Дил ба ёру даст ба кор
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Нишастаам дар гӯшаи узлати ғурбат ва меандешам, ки хондани чи матлабе метавонад барои рӯзномахоне дар Тоҷикистон ҷолиб бошад? Нооромиҳои фаҷеъу боварнакардании Бритониё? Китоби тозаи Барзу Абдурраззоқи азиз, ки дили торикиро бо ҳарфи равшанаш мекишофад? Ё боз ҳам ба баҳси талоши Русия барои боз фиристодани марзбононаш ба марзи “пурдаромад”-и Тоҷикистон бо Афғонистон баргардем?.. Аммо ҳамаи ин мавзӯъҳоро занҷирае ба ҳам пайванд медиҳад: ҳимоят аз манофеъи Тоҷикистон ва мардуми он.
Дӯсте аз дурнои ҳазорфарсангӣ аз роҳи маҷозӣ (Интернет) нидо медиҳад, ки мавзӯъҳо ҳар чи дохилитар бошад, хонандаи бештар дорад. Чун Тоҷикистон як ҷомеъаи дарунгарост ва ба берун камтар нигоҳ меандозад. Муҳим он аст, ки авзоъ дар даруни хона басомон бошад... Аммо чи басо рӯйдодҳои хориҷӣ, ки метавонад таъсири мустақиме ба даруни кишвар дошта бошад. Ва ҳамин тавр воруна, чи басо рӯйдодҳои дарунӣ, ки метавонад тасвире дигар аз як кишвар ба ҷаҳониён ироа диҳад. Барои намуна, мешавад рӯи яке аз мавзӯъоти батамом дохилии Тоҷикистон тамаркуз кард ва паёмадҳои эҳтимолии он барои ваҷҳаи кишвари мо дар ҷаҳонро санҷид.
Моҳи оянда (24 септомбр) яке аз аҳзоби сиёсии умдаи Тоҷикистон пешорӯи гузиниши раҳбари худ қарор мегирад. Чи мувофиқу чи мухолиф ин нуктаро мепазиранд, ки Ҳизби Наҳзати Исломии Тоҷикистон (ҲНИТ) тайи 20 соли истиқлол аз нерӯҳои сарнавиштсози мо буда ва ҳаст. Ҳизбе, ки пешгоми ташаккулҳои ғайрикумунистӣ ва ҳатто зиддикумунистӣ дар даврони шӯравӣ буд ва пас аз он низ кӯшид раҳбарии нерӯҳои мухолифи давлатро аз даст надиҳад. То замоне ки Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, бунёнгузор ва раиси фақиди ҳизб, зинда буд, то охирҳои соли 2006, ҲНИТ таҷассуми як ниҳоди сиёсии якпорча буд; чун чеҳраву пайкари сиёсию рӯҳонии барҷастаи Абдуллоҳи Нурӣ бар он соя афканда буд. Бо омадани Муҳйиддини Кабирӣ ба мақоми раёсати ҲНИТ бархе дам аз тақсиму иншиъоби ҳизб заданд, ки бо гузашти панҷ сол иттифоқ науфтод. Аммо он чи мусаллам аст, тақсими таҳтонӣ ё дарунии ҳизб ба пайравони усулгаро ё муҳофизакор ва аъзои навгаро ё таҷаддудталаб аст. То кунун равшан нашудааст, ки кадом як аз ин ду ҷараёни таҳтонӣ дасти боло хоҳанд дошт, аммо раёсати Муҳйиддини Кабирӣ аз Ҳизби Наҳзати Исломӣ чеҳрае таҷаддудхоҳ ва навгароро аз ин ҳизб ба ҷаҳониён ироа медиҳад.
Расонаҳои чи дохилию чи хориҷӣ ҳамеша риштарошии Кабириро ба унвони нишони боризи таҷаддудхоҳии ӯ унвон мекунанд, ки ба назар бисёр содалавҳона ва сатҳӣ мерасад. Чи басо инсони фарангинамои софсурат, ки дар сар хиёли бозгашт ба садҳо сол пешро мепарварад. Яъне зоҳир ҳамеша гӯёи ботин нест. Аммо дар таҷаддудхоҳию навгароии Кабирӣ ҳам наметавон шакке раво донист, чун дидгоҳҳои ӯ аз суҳбатҳояш бо расонаҳо дар ақсо нуқоти ҷаҳон берун метаровад. Кабирӣ хостори низомест, ки дар он инсон сарфи назар аз пойбандиаш ба ин ё он эътиқоде зиндагии шоистаи шаъну шарафи инсонӣ дошта бошад. Гоҳ барои тафаннуну дилхушии ришдӯстон риш ҳам мегузорад ва то ҳавсала мекунад, дубора ба намои маъмулии мураттабаш бармегардад. Яъне иҷоза намедиҳад, ки ришаш ҳувияташро таъйин кунад, балки худашро қодир мебинад, ки барои риш ё беришиаш таърифе вазъ кунад; худро вобаста ба ришу зоҳир намебинад, балки завоҳирашро мутеъи шахсияти дарунии худаш мекунад.
Агар ба корномаи панҷсолаи Кабирӣ нигоҳ биандозем, ин ҳақиқатро мусаллам мебинем, ки бо тамоми талоши ӯ барои беаҳаммият вонамудани ҷилваҳои сурӣ, зоҳиран ришу беришии ӯ бар дидгоҳи пайравони ӯву ҳизбаш таъсиргузор будааст. Ба гунае, ки борҳо аз пайравони роҳи ҲНИТ шунидаам, ки дареғ, раҳбарашон ришписанд нест. Ва тамҷид ҳам шунидаам, ки дуруд бар шарофати ин мард, ки гӯшаш бидеҳкори ҳарфи муфт нест. Чун саранҷом ин риши Кабирӣ нест, ки сиёсатҳои ҳизбашро ба сарманзили мақсуд мерасонад, балки решаи боварҳои сиёсию эътиқодии ӯст.
Муҳйиддини Кабирӣ то кунун боварҳои худро ба гунае дар миён гузоштааст, ки ҳам лаъл ба даст ояду ҳам ёр наранҷад. Ин шеваи бархурди як сиёсатмадор аст. Ва агар ҲНИТ худро аз бозигарони сиёсии умда медонад, ки ҳаст, бояд дар раъси он раҳбаре сиёсатпеша қарор дошта бошад. Вале агар афроде хостори раёсати як фарди рӯҳонӣ бошанд, пас хиёли бақои як ҳизби сиёсиро канор бигзоранд. Аҳзоби сиёсиро чеҳраҳо ва зеҳнҳои сиёсӣ идора мекунанд.
Дар паи мусоҳибаҳои Кабирӣ бо расонаҳои хориҷӣ борҳо аз хабарнигорони хориҷии мусоҳибаш шунидаам, ки “Аҷаб раҳбари боҳуше дорад ҳизби исломии Тоҷикистон!” Яъне Кабирӣ тавонистааст аз ҷомеъаи мусалмони Тоҷикистон тасвири мусбатеро ба хориҷиҳо ироа диҳад, ки барои сарзамини мо матлуб аст. Зимнан, Кабирӣ дар канори порсӣ ба забонҳои инглисию арабӣ ҳам мусоҳиба медиҳад, ки мояи шигифтӣ ва иродати бештари хабарнигорони хориҷӣ мешавад. Гузашта аз ин ки дониши забонҳои хориҷӣ ба раҳбари як ҳизб имкон медиҳад, ки диди фарогиртари ҷаҳонӣ дошта бошад ва дар тангнои кишвари худаш гирифтор намонад.
Дар баробари номзадии дубораи Кабирӣ ба мақоми раҳбарии ҲНИТ мумкин аст номзадии Муҳаммадҷони Нурӣ, фарзанди Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, матраҳ шавад, ки акнун раёсати ҲНИТ дар шаҳри Душанбе ба дӯши ӯст. Интихоби як фард ба мақоми раёсат сирфан ба хотири таъаллуқи хонаводагии ӯ ба бунёнгузори ҳизб кори дурусте нест. Магар ин ки фарзанди бунёнгузор аз худ мояе гузошта бошад, дархури таҷлилу тавсиф; ба монанди Индиро Гондӣ, ки ҳатто агар духтари Неҳру намебуд, шоистаи нахуствазирии Ҳинд буд, ба хотири кардаҳои худаш. На ба монанди Илҳом Алиеви Озарбойҷон, ки танҳо истеъдоди ӯ бахти зода шудан дар хонаводаи Ҳайдар Алиев буд. Дар мавриди раёсатҳои маврусӣ (ирсӣ) бояд хеле муҳтот буд, то барои раҳбарони вақт бадомӯзӣ нашавад.
Аммо барои сарнавишти кишвари ман чи омиле муҳимтар ва чи суде аз Кабирӣ сохта аст? Бо рушди эҳсосоти мазҳабӣ дар минтақа ва бурузи гароишҳои инҳирофии мазҳабӣ метавон ҳизби Кабириро неъмате барои Тоҷикистон арзёбӣ кард. Як давлати хирадманд набояд аз аҳзоби қонунманду муътадил ҳаросе дошта бошад, чун ин аҳзоб пайрави мантиқи замонанд. Ба ҷои маҳдуд кардани фаъъолиятҳои ҳизби муътадиле чун Неҳзати Исломӣ беҳ он аст, ки ба ин ташаккули сиёсӣ маҷол дода шавад, то нерӯҳои мунҳариф ва гумроҳи мазҳабиро ба роҳи эътидол ҷалб кунад. Агар ҲНИТ дасту боли бозтаре медошт, шояд то кунун аз Ҳизбуттаҳриру ҷунбишҳои салафимаоб, ки кӯчактарин манфиъати Тоҷикистон мадди назарашон нест, ному нишоне боқӣ намемонд. Аксари пайравони ҷунбишҳои исломии тундрав дар Тоҷикистон аз даступобастагии ҲНИТ сархурда шудаанд ва нерӯи худро вақфи ташаккулҳои зеризаминии хатарнок кардаанд, ки натиҷаи маҳдудиятҳои эъмолшуда аз сӯи давлат аст. Барои тарвиҷи эътидол ё миёнгини заррин бояд нерӯҳои пайрави эътидол подоше дар ҳадди озодии тамому камоли фаъъолият дарёфт кунанд. Чун сарнавишти ҳеч кадом аз ин аҳзоб, аз ҷумла ҲНИТ, муҳимтар аз ояндаи равшани Тоҷикистон нест. ҲНИТ ҳам то кунун кӯшидааст собит кунад, ки пойбанди Бундод (Қонуни Асосӣ)-и Тоҷикистон аст. Аз ин ба баъд ҳам, сарфи назар аз ин ки чи касе ба курсии раҳбарии он такя хоҳад зад, ҲНИТ бояд ин асли Бундоди Тоҷикистонро бипазирад, ки ҳеч ҳукумате набояд идеулужӣ ё эътиқоде хосро бар оҳоди ҷомеъа таҳмил кунад. Дил ба ёру даст ба кори худ бошем.
