аз сӯи интихобкунандагон ба унвони раиси кишвар ва раиси қувваи муҷрия баргузида мешавад, «Раисҷумҳур» меноманд (11). «Раис» вожаест арабӣ ва муодили он дар забони тоҷикӣ «сар, сарвар, сардор, солор ва меҳтар» мешавад. «Ҷумҳурӣ» низ истилоҳест арабиасл ва «низоми ҳукуматеро гӯянд, ки раиси он аз сӯи мардум ё намояндагонашон баргузида мешавад» (12). Аммо дақиқтарин ва беҳтарин муодили истилоҳоти «президент» ва «раисҷумҳур» дар забони тоҷикӣ вожаи «кишвардор» аст, ки дар гузашта истилоҳан шоҳу подшоҳу шаҳриёру шоҳаншоҳ ва дигар касонеро мегуфтанд, ки ҳукуматро аз яке аз фармонравоёни гузашта ба ирс мебурданд ва сарвари кишварҳои подшоҳӣ буданд. Ин вожа дар «Луғатномаи Деҳхудо» бо мисоле аз Насири Ҳамадонӣ оварда шудааст:

Нагушояд дару дарвоза касе бар рухи айш,
То дар иқлими дилам ишқи ту кишвардор аст (13).

Кишвари Тоҷикистон ҳамакнун дорои ҳукумати ҷумҳурӣ аст, вале пешинаи корбурд ва бори маъноии истилоҳоти «кишвардор» («сарвари кишвар») ва «кишвардорӣ» («дониш, фанн ё шеваи идораи кишвар») имкон медиҳад, ки онро барои номидани мақоми раёсати ҷумҳурӣ ба кор барем ва ба ҷои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ё Раиси Ҷумҳурии Тоҷикистон кӯтоҳу зебову расо Кишвардори Тоҷикистон гӯем...

Дилам бар Рӯдакӣ сӯзад... Бахши нахуст
____________________________

3. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. Муҳаммад Ҳасандӯст; зери назари Баҳман Саркоротӣ. – Теҳрон: Фарҳангистони забон ва адаби форсӣ, нашри осор. 1383 ҳ. ш. ISBN 964-7531-28-1. ҷ. 1. – саҳ. 68
4. Муҳаммадӣ Малоирӣ, Муҳаммад. Фарҳанги Эрон пеш аз Ислом ва осори он дар тамаддуни исломӣ ва адабиёти арабӣ. – Теҳрон: «Тус». Чопи севум. 1374 ҳ. ш. – саҳ. 158
5. Фарҳанги муъосири форсии имрӯз. Ғуломҳусайн Садрии Афшор, Насрин Ҳакамӣ ва Настаран Ҳакамӣ. – Вироиши чаҳорум. – Теҳрон: «Фарҳанги муъосир», 1381 ҳ. ш. – саҳ. 1020
6. Фарҳанги муъосири форсии имрӯз. – саҳ. 1146.
7. Фарҳанги муъосири форсии имрӯз. – саҳ. 840.
8. Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ. - саҳ. 128
9. Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история. – М.: «Наука», 1972 г. – саҳ. 56
10. Фарҳанги муъосири форсии имрӯз. – саҳ. 148
11. Фарҳанги муъосири форсии имрӯз. – саҳ. 692
12. Фарҳанги муъосири форсии имрӯз. – саҳ. 442
13. http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-1b0f2ad756e648058b9c31f250ae20e2-fa.html