Tuesday, August 16, 2011
Tuesday, August 09, 2011
A Dream
Дар орзуи меваҳои ширини истиқлол
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Нигоҳе ба рӯйдодҳои ахири Тоҷикистон чандин муъзали муҳимми пешорӯи сарзамини моро барҷаста мекунад.
Қонуни гӯшношуниди тарбияти фарзанд пас аз он ҳама каланҷору фиғони матбуъотӣ саранҷом дар моҳи рамазон ба тасвиб расид ва кинае амиқ дар дили ҳазорон тан лона кард. Интиқодҳои байнулмилалӣ ҳам монеъ аз азми давлат ба эъмоли маҳдудият бар намозгузории навҷавонони зери 18 сол нашуд. Пештар ҳам гуфта будем, ки қонунҳое аз ин даст таъсири “бумерангвор”-е доранд ва дуруст баръакси хостаи мақомотро ба бор меоваранд. Намунаҳои бисёре дар ҷаҳони муъосир дорем, ки бо саркӯби тамоюлоти мазҳабии инсонҳо мақомот дар воқеъ он тамоюлотро ба зеризаминиҳо равона кардаанд, то фардо ба шакли хатаре даҳшатафкан пояҳои давлатро ба ларза оваранд.
Шакке нест, ки тундравии мазҳабӣ дар Тоҷикистон рӯ ба густариш аст, аммо аз роҳи мумонеъати дастрасии мардум ба омӯзишҳои мазҳабӣ ифротгароӣ решакан нахоҳад шуд, ки ҳеч, балки серобтару шукуфотар хоҳад шуд ва як мусалмони муътадилро ба вартаи ифротгароӣ парт хоҳад кард. Роҳи муқобила бо ғафлату ҷаҳолат пахши огоҳиҳо ва интишори китобҳои андешабарангез аст ва ироаи омӯзаҳои фалсафию иҷтимоъӣ аз тайфи васеъ ва тамоми адабиёти марбута аз дидгоҳҳои мухталиф. Ба ҷои интишори китобҳои барроқ барои таблиғоти пӯчи расмӣ мешавад ин кори накӯро барои ҷилавгирӣ аз балои фардо анҷом дод.
Дигар ин ки садҳо ҳазор тан аз навҷавонону ҷавонони тоҷик берун аз марзҳои кишвар дар бадбахтии ғурбат ба сар мебаранд ва дар ҳитаи нуфузи қонунҳои Тоҷикистон нестанд. Тозатарин намоиши хиффату хории ҷавонони муҳоҷири тоҷик дар Русия матлаби видеуии фаъъолони “миллигарои сусиёлист”-и рус буд, ки дар он се ноҷавонмард як ҷавони тоҷикро кутак мезананду озор медиҳанд; иттифоқе, ки шояд ҳар рӯз дар кӯю барзани кишвари кабир иттифоқ меуфтад ва гоҳ-гудоре аз роҳи маҷозӣ мухайялаи моро ба ошӯб мекашонад. Ин навъи ҳастии ҷавонони имрӯз чи армуғоне барои фардои мо хоҳад дошт? Ба ҷои тасвиби он қонуни нодир беҳтар он буд, ки ҳукумат донишварони тоҷикро гирди ҳам меоварду канкоше барпо мекард, то роҳҳои эҷоди фурсатҳои шуғлӣ дар Тоҷикистонро пайдо кунад ва ин ҷавононро аз таҳаммули ҳақорати ғурбат бираҳонад.
Пас аз эътирози диплумотики Сафорати Тоҷикистон бедиранг Русия ба талофиҷӯии мӯзиёна пардохт. Борис Гризлов, раиси Думои давлатӣ, дар изҳороте бесобиқа Тоҷикистонро дар баробари ду гузина қарор дод: ё марзбонони русро дубора дар марзи Тоҷикистон ва Афғонистон мустақар кунед ё муҳоҷирони кориро мавриди мазиқаи раводидӣ қарор хоҳем дод. Агар давлати Тоҷикистон ғуруре ба харҷ медоду билофосила гузинаи дувумро меписандид, сари тоҷикони худогоҳ дар саросари ҷаҳон ба осмон мерасид ва Тоҷикистон худ ба худ дар радифи кишварҳои худшиноси канораи Болтику Гурҷистон қарор мегирифт ва худ ба худ ҳимояти байнулмилалиро ҷалб мекард. Русия як кишвари бегона аст ва далеле надорад, ки шаҳрвандони Тоҷикистон ба онҷо бидуни раводид сафар кунанд. Касе, ки бо раводид вориди кишваре мешавад, аз арҷи бештаре бархурдор аст. Чаро бояд худамонро мадюни марҳамати русҳо бидонем, бераводид ба онҷо сафар кунем, барояшон хонаҳо бисозем ва кутак бихурему тавҳин шавем?
Ҳатман хоҳед гуфт, ки он гоҳ артиши якмилюнии муҳоҷирони кории тоҷик бояд куҷо бираванду чи кор кунанд. Ва ин ки ду милёрд дулор даромади солонаи муҳоҷирони корӣ аз чи роҳе бояд ба Тоҷикистон ворез шавад?
Магар ин тоҷикҳо ватан надоранд, ки танҳо роҳи зинда монданашон бояд хорӣ кашидан дар ғурбат бошад? Магар тоҷикҳо давлате надоранд, ки кафил ва зомини зиндагию маъишати мардуми кишвар аст? Мусалламан, дар оғоз сахт хоҳад буд, аммо то ранҷ набошад, аз ганҷ хабаре нест. Бозгашти муҳоҷирони корӣ ба Тоҷикистон шароитеро падид хоҳад овард, ки эҷоди фурсатҳои шуғлӣ барои мардумро ногузир хоҳад кард. Ва тоҷикҳое ҳам ки пас аз он бо раводид вориди Русия мешаванд, аз тимсолҳои Равшану Ҷумшуд азият нахоҳанд шуд.
Пешниҳоди нахусти густохонаи Гризлов (бозовардани марзбонони рус ба Тоҷикистон) барои як кишвари мустақил тавҳиномез аст ва ҳокимияти Тоҷикистонро зери суол мебарад. Оё ин мақоми рус ҷуръат дорад, ки чунин пешниҳодеро ба Узбакистон ё Туркманистон кунад? Онҳо ҳам бо Афғонистон ҳаммарзанд ва шояд миқдори маводди мухаддире, ки аз марзҳои онҳо дарз мекунаду ба Русия мерасад, бештар бошад. Чаро Гризлов Тоҷикистонро ҳанӯз “ҳаёти хилват”-и худаш тасаввур мекунад? Чаро бояд ин тасаввурро ба сухра накашем ва ин ёри Путинро сари ҷои сазовораш нанишонем? Дилтангии женеролҳои рус ба пули ношӣ аз қочоқи маводди мухаддир ё тамоюли Русия барои тасоҳуби дубораи марз бо рафтани омрикоиҳо аз Афғонистон далели кофӣ нест, ки як мақоми кишваре бегона ин тавҳинро ба Тоҷикистон раво дорад.
Русия аз асп уфтодаасту ҳамчунон лагом ба даст дорад. Дар севумин солрӯзи ҷанги Русияву Гурҷистон бар сари Иристони Ҷанубӣ, ки ҳамин чанд рӯз пеш буд, Медведев бо боди ғабғаби ҳамешагиаш мегуфт: “То замоне ки Соокошвилӣ барканор нашавад, равобитамонро бо гурҷиҳо аз сар намегирем”, ки албатта, аз ин таҳдидҳои хирсона мӯи димоғи Соокошвилӣ ҳам такон нахурд. Аммо ин ҷумлаи беназокат ҳокӣ аз хиёли хоми Русия дар мавриди эҳёи импротурии пешинаш буд. Дар ҳамон рӯз ҳам суҳбати “пайвастан”-и Белорус ба ҳайъати Русия дар матбуъоти он кишвар пуррангтар шуд... Бояд ба ин одамон тафҳим кард, ки Тоҷикистон дигар ҳаргиз пазирои мустаъмарадорони пешинаш нахоҳад буд ва ин ки ормони сайтараи дубора бар Тоҷикистонро бо худашон ба зери деворҳои Кремлин хоҳанд бурд.
Танҳо чизе, ки Тоҷикистон ниёз дорад, ҷуръат аст: ҷуръати истодан дар баробари рақиб, ҷуръати “на!” гуфтан, ҷуръати даъват аз ҳаммеҳанони овора ба зодбумашон... ва садоқати амал, фидокорӣ, ҳалолкорӣ, дасту дили пок, то бо коҳиши фасод бишавад фурсатҳои шуғлии бештаре дар Тоҷикистон сохт ва кишварро ба дасти мардуми бумии он обод кард ва ин бор аз меваҳои ширини истиқлол чашид.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Нигоҳе ба рӯйдодҳои ахири Тоҷикистон чандин муъзали муҳимми пешорӯи сарзамини моро барҷаста мекунад.
Қонуни гӯшношуниди тарбияти фарзанд пас аз он ҳама каланҷору фиғони матбуъотӣ саранҷом дар моҳи рамазон ба тасвиб расид ва кинае амиқ дар дили ҳазорон тан лона кард. Интиқодҳои байнулмилалӣ ҳам монеъ аз азми давлат ба эъмоли маҳдудият бар намозгузории навҷавонони зери 18 сол нашуд. Пештар ҳам гуфта будем, ки қонунҳое аз ин даст таъсири “бумерангвор”-е доранд ва дуруст баръакси хостаи мақомотро ба бор меоваранд. Намунаҳои бисёре дар ҷаҳони муъосир дорем, ки бо саркӯби тамоюлоти мазҳабии инсонҳо мақомот дар воқеъ он тамоюлотро ба зеризаминиҳо равона кардаанд, то фардо ба шакли хатаре даҳшатафкан пояҳои давлатро ба ларза оваранд.
Шакке нест, ки тундравии мазҳабӣ дар Тоҷикистон рӯ ба густариш аст, аммо аз роҳи мумонеъати дастрасии мардум ба омӯзишҳои мазҳабӣ ифротгароӣ решакан нахоҳад шуд, ки ҳеч, балки серобтару шукуфотар хоҳад шуд ва як мусалмони муътадилро ба вартаи ифротгароӣ парт хоҳад кард. Роҳи муқобила бо ғафлату ҷаҳолат пахши огоҳиҳо ва интишори китобҳои андешабарангез аст ва ироаи омӯзаҳои фалсафию иҷтимоъӣ аз тайфи васеъ ва тамоми адабиёти марбута аз дидгоҳҳои мухталиф. Ба ҷои интишори китобҳои барроқ барои таблиғоти пӯчи расмӣ мешавад ин кори накӯро барои ҷилавгирӣ аз балои фардо анҷом дод.
Дигар ин ки садҳо ҳазор тан аз навҷавонону ҷавонони тоҷик берун аз марзҳои кишвар дар бадбахтии ғурбат ба сар мебаранд ва дар ҳитаи нуфузи қонунҳои Тоҷикистон нестанд. Тозатарин намоиши хиффату хории ҷавонони муҳоҷири тоҷик дар Русия матлаби видеуии фаъъолони “миллигарои сусиёлист”-и рус буд, ки дар он се ноҷавонмард як ҷавони тоҷикро кутак мезананду озор медиҳанд; иттифоқе, ки шояд ҳар рӯз дар кӯю барзани кишвари кабир иттифоқ меуфтад ва гоҳ-гудоре аз роҳи маҷозӣ мухайялаи моро ба ошӯб мекашонад. Ин навъи ҳастии ҷавонони имрӯз чи армуғоне барои фардои мо хоҳад дошт? Ба ҷои тасвиби он қонуни нодир беҳтар он буд, ки ҳукумат донишварони тоҷикро гирди ҳам меоварду канкоше барпо мекард, то роҳҳои эҷоди фурсатҳои шуғлӣ дар Тоҷикистонро пайдо кунад ва ин ҷавононро аз таҳаммули ҳақорати ғурбат бираҳонад.
Пас аз эътирози диплумотики Сафорати Тоҷикистон бедиранг Русия ба талофиҷӯии мӯзиёна пардохт. Борис Гризлов, раиси Думои давлатӣ, дар изҳороте бесобиқа Тоҷикистонро дар баробари ду гузина қарор дод: ё марзбонони русро дубора дар марзи Тоҷикистон ва Афғонистон мустақар кунед ё муҳоҷирони кориро мавриди мазиқаи раводидӣ қарор хоҳем дод. Агар давлати Тоҷикистон ғуруре ба харҷ медоду билофосила гузинаи дувумро меписандид, сари тоҷикони худогоҳ дар саросари ҷаҳон ба осмон мерасид ва Тоҷикистон худ ба худ дар радифи кишварҳои худшиноси канораи Болтику Гурҷистон қарор мегирифт ва худ ба худ ҳимояти байнулмилалиро ҷалб мекард. Русия як кишвари бегона аст ва далеле надорад, ки шаҳрвандони Тоҷикистон ба онҷо бидуни раводид сафар кунанд. Касе, ки бо раводид вориди кишваре мешавад, аз арҷи бештаре бархурдор аст. Чаро бояд худамонро мадюни марҳамати русҳо бидонем, бераводид ба онҷо сафар кунем, барояшон хонаҳо бисозем ва кутак бихурему тавҳин шавем?
Ҳатман хоҳед гуфт, ки он гоҳ артиши якмилюнии муҳоҷирони кории тоҷик бояд куҷо бираванду чи кор кунанд. Ва ин ки ду милёрд дулор даромади солонаи муҳоҷирони корӣ аз чи роҳе бояд ба Тоҷикистон ворез шавад?
Магар ин тоҷикҳо ватан надоранд, ки танҳо роҳи зинда монданашон бояд хорӣ кашидан дар ғурбат бошад? Магар тоҷикҳо давлате надоранд, ки кафил ва зомини зиндагию маъишати мардуми кишвар аст? Мусалламан, дар оғоз сахт хоҳад буд, аммо то ранҷ набошад, аз ганҷ хабаре нест. Бозгашти муҳоҷирони корӣ ба Тоҷикистон шароитеро падид хоҳад овард, ки эҷоди фурсатҳои шуғлӣ барои мардумро ногузир хоҳад кард. Ва тоҷикҳое ҳам ки пас аз он бо раводид вориди Русия мешаванд, аз тимсолҳои Равшану Ҷумшуд азият нахоҳанд шуд.
Пешниҳоди нахусти густохонаи Гризлов (бозовардани марзбонони рус ба Тоҷикистон) барои як кишвари мустақил тавҳиномез аст ва ҳокимияти Тоҷикистонро зери суол мебарад. Оё ин мақоми рус ҷуръат дорад, ки чунин пешниҳодеро ба Узбакистон ё Туркманистон кунад? Онҳо ҳам бо Афғонистон ҳаммарзанд ва шояд миқдори маводди мухаддире, ки аз марзҳои онҳо дарз мекунаду ба Русия мерасад, бештар бошад. Чаро Гризлов Тоҷикистонро ҳанӯз “ҳаёти хилват”-и худаш тасаввур мекунад? Чаро бояд ин тасаввурро ба сухра накашем ва ин ёри Путинро сари ҷои сазовораш нанишонем? Дилтангии женеролҳои рус ба пули ношӣ аз қочоқи маводди мухаддир ё тамоюли Русия барои тасоҳуби дубораи марз бо рафтани омрикоиҳо аз Афғонистон далели кофӣ нест, ки як мақоми кишваре бегона ин тавҳинро ба Тоҷикистон раво дорад.
Русия аз асп уфтодаасту ҳамчунон лагом ба даст дорад. Дар севумин солрӯзи ҷанги Русияву Гурҷистон бар сари Иристони Ҷанубӣ, ки ҳамин чанд рӯз пеш буд, Медведев бо боди ғабғаби ҳамешагиаш мегуфт: “То замоне ки Соокошвилӣ барканор нашавад, равобитамонро бо гурҷиҳо аз сар намегирем”, ки албатта, аз ин таҳдидҳои хирсона мӯи димоғи Соокошвилӣ ҳам такон нахурд. Аммо ин ҷумлаи беназокат ҳокӣ аз хиёли хоми Русия дар мавриди эҳёи импротурии пешинаш буд. Дар ҳамон рӯз ҳам суҳбати “пайвастан”-и Белорус ба ҳайъати Русия дар матбуъоти он кишвар пуррангтар шуд... Бояд ба ин одамон тафҳим кард, ки Тоҷикистон дигар ҳаргиз пазирои мустаъмарадорони пешинаш нахоҳад буд ва ин ки ормони сайтараи дубора бар Тоҷикистонро бо худашон ба зери деворҳои Кремлин хоҳанд бурд.
Танҳо чизе, ки Тоҷикистон ниёз дорад, ҷуръат аст: ҷуръати истодан дар баробари рақиб, ҷуръати “на!” гуфтан, ҷуръати даъват аз ҳаммеҳанони овора ба зодбумашон... ва садоқати амал, фидокорӣ, ҳалолкорӣ, дасту дили пок, то бо коҳиши фасод бишавад фурсатҳои шуғлии бештаре дар Тоҷикистон сохт ва кишварро ба дасти мардуми бумии он обод кард ва ин бор аз меваҳои ширини истиқлол чашид.
Wednesday, August 03, 2011
Afghanistan's Persian: Obstacles and Objectives
(барои ҳафтаномаи “Озодагон”)
به دبیرۀ پارسی
Муҳаммадкозими Козимӣ шоъири саршиноси Афғонистон аст, ки 20 сол пеш бо шеъри баланде бо матлаъи зер дар маҳофили адабии Эрон номи баланде ёфт ва акнун дар зумраи шоъирони матраҳи порсигӯ дар ҷаҳон матраҳ аст:
Ғуруб дар нафаси гарми ҷодда хоҳам рафт,
Пиёда омада будам, пиёда хоҳам рафт.
Тилисми ғурбатам имшаб шикаста хоҳад шуд
Ва суфрае, ки тиҳӣ буд, баста хоҳад шуд…
Козимӣ аз ҷумлаи садҳо ҳазор муҳоҷири афғонистонӣ буд, ки ба ҷабри рӯзгор раҳли иқомат дар Эрон афканда буданд ва ин шеър саропо бӯи талхи ғурбат медиҳад.
Аммо ҳамин ғурбат, ки бисёре аз ҷавонони Афғонистонро ба мавзӯъи ҳувият ва забон беш аз пеш ҷазб кард ва роҳгушои онҳо барои жарфиши донистаҳояшон дар заминаи забону адаб шуд.
Мақолаи зери Муҳаммадкозими Козимӣ ба мавзӯъи дардноке ангушт гузоштааст: забони порсӣ, ки дар “истилоҳоти расмӣ”-и Афғонистон бо номи “дарӣ” шинохта мешавад. Дар воқеъ, ононе, ки таҳаммули дидани якпорчагии порсиро надоштанд, дар Афғонистон ҳам номе дигар барояш сохтанд ва сифати “дарӣ”-ро, ки ба маънои “дарборӣ” ва “расмӣ” аст, дар соли 1964 ҷойгузини номи “форсӣ” карданд.
Танҳо кӯтоҳие, ки дар мақолаи зер мушоҳида мешавад, аз қалам уфтодани порсигӯёни Варорӯд аст, бавижа дар бахши “Заруратҳо”. Нависанда метавонист бо диде фарогиртар заруратҳои пешорӯи забони порсиро баршуморад. Аммо рӯиҳамрафта, ин мақола барои дарки мушкилоту муъзалоти забони порсӣ дар Афғонистон ҷустори бисёр судманд аст. Таъкиди Козимӣ ба пайравӣ аз мусавваботи Фарҳангистони забону адаб дар Теҳрон аз муҳимтарин нукотест, ки метавонад бо эҷоди як маркази фармон барои ҳамаи порсигӯён забони меъёри порсиро ҷаҳонӣ кунад.
Форсии Афғонистон: Таҳдидҳо ва заруратҳо
Муҳаммадкозими Козимӣ
Тарҳи баҳс
Пешина ва ҷойгоҳи забони форсӣ дар Афғонистон бар касе пӯшида нест. Сарзамини Афғонистони кунунӣ аз дербоз аз конунҳои аслии пайдоиш ва густариши ин забон буда ва бисёре аз мафохир (машҳурон)-и забону адаби форсӣ аз ин паҳнаи ҷуғрофиёӣ бархостаанд. Акнун низ, бо вуҷуди ҳамаи номулоимот, Афғонистон яке аз танҳо се кишвари дунёст, ки ин забон дар он расмият ва ривоҷи тамом дорад.
Форсии Афғонистон аз ҷиҳати иштимол бар (фарогирии) баъзе вожагони куҳани ин забон ва низ низоми овоии асили он метавонад барои дигар форсизабонони дунё низ ҷаззоб ва дар мавориде, бавижа рафъи мушкилоти мутун (матнҳо)-и куҳан, роҳгушо бошад. Аммо арзиши муҳимтари ин забон ин аст, ки муҳкамтарин пули пайванди фикрию фарҳангии аҳолии ду кишвар аст ва муҳимтарин ваҷҳи муштарак аз муштаракоти мардуми Эрону Афғонистон.
Таваҷҷуҳи вижа ба форсии Афғонистон ва зинда сохтани муштаракоти забонии мардуми ин минтақа ҳам метавонад ба ҳифзу беҳсозии забон дар ҳар ду кишвар кумак кунад ва ҳам метавонад қаламрави забони форсиро, ки дергоҳест дар маърази пора-пора шудан қарор дорад, лоақал дар вазъи кунуниаш ҳифз кунад ва гоме бошад барои зинда сохтани шукӯҳи дерини ин забон.
Акнун ба мадади забон ва хатти форсӣ бештарин имконоту зарфиятҳо барои иртиботи фарҳангии ду кишвар ба таври билқувва ва билфеъл вуҷуд дорад, чун Афғонистон танҳо кишваре дар ҷаҳон аст, ки маҳсулоти фарҳангии Эрон бидуни тарҷума ё ҳатто баргардон кардани хат дар онҷо қобили истифода аст.
Бино бар ин, барои Фарҳангистони забону адаби форсӣ, ки вазифаи сангини ҳифзи асолат ва низ беҳсозии ин забонро бар уҳда дорад, иноят ба кишвари Афғонистон ва масоили забони форсӣ дар онҷо як зарурат ба ҳисоб меояд.
Таҳдидҳо ва осебҳо
Бо ҳамаи пешина ва ҷойгоҳе, ки забони форсӣ дар Афғонистон дорад, бояд пазируфт, ки ин забон дар ин маҳди торихии худ бо номулоимоти бисёре рӯбарӯ будааст ва таҳдидҳову осебҳое мутаваҷҷеҳи он аст. Муҳимтарини ин таҳдидҳоро чунин метавон баршумурд:
1. Вуруди беравияи вожагони хориҷӣ дар қуруни ҳозир ва бавижа дар даҳаи ахир (ки ин кишвар ба таври ногаҳонӣ ва васеъ бо ҷаҳони хориҷ иртибот ёфтааст). Ин вожагон бавижа дар ҳавзаи донишу иртибототи имрӯзӣ бештар мушоҳида мешавад ва, мутаассифона, дар Афғонистон ҳеч азми миллӣ ё давлатие барои муқобила бо ин раванд вуҷуд надорад.
Он чи ин қазияро хатарноктар мекунад, ин аст, ки ба сабаби заъфи саводу дониши умумӣ ва ба эътибори ин бовари нодуруст, ки гӯё забони мардуми Афғонистон “дарӣ” аст ва на “форсӣ”, бисёре аз мардум бар ҳамон вожагони хориҷӣ ба унвони вожагони дарӣ пой мефишуранд ва ҳозир ба истифода аз вожагони форсии ҷойгузин нестанд. Бисёр дида мешавад, ки ҳатто баъзе аз нухбагони кишвар бар истифода аз вожагоне мисли “бойсикал”, “пругром” ва “фокулта” таъкид доранд, бо ин бовар, ки инҳо дарианд ва муъодилҳояшон, яъне “дучарха”, “барнома” ва “донишкада” форсӣ ва ғайри қобили истифода дар ин кишваранд.
2. Ҷойгузин шудани тадриҷии забони инглисӣ дар низоми идории ин кишвар, бавижа дар миёни муассисоти ғайридавлатӣ, ки аз сӯи кишварҳои хориҷӣ таъсис шудаанд ё ҳимоят мешаванд. Имрӯза дар ин муассисот бештари мукотибот бо инглисӣ анҷом мешавад ва ин равия ба сабаби иртиботи идороти давлатӣ ва ниҳодҳои омӯзишӣ бо ин муассисот дар онҳо низ камобеш ривоҷу русух ёфтааст. Бисёре аз касоне, ки акнун масдари кор дар кишвар ҳастанд, ононеанд, ки аз Покистон ё Ғарб баргаштаанд ва гоҳ тасаллуташон бар инглисӣ бештар аз форсист.
3. Шуюъ ва густариши ғалатҳои бисёр дар сатҳи овоии забон, ба гунае, ки бисёре вожагон талаффузе комилан мутафовит бо талаффузи шево ва фасеҳи форсӣ ёфтаанд. Корбурди калимоте мисли “зиёф” (зиёд), “оҳен” (оҳан), “коригар” (коргар) ва садҳо вожаи дигар аз ин даст гӯиши муҳовараи мардуми Афғонистонро барои ҳамзабонони эронишон номафҳум сохтааст.
4. Заъфи шадиди забон дар сатҳи дастурӣ, бавижа дар расонаҳо. Омили ин мушкил аз ҷонибе заъфи саводу дониши умумӣ ва нокоромадии низоми омӯзишии кишвар аст ва сӯи дигар, нуфузи хориҷрафтагони мусаллат бар урду ва инглисӣ, вале бегона бо форсӣ, дар ин расонаҳо.
5. Заволи тадриҷии гӯишҳои ғанӣ ва асили маҳаллӣ ва ғалабаи гӯиши пойтахт ба сабаби густариши расонаҳо. Он чи ин мушкилро шадидтар мекунад, адами вуҷуди ҳар гуна ниҳодест, ки аз гӯишҳои маҳаллӣ, вожагон ва арзишҳои онҳо муҳофизат кунад. Ба ин бояд афзуд эҳсоси таҳқиреро, ки мардуми шаҳрҳои кӯчак ва рустоҳо нисбат ба лаҳҷаи худ мекунанд ва мекӯшанд ин эҳсосро бо тарки лаҳҷаи худ ва пайвастан ба ҷараёни умумии лаҳҷаи пойтахт ҷуброн кунанд.
Далоил
Далоили куллии ин нобасомониҳои забони форсии Афғонистонро чунин метавон баршумурд:
1. Заъфи савод ва дониши умумӣ ба далели чанд даҳа ҷангу нобасомониҳои иҷтимоъию сиёсӣ. Дар ин фосила бисёре аз нухбагон ба кишварҳои дигар паноҳ бурданд; бисёре аз ниҳодҳои давлатию ғайридавлатӣ тахриб ё рокид шуданд ва табақаи мутавассити ҷомеъа, ки метавонист ҳомии донишу фарҳанг бошад, тақрибан аз байн рафт.
Албатта, дар солҳои ахир бо ҳимояти хориҷиён аз донишгоҳҳои давлатии Афғонистон ва низ ташкили донишгоҳҳои хусусӣ низоми омӯзишии кишвар рӯ ба беҳбуд аст. Вале мушкил ин аст, ки на кишварҳои дигар ба таъсиси риштаҳое мисли забону адаби форсӣ алоқа доранд ва на дар донишгоҳҳои хусусӣ ин ришта тарафдор ва мутақозӣ дорад, ба сабаби камбуди заминаи кор.
2. Бархурди ногаҳонӣ ва ҳамаҷонибаи Афғонистон бо ҷаҳони хориҷ, бавижа ҷаҳони араб, ба гунае, ки акнун бахши умдае аз фаъъолиятҳои илмию фарҳангии кишвар ба василаи муассисоти ғайридавлатии хориҷӣ сурат мегирад ё пуштибонӣ мешавад. Кормандони бумии ин муассисот, ки ғолибан барои иштиғол ниёзманди тасаллути комил бар инглисӣ ҳастанд, худ ба сурати ғайримустақим мураввиҷи ин забон дар миёни хонаводаи худ ва дар сатҳи ҷомеъа мешаванд.
3. Камтаваҷҷуҳии ниҳодинашудаи ҳокимияти паштузабони Афғонистон нисбат ба забони форсӣ, ки албатта, гоҳ ба сурати хусумат бо ин забон низ буруз мекунад. Талоши умдаи ҳокимият дар ин ҳафтод соли ахир ин будааст, ки аз сӯе забони паштуро ба унвони забони миллии кишвар матраҳ созад ва аз сӯе бо таъкид бар номи “дарӣ” барои форсии Афғонистон иртиботи онро бо хориҷ аз кишвар қатъ кунад. Дар мутуни дарсии Афғонистон басароҳат аз мустақил будани “форсӣ” ва “дарӣ” сухан меравад ва ҳатто решаи торихии инҳо мутафовит вонамуд мешавад.
4. Қатъи иртиботи нисбии форсизабонони Афғонистон бо форсизабонони хориҷ аз кишвар дар ин чанд даҳа ва дур мондани онҳо аз таҳаввулоти забони форсӣ дар кишварҳои ҳамсоя. Он чи ин қатъи иртиботро пуррангтар кардааст, ҳамон таъкиди ҳокимияти Афғонистон бар “дарӣ” номидани ин забон дар Афғонистон ва бегона донистани он бо “форсӣ” аст, ки бад-он ишора кардем.
5. Камтаваҷҷуҳии мутаваллиёни забони форсии Эрон ба форсии Афғонистон ҳам дар расонаҳои ин кишвар ва ҳам дар арсаи фаъъолиятҳои муштараке, ки метавонист монеъи он қатъи иртиботе шавад, ки дар банди пеш бад-он ишора кардем. Ҳақиқат ин аст, ки форсизабонони Афғонистон дар ин талоше, ки барои ҳифзи ин забон дар қарни ахир доштанд, сахт танҳо монданд. На ҳокимиятҳои Афғонистон ёригари онҳо буданд ва на ниҳодҳои фарҳангию адабии Эрон.
Заруратҳо
Бо таваҷҷуҳ ба он чи гуфта омад, барои ҳифзу беҳсозии забони форсии Афғонистон ин корҳо аз сӯи ниҳодҳои илмию адабии Эрон, бавижа Фарҳангистони забону адаби форсӣ, зарурӣ ва амалӣ ба назар мерасад:
1. Афзоиши иртибототи аҳли адабу қалами ду кишвар ба василаи мусофиратҳо, ҳамоишҳо ва иртиботҳои расонаӣ. Бояд пазируфт, ки бахши умдае аз мавонеъи иртиботи бештар миёни ҳамзабонон бар асари адами шинохт эҷод шудааст. Мардуми Эрон ғолибан забони форсиро хосси кишвари худ медонанд ва аз мизони ривоҷу нуфузи он дар хориҷ аз Эрон бехабаранд ва ба ҳамин сабаб, ниёзе ба ин иртибот ҳис намекунанд. Дар муқобил бисёре аз мардуми Афғонистон ба сабаби ҳамин тарзи нигоҳи мавҷуд дар Эрон ҳама чиз, ҳатто як иртиботи солимро бо бадбинию тардид менигаранд. Он чи метавонад ин адами шинохт ва бадбиниро аз миён бардорад, ҳамин афзоиши иртибот аст.
2. Иттихози як равиши маъқул ва санҷида барои бузургдошти мафохири адаби форсӣ, ба гунае, ки инҳоро битавон пули вифоқу дӯстӣ сохт. Мутаассифона, дар ин қарн шеваи бархурд бо мафохири адаб дар ҳар ду кишвар ба гунае будааст, ки сабаби ҷидолу чолиш ва кудурату суитафоҳум шудааст. Ба сабаби сиёсатҳои нодурусти фарҳангӣ дар солҳои пеш дар ҳар ду кишвар баъзе аз форсизабонон дар ду кишвар ҳамдигарро на ба чашми ҳамроҳу ҳамсӯ, ки ба чашми рақиб менигаранд. То вақте ки ин тасаввур ва ин нигариш вуҷуд дошта бошад, доду ситадҳои расмию васеъи забонию адабӣ миёни ду кишвар бо монеъ мувоҷеҳ хоҳад буд.
3. Ташвиқи расонаҳои Ҷумҳурии Исломии Эрон, бавижа Садо ва Симо, ба таваҷҷуҳи бештар ба Афғонистон аз манзари муштаракоти фарҳангӣ ва забони форсӣ. Акнун он чи аз Афғонистон дар Садо ва Симои Эрон дида мешавад, ба ҳеч ваҷҳ тасвири як кишвари ҳамфарҳангу ҳамзабон нест. Ин қазия бавижа барои рафъи суитафоҳумҳо миёни форсизабонони ду кишвар ва пазириши ин ҳамсӯӣ аз сӯи ҳамаи ақшори ҷомеъа муассир аст. Беҷо нест, агар бигӯем, ки бахше аз муқовимате, ки дар Афғонистон дар баробари ҳамсӯӣ бо форсии Эрон вуҷуд дорад, ношӣ аз муъаррифии нодурусти ин кишвар ва мардумаш дар расонаҳои Эрон аст.
4. Талош барои расмият бахшидани мусавваботи Фарҳагистони забону адаби форсӣ дар Афғонистон, то аз сӯе битавон аз самароти ин кӯшишҳо барои Афғонистон истифода кард ва аз сӯе роҳ барои тасбити як забони форсии ҳанҷору яксон дар ҳамаи ин қаламрав боз шавад. Чун бо вазъияте, ки дар Афғонистон вуҷуд дорад, ҳеч баъид нест, ки форсии ин кишвар ба сабаби ин тағйироти мутаволӣ ба як забони мустақил бадал шавад.
Албатта, расмият бахшидан ба мусавваботи Фарҳангистон дар Афғонистон машрут аст ба таъомуле, ки миёни давлатҳои ду кишвар сурат гирад, ба гунае, ки натиҷааш ё эҷоди як фарҳангистони воҳиди байнулмилалии забони форсӣ бошад ва ё ҳузури пуррангтари кишвари Афғонистон дар фарҳангистони кунунӣ, то давлатмардони ин кишварро низ ба афзоиши доираи нуфузи Фарҳангистон мутақоъид созад.
5. Талош барои ироаи китобҳо, нашриёт ва дигар маҳсулоти Фарҳангистони забону адаби форсӣ дар кишвари Афғонистон аз тариқи интишори маҳсулоти Фарҳангистон дар ин кишвар ба василаи ниҳодҳои давлатӣ ва ғайридавлатӣ. Ин кор ба василаи таъомул бо муассиоти интишоротӣ ва пахши китоб, ниҳодҳои баргузоркунандаи намоишгоҳҳои китоб ва ройзаниҳои фарҳангии Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Афғонистон имкон дорад. Қобили ёдоварист, ки мутаассифона, бо ҳамаи заҳамоте, ки дар заминаи эҳдои китоб ва интиқоли китоб ба Афғонистон кашида мешавад, он чи дар амал ба дасти мардуми ин кишвар мерасад, ғолибан нокоромад аст ва ба ҳеч ваҷҳ ниёзи воқеъии мардумро таъмин намекунад. Бавоқеъ, гароиши умумӣ дар ин солҳо бар китобҳои динию идеулужик будааст, ки гоҳ худ сабаби эҷоди танишҳое шудааст, ба гунае, ки акнун дар баробари вуруди китоб аз Эрон ба Афғонистон мавонеъе ҷиддӣ эҷод шудааст.
6. Пазириши аъзое аз Афғонистон дар Фарҳангистони забону адаби форсӣ, ки ҳам мақбулияти умумӣ дар миёни аҳли қалами ин кишвар доранд ва ҳам дорои саводу дониши кофӣ ҳастанд. Ин саводу дониш сабаби тақвияти корҳои Фарҳангистон хоҳад шуд ва он мақбулияти умумӣ сабаб мешавад, ки пазириши мусаввабот барои мардуми Афғонистон саҳлтар бошад. Хушбахтона, мо акнун ҳам дар миёни таҳсилкардагони муҳоҷир дар Эрон ва ҳам дар дохили кишвар чунин ашхосе дорем ва дар сурати лузум метавон ба муъаррифии онҳо пардохт.
به دبیرۀ پارسی
Муҳаммадкозими Козимӣ шоъири саршиноси Афғонистон аст, ки 20 сол пеш бо шеъри баланде бо матлаъи зер дар маҳофили адабии Эрон номи баланде ёфт ва акнун дар зумраи шоъирони матраҳи порсигӯ дар ҷаҳон матраҳ аст:
Ғуруб дар нафаси гарми ҷодда хоҳам рафт,
Пиёда омада будам, пиёда хоҳам рафт.
Тилисми ғурбатам имшаб шикаста хоҳад шуд
Ва суфрае, ки тиҳӣ буд, баста хоҳад шуд…
Козимӣ аз ҷумлаи садҳо ҳазор муҳоҷири афғонистонӣ буд, ки ба ҷабри рӯзгор раҳли иқомат дар Эрон афканда буданд ва ин шеър саропо бӯи талхи ғурбат медиҳад.
Аммо ҳамин ғурбат, ки бисёре аз ҷавонони Афғонистонро ба мавзӯъи ҳувият ва забон беш аз пеш ҷазб кард ва роҳгушои онҳо барои жарфиши донистаҳояшон дар заминаи забону адаб шуд.
Мақолаи зери Муҳаммадкозими Козимӣ ба мавзӯъи дардноке ангушт гузоштааст: забони порсӣ, ки дар “истилоҳоти расмӣ”-и Афғонистон бо номи “дарӣ” шинохта мешавад. Дар воқеъ, ононе, ки таҳаммули дидани якпорчагии порсиро надоштанд, дар Афғонистон ҳам номе дигар барояш сохтанд ва сифати “дарӣ”-ро, ки ба маънои “дарборӣ” ва “расмӣ” аст, дар соли 1964 ҷойгузини номи “форсӣ” карданд.
Танҳо кӯтоҳие, ки дар мақолаи зер мушоҳида мешавад, аз қалам уфтодани порсигӯёни Варорӯд аст, бавижа дар бахши “Заруратҳо”. Нависанда метавонист бо диде фарогиртар заруратҳои пешорӯи забони порсиро баршуморад. Аммо рӯиҳамрафта, ин мақола барои дарки мушкилоту муъзалоти забони порсӣ дар Афғонистон ҷустори бисёр судманд аст. Таъкиди Козимӣ ба пайравӣ аз мусавваботи Фарҳангистони забону адаб дар Теҳрон аз муҳимтарин нукотест, ки метавонад бо эҷоди як маркази фармон барои ҳамаи порсигӯён забони меъёри порсиро ҷаҳонӣ кунад.
Муҳаммадкозими Козимӣ
Тарҳи баҳс
Пешина ва ҷойгоҳи забони форсӣ дар Афғонистон бар касе пӯшида нест. Сарзамини Афғонистони кунунӣ аз дербоз аз конунҳои аслии пайдоиш ва густариши ин забон буда ва бисёре аз мафохир (машҳурон)-и забону адаби форсӣ аз ин паҳнаи ҷуғрофиёӣ бархостаанд. Акнун низ, бо вуҷуди ҳамаи номулоимот, Афғонистон яке аз танҳо се кишвари дунёст, ки ин забон дар он расмият ва ривоҷи тамом дорад.
Форсии Афғонистон аз ҷиҳати иштимол бар (фарогирии) баъзе вожагони куҳани ин забон ва низ низоми овоии асили он метавонад барои дигар форсизабонони дунё низ ҷаззоб ва дар мавориде, бавижа рафъи мушкилоти мутун (матнҳо)-и куҳан, роҳгушо бошад. Аммо арзиши муҳимтари ин забон ин аст, ки муҳкамтарин пули пайванди фикрию фарҳангии аҳолии ду кишвар аст ва муҳимтарин ваҷҳи муштарак аз муштаракоти мардуми Эрону Афғонистон.
Таваҷҷуҳи вижа ба форсии Афғонистон ва зинда сохтани муштаракоти забонии мардуми ин минтақа ҳам метавонад ба ҳифзу беҳсозии забон дар ҳар ду кишвар кумак кунад ва ҳам метавонад қаламрави забони форсиро, ки дергоҳест дар маърази пора-пора шудан қарор дорад, лоақал дар вазъи кунуниаш ҳифз кунад ва гоме бошад барои зинда сохтани шукӯҳи дерини ин забон.
Акнун ба мадади забон ва хатти форсӣ бештарин имконоту зарфиятҳо барои иртиботи фарҳангии ду кишвар ба таври билқувва ва билфеъл вуҷуд дорад, чун Афғонистон танҳо кишваре дар ҷаҳон аст, ки маҳсулоти фарҳангии Эрон бидуни тарҷума ё ҳатто баргардон кардани хат дар онҷо қобили истифода аст.
Бино бар ин, барои Фарҳангистони забону адаби форсӣ, ки вазифаи сангини ҳифзи асолат ва низ беҳсозии ин забонро бар уҳда дорад, иноят ба кишвари Афғонистон ва масоили забони форсӣ дар онҷо як зарурат ба ҳисоб меояд.
Таҳдидҳо ва осебҳо
Бо ҳамаи пешина ва ҷойгоҳе, ки забони форсӣ дар Афғонистон дорад, бояд пазируфт, ки ин забон дар ин маҳди торихии худ бо номулоимоти бисёре рӯбарӯ будааст ва таҳдидҳову осебҳое мутаваҷҷеҳи он аст. Муҳимтарини ин таҳдидҳоро чунин метавон баршумурд:
1. Вуруди беравияи вожагони хориҷӣ дар қуруни ҳозир ва бавижа дар даҳаи ахир (ки ин кишвар ба таври ногаҳонӣ ва васеъ бо ҷаҳони хориҷ иртибот ёфтааст). Ин вожагон бавижа дар ҳавзаи донишу иртибототи имрӯзӣ бештар мушоҳида мешавад ва, мутаассифона, дар Афғонистон ҳеч азми миллӣ ё давлатие барои муқобила бо ин раванд вуҷуд надорад.
Он чи ин қазияро хатарноктар мекунад, ин аст, ки ба сабаби заъфи саводу дониши умумӣ ва ба эътибори ин бовари нодуруст, ки гӯё забони мардуми Афғонистон “дарӣ” аст ва на “форсӣ”, бисёре аз мардум бар ҳамон вожагони хориҷӣ ба унвони вожагони дарӣ пой мефишуранд ва ҳозир ба истифода аз вожагони форсии ҷойгузин нестанд. Бисёр дида мешавад, ки ҳатто баъзе аз нухбагони кишвар бар истифода аз вожагоне мисли “бойсикал”, “пругром” ва “фокулта” таъкид доранд, бо ин бовар, ки инҳо дарианд ва муъодилҳояшон, яъне “дучарха”, “барнома” ва “донишкада” форсӣ ва ғайри қобили истифода дар ин кишваранд.
2. Ҷойгузин шудани тадриҷии забони инглисӣ дар низоми идории ин кишвар, бавижа дар миёни муассисоти ғайридавлатӣ, ки аз сӯи кишварҳои хориҷӣ таъсис шудаанд ё ҳимоят мешаванд. Имрӯза дар ин муассисот бештари мукотибот бо инглисӣ анҷом мешавад ва ин равия ба сабаби иртиботи идороти давлатӣ ва ниҳодҳои омӯзишӣ бо ин муассисот дар онҳо низ камобеш ривоҷу русух ёфтааст. Бисёре аз касоне, ки акнун масдари кор дар кишвар ҳастанд, ононеанд, ки аз Покистон ё Ғарб баргаштаанд ва гоҳ тасаллуташон бар инглисӣ бештар аз форсист.
3. Шуюъ ва густариши ғалатҳои бисёр дар сатҳи овоии забон, ба гунае, ки бисёре вожагон талаффузе комилан мутафовит бо талаффузи шево ва фасеҳи форсӣ ёфтаанд. Корбурди калимоте мисли “зиёф” (зиёд), “оҳен” (оҳан), “коригар” (коргар) ва садҳо вожаи дигар аз ин даст гӯиши муҳовараи мардуми Афғонистонро барои ҳамзабонони эронишон номафҳум сохтааст.
4. Заъфи шадиди забон дар сатҳи дастурӣ, бавижа дар расонаҳо. Омили ин мушкил аз ҷонибе заъфи саводу дониши умумӣ ва нокоромадии низоми омӯзишии кишвар аст ва сӯи дигар, нуфузи хориҷрафтагони мусаллат бар урду ва инглисӣ, вале бегона бо форсӣ, дар ин расонаҳо.
5. Заволи тадриҷии гӯишҳои ғанӣ ва асили маҳаллӣ ва ғалабаи гӯиши пойтахт ба сабаби густариши расонаҳо. Он чи ин мушкилро шадидтар мекунад, адами вуҷуди ҳар гуна ниҳодест, ки аз гӯишҳои маҳаллӣ, вожагон ва арзишҳои онҳо муҳофизат кунад. Ба ин бояд афзуд эҳсоси таҳқиреро, ки мардуми шаҳрҳои кӯчак ва рустоҳо нисбат ба лаҳҷаи худ мекунанд ва мекӯшанд ин эҳсосро бо тарки лаҳҷаи худ ва пайвастан ба ҷараёни умумии лаҳҷаи пойтахт ҷуброн кунанд.
Далоил
Далоили куллии ин нобасомониҳои забони форсии Афғонистонро чунин метавон баршумурд:
1. Заъфи савод ва дониши умумӣ ба далели чанд даҳа ҷангу нобасомониҳои иҷтимоъию сиёсӣ. Дар ин фосила бисёре аз нухбагон ба кишварҳои дигар паноҳ бурданд; бисёре аз ниҳодҳои давлатию ғайридавлатӣ тахриб ё рокид шуданд ва табақаи мутавассити ҷомеъа, ки метавонист ҳомии донишу фарҳанг бошад, тақрибан аз байн рафт.
Албатта, дар солҳои ахир бо ҳимояти хориҷиён аз донишгоҳҳои давлатии Афғонистон ва низ ташкили донишгоҳҳои хусусӣ низоми омӯзишии кишвар рӯ ба беҳбуд аст. Вале мушкил ин аст, ки на кишварҳои дигар ба таъсиси риштаҳое мисли забону адаби форсӣ алоқа доранд ва на дар донишгоҳҳои хусусӣ ин ришта тарафдор ва мутақозӣ дорад, ба сабаби камбуди заминаи кор.
2. Бархурди ногаҳонӣ ва ҳамаҷонибаи Афғонистон бо ҷаҳони хориҷ, бавижа ҷаҳони араб, ба гунае, ки акнун бахши умдае аз фаъъолиятҳои илмию фарҳангии кишвар ба василаи муассисоти ғайридавлатии хориҷӣ сурат мегирад ё пуштибонӣ мешавад. Кормандони бумии ин муассисот, ки ғолибан барои иштиғол ниёзманди тасаллути комил бар инглисӣ ҳастанд, худ ба сурати ғайримустақим мураввиҷи ин забон дар миёни хонаводаи худ ва дар сатҳи ҷомеъа мешаванд.
3. Камтаваҷҷуҳии ниҳодинашудаи ҳокимияти паштузабони Афғонистон нисбат ба забони форсӣ, ки албатта, гоҳ ба сурати хусумат бо ин забон низ буруз мекунад. Талоши умдаи ҳокимият дар ин ҳафтод соли ахир ин будааст, ки аз сӯе забони паштуро ба унвони забони миллии кишвар матраҳ созад ва аз сӯе бо таъкид бар номи “дарӣ” барои форсии Афғонистон иртиботи онро бо хориҷ аз кишвар қатъ кунад. Дар мутуни дарсии Афғонистон басароҳат аз мустақил будани “форсӣ” ва “дарӣ” сухан меравад ва ҳатто решаи торихии инҳо мутафовит вонамуд мешавад.
4. Қатъи иртиботи нисбии форсизабонони Афғонистон бо форсизабонони хориҷ аз кишвар дар ин чанд даҳа ва дур мондани онҳо аз таҳаввулоти забони форсӣ дар кишварҳои ҳамсоя. Он чи ин қатъи иртиботро пуррангтар кардааст, ҳамон таъкиди ҳокимияти Афғонистон бар “дарӣ” номидани ин забон дар Афғонистон ва бегона донистани он бо “форсӣ” аст, ки бад-он ишора кардем.
5. Камтаваҷҷуҳии мутаваллиёни забони форсии Эрон ба форсии Афғонистон ҳам дар расонаҳои ин кишвар ва ҳам дар арсаи фаъъолиятҳои муштараке, ки метавонист монеъи он қатъи иртиботе шавад, ки дар банди пеш бад-он ишора кардем. Ҳақиқат ин аст, ки форсизабонони Афғонистон дар ин талоше, ки барои ҳифзи ин забон дар қарни ахир доштанд, сахт танҳо монданд. На ҳокимиятҳои Афғонистон ёригари онҳо буданд ва на ниҳодҳои фарҳангию адабии Эрон.
Заруратҳо
Бо таваҷҷуҳ ба он чи гуфта омад, барои ҳифзу беҳсозии забони форсии Афғонистон ин корҳо аз сӯи ниҳодҳои илмию адабии Эрон, бавижа Фарҳангистони забону адаби форсӣ, зарурӣ ва амалӣ ба назар мерасад:
1. Афзоиши иртибототи аҳли адабу қалами ду кишвар ба василаи мусофиратҳо, ҳамоишҳо ва иртиботҳои расонаӣ. Бояд пазируфт, ки бахши умдае аз мавонеъи иртиботи бештар миёни ҳамзабонон бар асари адами шинохт эҷод шудааст. Мардуми Эрон ғолибан забони форсиро хосси кишвари худ медонанд ва аз мизони ривоҷу нуфузи он дар хориҷ аз Эрон бехабаранд ва ба ҳамин сабаб, ниёзе ба ин иртибот ҳис намекунанд. Дар муқобил бисёре аз мардуми Афғонистон ба сабаби ҳамин тарзи нигоҳи мавҷуд дар Эрон ҳама чиз, ҳатто як иртиботи солимро бо бадбинию тардид менигаранд. Он чи метавонад ин адами шинохт ва бадбиниро аз миён бардорад, ҳамин афзоиши иртибот аст.
2. Иттихози як равиши маъқул ва санҷида барои бузургдошти мафохири адаби форсӣ, ба гунае, ки инҳоро битавон пули вифоқу дӯстӣ сохт. Мутаассифона, дар ин қарн шеваи бархурд бо мафохири адаб дар ҳар ду кишвар ба гунае будааст, ки сабаби ҷидолу чолиш ва кудурату суитафоҳум шудааст. Ба сабаби сиёсатҳои нодурусти фарҳангӣ дар солҳои пеш дар ҳар ду кишвар баъзе аз форсизабонон дар ду кишвар ҳамдигарро на ба чашми ҳамроҳу ҳамсӯ, ки ба чашми рақиб менигаранд. То вақте ки ин тасаввур ва ин нигариш вуҷуд дошта бошад, доду ситадҳои расмию васеъи забонию адабӣ миёни ду кишвар бо монеъ мувоҷеҳ хоҳад буд.
3. Ташвиқи расонаҳои Ҷумҳурии Исломии Эрон, бавижа Садо ва Симо, ба таваҷҷуҳи бештар ба Афғонистон аз манзари муштаракоти фарҳангӣ ва забони форсӣ. Акнун он чи аз Афғонистон дар Садо ва Симои Эрон дида мешавад, ба ҳеч ваҷҳ тасвири як кишвари ҳамфарҳангу ҳамзабон нест. Ин қазия бавижа барои рафъи суитафоҳумҳо миёни форсизабонони ду кишвар ва пазириши ин ҳамсӯӣ аз сӯи ҳамаи ақшори ҷомеъа муассир аст. Беҷо нест, агар бигӯем, ки бахше аз муқовимате, ки дар Афғонистон дар баробари ҳамсӯӣ бо форсии Эрон вуҷуд дорад, ношӣ аз муъаррифии нодурусти ин кишвар ва мардумаш дар расонаҳои Эрон аст.
4. Талош барои расмият бахшидани мусавваботи Фарҳагистони забону адаби форсӣ дар Афғонистон, то аз сӯе битавон аз самароти ин кӯшишҳо барои Афғонистон истифода кард ва аз сӯе роҳ барои тасбити як забони форсии ҳанҷору яксон дар ҳамаи ин қаламрав боз шавад. Чун бо вазъияте, ки дар Афғонистон вуҷуд дорад, ҳеч баъид нест, ки форсии ин кишвар ба сабаби ин тағйироти мутаволӣ ба як забони мустақил бадал шавад.
Албатта, расмият бахшидан ба мусавваботи Фарҳангистон дар Афғонистон машрут аст ба таъомуле, ки миёни давлатҳои ду кишвар сурат гирад, ба гунае, ки натиҷааш ё эҷоди як фарҳангистони воҳиди байнулмилалии забони форсӣ бошад ва ё ҳузури пуррангтари кишвари Афғонистон дар фарҳангистони кунунӣ, то давлатмардони ин кишварро низ ба афзоиши доираи нуфузи Фарҳангистон мутақоъид созад.
5. Талош барои ироаи китобҳо, нашриёт ва дигар маҳсулоти Фарҳангистони забону адаби форсӣ дар кишвари Афғонистон аз тариқи интишори маҳсулоти Фарҳангистон дар ин кишвар ба василаи ниҳодҳои давлатӣ ва ғайридавлатӣ. Ин кор ба василаи таъомул бо муассиоти интишоротӣ ва пахши китоб, ниҳодҳои баргузоркунандаи намоишгоҳҳои китоб ва ройзаниҳои фарҳангии Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Афғонистон имкон дорад. Қобили ёдоварист, ки мутаассифона, бо ҳамаи заҳамоте, ки дар заминаи эҳдои китоб ва интиқоли китоб ба Афғонистон кашида мешавад, он чи дар амал ба дасти мардуми ин кишвар мерасад, ғолибан нокоромад аст ва ба ҳеч ваҷҳ ниёзи воқеъии мардумро таъмин намекунад. Бавоқеъ, гароиши умумӣ дар ин солҳо бар китобҳои динию идеулужик будааст, ки гоҳ худ сабаби эҷоди танишҳое шудааст, ба гунае, ки акнун дар баробари вуруди китоб аз Эрон ба Афғонистон мавонеъе ҷиддӣ эҷод шудааст.
6. Пазириши аъзое аз Афғонистон дар Фарҳангистони забону адаби форсӣ, ки ҳам мақбулияти умумӣ дар миёни аҳли қалами ин кишвар доранд ва ҳам дорои саводу дониши кофӣ ҳастанд. Ин саводу дониш сабаби тақвияти корҳои Фарҳангистон хоҳад шуд ва он мақбулияти умумӣ сабаб мешавад, ки пазириши мусаввабот барои мардуми Афғонистон саҳлтар бошад. Хушбахтона, мо акнун ҳам дар миёни таҳсилкардагони муҳоҷир дар Эрон ва ҳам дар дохили кишвар чунин ашхосе дорем ва дар сурати лузум метавон ба муъаррифии онҳо пардохт.
Tuesday, August 02, 2011
Get to The Root
Решаро дарёб!
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дишаб рӯи девори “Фейсбук”-ам паёми зерро навиштам:
“Эҳтимол дорад вожаи арабии “арӯс” баромада аз вожаи юнонии Eros бошад. “Эрус” номи илоҳаи ишқи Юнони бостон аст, ки “эрутик” (erotic) ҳам аз он муштақ шуда. Ба гуфтаи дӯсти ибризабонам Макси Муллоқанд, вожаи “арӯс” дар забони ибрӣ бидуни “ъайн” навишта мешавад, ки ҳокӣ аз решаи носомӣ (ғайрисомӣ)-и ин вожа аст. Дар порсии миёна ба “арӯс” “баюг” ва “ниюк” мегуфтанд”. Сипас аз Рӯдакӣ шоҳид овардам, ки фармояд:
Бас азизам, бас гиромӣ шод бод,
Андар ин хона ба сони навбаюг.
Таваҷҷуҳ ба ин навишта аз сӯи корбарон фузунӣ гирифту афзудам: “Зоҳиран ҳамаи вожаҳои порсӣ ё тозӣ (арабӣ)-е, ки поёнаи “-ус” доранд, юнониуласланд; ба монанди фонус, уқёнус, номус, қомус... Аз русҳо бояд пурсид, ки оё онҳо ҳам номашонро аз юнониҳо вом гирифтаанд ё на”.
Ҷумлаи охир ба маҳзи шӯхию саргармӣ буд, вагарна барои огоҳони амр равшан аст, ки вожаи “рус” решаи словӣ дорад ва ба маънои “сурхмӯй” аст ва бо “рыжий”-и русию “руж”-и фаронсавию “рушт”-и бадахшию “ред”-и инглисӣ ҳамреша; ҳаммаънои вожаи “суғд”, ки ҳамон “сурх” бошад. Чун ҳар ду табор бо мӯйҳои сурхи худ мутамоиз буданд.
Ҳадаф ҷалби таваҷҷуҳ ба решаи вожаҳое буд, ки асолаташон барои мо шинохташуда нест ва ҳадси ман ҳам аз доманаи “эҳтимолужӣ” фаротар намерафт, аммо бар истидлолҳое муттакӣ буд. Чун вожаи “арӯс” барои забони арабӣ ҳам вожаи нисбатан нав аст ва, масалан, дар забони Қуръон ин вожа ба чашм намехурад. Нуктаи марбутаи дигар ин буд, ки вожаи “арӯс” ё “орӯс” ва дар давраи мутааххиртар “олӯс” дар адабиёти порсии миёна ва навин ба маънои “сапед” ҳам корбурд доштааст. “Олӯс” дар порсии Варорӯд ҳамчунон роиҷ аст ва ба чашми лӯч гӯянд, шояд ба далели инҳирофи мардумаки чашм, ки фазои сапеди бештареро дар чашм ба ҷо мегузорад...
Яъне баррасии як вожаи “арӯс” моро ба бараҳути вожагоние афканд, ки дар он аз илоҳаи ишқ гирифта то сурхмӯёну русҳову суғдиёну юнониёну лӯччашмон ҳозир буданд ва яке ба дунболи дигарӣ зери заррабин мерафтанд. Пас решаёбию решашиносии вожагон танҳо бо забон сарукор надорад, балки тайфи густардае аз зиндагию таҷрубиёту устураҳову пешинаи башариро дарбар мегирад. Аз инҷост, ки ин гуна донистаниҳо барои рушди андешаи як қавм боиста аст. Ҳамон гуна ки шинохти инсон аз гузаштааш ояндае дурахшонтарро барояш ба армуғон меоварад (чун аз иштибоҳҳои гузашта парҳез мекунад), донистани решаву пояи забону вожагон ҳам бар истеҳкому устуворӣ ва пӯёию ояндагустарии забон меафзояд.
Аммо шигифт аст, ки мо, порсигӯён, то кунун ба решаи вожаҳои худ аҳаммияте қоил набудаем ва фарҳангҳои луғоти мо орӣ аз нукоти решашинохтии вожаҳост. То кунун ба забону хатти роиҷ дар Тоҷикистон ҳеч фарҳанги решашинохтие ба нашр нарасида ва ҳатто дар Эрон ин риштаи забоншиносӣ ба талоши фаровоне ниёз дорад. Ҷилди нахусти “Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ” ба қалами Баҳмани Саркоротӣ ва Муҳаммади Ҳасандӯст ва “Фарҳанги решашинохтии ахтаршиносӣ-ахтарфизик” ба тадвини Муҳаммад Ҳайдарии Малоирӣ аз маъдуди корҳои арзишмандест, ки дар ин замина тавассути порсигӯёни Эрон анҷом гирифтааст. Ва шигифттар он ки дар ин замина эроншиносони рус гӯи сибқатро аз мо рабудаанд ва то кунун се ҷилд китоби “Фарҳанги решашинохтии забонҳои эронӣ” («Этимологический словарь иранских языков»)-и В.С. Расторгуева ва Д.И. Эделман дар решашиносии вожаҳои эронӣ ҳарфи аввалу охирро мезанад. Аз Умеди Ҷайҳонии гиромӣ, тоҷики фарҳехтаи муқими Маскав, сипосгузорам, ки боъиси ошноии ман бо ин фарҳанги шигарф шуд.
Мо гоҳ бо руҷӯъ ба торих фахр мефурӯшем, ки нахустин китоби дастури забони арабиро на арабҳо, балки мо, эрониён нигоштаем. Фардо русҳо ҳам метавонанд ҷор бизананд, ки нахустин фарҳанги ҷомеъи решашинохтии забонҳои эрониро онҳо навиштаанд, на мо. Ин фарҳанг ҳанӯз батамом мунташир нашуда ва бегумон, дар поёни интишор ба унвони танҳо ганҷинаи муътабари решашиносии вожагони эронӣ матраҳ хоҳад шуд. Гӯӣ масали русии “Зри в корень» (Решаро дарёб)-ро накӯ дарёфтаанд. Чун бо шинохти реша аст, ки метавон чашмандози рушди шоху барги дарахтро тарсим кард. Бо мувозибат аз таҳдобу бунёди ганҷина аст, ки мешавад ганҷури комгоре буд. Бо шинохти решаи вожагон аст, ки метавон бар ғанои забон афзуд ва онро имрӯзӣ кард. Шинохти дирӯз мояи тарсими фардост. Ва ин чизест, ки мо дар ҳеч як аз чаҳор кишвари порсигӯй дарнаёфтаем (Гуфтам “чаҳор”, чун шумори порсигӯёни Узбакистон фузунтар аз кулли ҷамъияти кишвари мост ва лоҷарам онро ҳам узви ин ҷомеъа медонем).
Мо то кунун бо дарки устурагунае аз вожаи “тоҷик” иктифо кардаем ва ҳатто бо ҳамон хиёли воҳӣ парчами кишварамонро бо тоҷ оростаем, дар ҳоле ки шинохти дақиқтар аз ин вожа тасвире дигар ба даст медиҳад. Дар натиҷа дарки ғалат аз номамон ҳувияти моро ҳам дучора гирдоби сардагумӣ мекунад.
Кӯтоҳсухан, донишварони забоншиноси мо бояд мояи бештар бигзоранд, то ҳамонанди “Фарҳанги забони тоҷикӣ”-и дуҷилда ҳамосае дигар биофаринанд ва нахустин фарҳанги ҷомеъи решашиносии забони порсиро тадвин кунанд. Бо таваҷҷуҳ ба мавҷудияти адабиёти русӣ дар ин замина тадвини як чунин фарҳанге кори сахт душвор нест; албатта, агар мақомот ҳам заминаи молии онро фароҳам кунанд. Агар ба ин муҳим даст ёбем, дар ҷаҳони порсигӯй пешоҳанги решашиносии забони муштаракамон хоҳем шуд. Аз дониши забонҳои порсию русӣ метавон баҳраи фаровоне бурд ва ин неъматро дар миёни порсигӯёни ҷаҳон танҳо донишварони мо доранд. Пас ин кор ҳам шуданист, агар ҳиммате ба харҷ диҳем.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дишаб рӯи девори “Фейсбук”-ам паёми зерро навиштам:
“Эҳтимол дорад вожаи арабии “арӯс” баромада аз вожаи юнонии Eros бошад. “Эрус” номи илоҳаи ишқи Юнони бостон аст, ки “эрутик” (erotic) ҳам аз он муштақ шуда. Ба гуфтаи дӯсти ибризабонам Макси Муллоқанд, вожаи “арӯс” дар забони ибрӣ бидуни “ъайн” навишта мешавад, ки ҳокӣ аз решаи носомӣ (ғайрисомӣ)-и ин вожа аст. Дар порсии миёна ба “арӯс” “баюг” ва “ниюк” мегуфтанд”. Сипас аз Рӯдакӣ шоҳид овардам, ки фармояд:
Бас азизам, бас гиромӣ шод бод,
Андар ин хона ба сони навбаюг.
Таваҷҷуҳ ба ин навишта аз сӯи корбарон фузунӣ гирифту афзудам: “Зоҳиран ҳамаи вожаҳои порсӣ ё тозӣ (арабӣ)-е, ки поёнаи “-ус” доранд, юнониуласланд; ба монанди фонус, уқёнус, номус, қомус... Аз русҳо бояд пурсид, ки оё онҳо ҳам номашонро аз юнониҳо вом гирифтаанд ё на”.
Ҷумлаи охир ба маҳзи шӯхию саргармӣ буд, вагарна барои огоҳони амр равшан аст, ки вожаи “рус” решаи словӣ дорад ва ба маънои “сурхмӯй” аст ва бо “рыжий”-и русию “руж”-и фаронсавию “рушт”-и бадахшию “ред”-и инглисӣ ҳамреша; ҳаммаънои вожаи “суғд”, ки ҳамон “сурх” бошад. Чун ҳар ду табор бо мӯйҳои сурхи худ мутамоиз буданд.
Ҳадаф ҷалби таваҷҷуҳ ба решаи вожаҳое буд, ки асолаташон барои мо шинохташуда нест ва ҳадси ман ҳам аз доманаи “эҳтимолужӣ” фаротар намерафт, аммо бар истидлолҳое муттакӣ буд. Чун вожаи “арӯс” барои забони арабӣ ҳам вожаи нисбатан нав аст ва, масалан, дар забони Қуръон ин вожа ба чашм намехурад. Нуктаи марбутаи дигар ин буд, ки вожаи “арӯс” ё “орӯс” ва дар давраи мутааххиртар “олӯс” дар адабиёти порсии миёна ва навин ба маънои “сапед” ҳам корбурд доштааст. “Олӯс” дар порсии Варорӯд ҳамчунон роиҷ аст ва ба чашми лӯч гӯянд, шояд ба далели инҳирофи мардумаки чашм, ки фазои сапеди бештареро дар чашм ба ҷо мегузорад...
Яъне баррасии як вожаи “арӯс” моро ба бараҳути вожагоние афканд, ки дар он аз илоҳаи ишқ гирифта то сурхмӯёну русҳову суғдиёну юнониёну лӯччашмон ҳозир буданд ва яке ба дунболи дигарӣ зери заррабин мерафтанд. Пас решаёбию решашиносии вожагон танҳо бо забон сарукор надорад, балки тайфи густардае аз зиндагию таҷрубиёту устураҳову пешинаи башариро дарбар мегирад. Аз инҷост, ки ин гуна донистаниҳо барои рушди андешаи як қавм боиста аст. Ҳамон гуна ки шинохти инсон аз гузаштааш ояндае дурахшонтарро барояш ба армуғон меоварад (чун аз иштибоҳҳои гузашта парҳез мекунад), донистани решаву пояи забону вожагон ҳам бар истеҳкому устуворӣ ва пӯёию ояндагустарии забон меафзояд.
Аммо шигифт аст, ки мо, порсигӯён, то кунун ба решаи вожаҳои худ аҳаммияте қоил набудаем ва фарҳангҳои луғоти мо орӣ аз нукоти решашинохтии вожаҳост. То кунун ба забону хатти роиҷ дар Тоҷикистон ҳеч фарҳанги решашинохтие ба нашр нарасида ва ҳатто дар Эрон ин риштаи забоншиносӣ ба талоши фаровоне ниёз дорад. Ҷилди нахусти “Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ” ба қалами Баҳмани Саркоротӣ ва Муҳаммади Ҳасандӯст ва “Фарҳанги решашинохтии ахтаршиносӣ-ахтарфизик” ба тадвини Муҳаммад Ҳайдарии Малоирӣ аз маъдуди корҳои арзишмандест, ки дар ин замина тавассути порсигӯёни Эрон анҷом гирифтааст. Ва шигифттар он ки дар ин замина эроншиносони рус гӯи сибқатро аз мо рабудаанд ва то кунун се ҷилд китоби “Фарҳанги решашинохтии забонҳои эронӣ” («Этимологический словарь иранских языков»)-и В.С. Расторгуева ва Д.И. Эделман дар решашиносии вожаҳои эронӣ ҳарфи аввалу охирро мезанад. Аз Умеди Ҷайҳонии гиромӣ, тоҷики фарҳехтаи муқими Маскав, сипосгузорам, ки боъиси ошноии ман бо ин фарҳанги шигарф шуд.
Мо гоҳ бо руҷӯъ ба торих фахр мефурӯшем, ки нахустин китоби дастури забони арабиро на арабҳо, балки мо, эрониён нигоштаем. Фардо русҳо ҳам метавонанд ҷор бизананд, ки нахустин фарҳанги ҷомеъи решашинохтии забонҳои эрониро онҳо навиштаанд, на мо. Ин фарҳанг ҳанӯз батамом мунташир нашуда ва бегумон, дар поёни интишор ба унвони танҳо ганҷинаи муътабари решашиносии вожагони эронӣ матраҳ хоҳад шуд. Гӯӣ масали русии “Зри в корень» (Решаро дарёб)-ро накӯ дарёфтаанд. Чун бо шинохти реша аст, ки метавон чашмандози рушди шоху барги дарахтро тарсим кард. Бо мувозибат аз таҳдобу бунёди ганҷина аст, ки мешавад ганҷури комгоре буд. Бо шинохти решаи вожагон аст, ки метавон бар ғанои забон афзуд ва онро имрӯзӣ кард. Шинохти дирӯз мояи тарсими фардост. Ва ин чизест, ки мо дар ҳеч як аз чаҳор кишвари порсигӯй дарнаёфтаем (Гуфтам “чаҳор”, чун шумори порсигӯёни Узбакистон фузунтар аз кулли ҷамъияти кишвари мост ва лоҷарам онро ҳам узви ин ҷомеъа медонем).
Мо то кунун бо дарки устурагунае аз вожаи “тоҷик” иктифо кардаем ва ҳатто бо ҳамон хиёли воҳӣ парчами кишварамонро бо тоҷ оростаем, дар ҳоле ки шинохти дақиқтар аз ин вожа тасвире дигар ба даст медиҳад. Дар натиҷа дарки ғалат аз номамон ҳувияти моро ҳам дучора гирдоби сардагумӣ мекунад.
Кӯтоҳсухан, донишварони забоншиноси мо бояд мояи бештар бигзоранд, то ҳамонанди “Фарҳанги забони тоҷикӣ”-и дуҷилда ҳамосае дигар биофаринанд ва нахустин фарҳанги ҷомеъи решашиносии забони порсиро тадвин кунанд. Бо таваҷҷуҳ ба мавҷудияти адабиёти русӣ дар ин замина тадвини як чунин фарҳанге кори сахт душвор нест; албатта, агар мақомот ҳам заминаи молии онро фароҳам кунанд. Агар ба ин муҳим даст ёбем, дар ҷаҳони порсигӯй пешоҳанги решашиносии забони муштаракамон хоҳем шуд. Аз дониши забонҳои порсию русӣ метавон баҳраи фаровоне бурд ва ин неъматро дар миёни порсигӯёни ҷаҳон танҳо донишварони мо доранд. Пас ин кор ҳам шуданист, агар ҳиммате ба харҷ диҳем.
Subscribe to:
Posts (Atom)