Saturday, February 02, 2013

Pyrillic & Patriotism

(Гуфтугўи торнамои "Кимиёи саъодат")


- Соҳиби мақолаи “Кириллӣ беҳтар ё арабӣ?”, иқтибосе оварда аз гуфтори устод Иброҳим Усмонов; касе ки ба қавли соҳиби мақола, “аз аввал то имрӯз дар ақидаи худ устувор боқӣ мондааст” ва ин ки эшон ба ин бовар будааст, ки барои миллати тоҷик, ҳам хатти арабӣ бегона аст, ҳам хатти кириллӣ; ки гуфтааст: “Мо, мутаассифона, дар таърихамон хеле дар масъалаи хат паропар кардем. Гарчи мо аввалин мардуми хатдори олам ҳастем, зеро "Авесто"-ро дар қарни 14-и пеш аз мелод навиштаем, бо омадани Искандар хати юнониро қабул кардем ва 500 сол бо ин хат навиштем ва баъд хатҳои дигар. Хати арабӣ ба овози тоҷикӣ мувофиқат намекунад. Яъне дар он ҳарфҳое ҳастанд, ки тоҷикон талаффуз карда наметавонанд. Масалан, овози Т, С, Ҳ, З, А-и тоҷикӣ бо чанд ҳарф ифода мешавад, ки тоҷик онро талаффуз карда наметавонад.” Дидгоҳи ҷаноби шумо дар робита бо ин изҳори назари ҷаноби Усмонов чист?
- Устувор мондан бар ъақидаи худ сутуданист, агар фарди боварманд битавонад бо такя бар ҳақоиқи равшану дақиқ бовари худро тавзеҳ диҳад. Дар ғайри ин сурат, он устуворӣ бар ъақидаро номи дигаре ҷуз таъассуб, кӯрбоварӣ ва хирадгурезӣ нест. Бо камоли эҳтиром ба оқои Иброҳим Ъусмонуф, эшонро аз мутаъассибони хатти пириллик медонам ва таъассуби эшонро баромада аз манофеъе мепиндорам, ки кӯчактарин рабте ба моҳияти баҳси мо надорад. Вагарна дар паи баҳсҳои тӯлоние, ки бар сари зарурати гузор ба хатти порсӣ доштем, эшон ҳам ба ногузир будани ин иқдом барои ҳифзи забон ва дар ниҳоят миллат ва сарзамини Тоҷикистон тан медоданд.
Он чи дар рӯзномаи давлатии “Ҷумҳурият” чоп шуда, сӯгмандона, муҳтавое надорад, ки мояи дастгармии андешагии мо бар сари мавзӯъи гузор ба хатти модарӣ шавад. Посухи ҳамин иддаъоҳои оқои Ъусмонуфро, ки дар ин мақола такрор шуда, дар навиштаҳои пешин дода будам.[1] Инҷо метавонам иҷмолан ба чанд нукта ишора кунам:
Ин иддаъо, ки барои миллати тоҷик “ҳам хати арабӣ бегона аст, ҳам хати кириллӣ” ҳарфи газофест. Ҳар он кас ки аз саргузашти забони порсии навин, забони модарии мову шумо, огоҳ аст, медонад, ки саропои баданаи ъилмию адабии фарҳанги мо ороста ба хатти порсист. Аз сароғозе, ки Рӯдакӣ гушуд, то саранҷоме, ки Ъайнию Турсунзода сабти торих карданд, осори мо ҳамоно ба хатти порсӣ будааст ва “порсӣ” танҳо номи сазовори ин дабира аст (ба далоиле, ки дар ҳавсалаи ин ҷустор намегунҷад). Бегона донистани хатти порсӣ барои тоҷикон ҳамсони кандану дур рехтани тамомии арзишҳои фарҳангии мо аз сиришту сарнавишти миллат аст. Хатти порсӣ, ки гузаштагонамон дар ривоҷаш нақши басазо доштанд, аз аркони фарҳангии бунёдини миллати мост. Ва дидем, ки бидуни сутуни хатти порсӣ бинои забону фарҳангамон дар ҳоли фурӯ рехтан аст.
Суханони оқои Ъусмонуф, ки дар ин мақола нақл шуда, аз кӯчактарин диққати ъилмию торихӣ бархурдор нест. На мо “аввалин мардуми хатдори олам” будаему на “Авесто” дар садаи 14-и пеш аз мелод навишта шуда буд ва на барои 500 сол хатти ниёкони мо юнонӣ будааст. Дигар ин ки тамоми хатҳое, ки оқои Ъусмонуф баршумурдаанд, шохаҳое рӯида аз як дарахтанд, ки ҳамоно алифбои финиқист.
Мегӯяд: “Хати арабӣ ба овози тоҷикӣ мувофиқат намекунад. Яъне дар он ҳарфҳое ҳастанд, ки тоҷикон талаффуз карда наметавонанд. Масалан, овози Т, С, Ҳ, З, А-и тоҷикӣ бо чанд ҳарф ифода мешавад, ки тоҷик онро талаффуз карда наметавонад”.
Пешиниёни пешопириллики мо ҳаргиз маҷбур ба талаффузи садоҳои ъарабӣ набудаанд. Чунончи ҳамзабонони имрӯзии мо дар Эрону Афғонистон аз талаффузи садоҳои ҳалқии ъарабӣ муъофанд. Хатти порсӣ ҳеч садои бегонаеро вориди забони мо накардааст. Дуруст баръакси хатти пириллик, ки базӯр садоҳои ы, ц, щ, ь-ро бар забону гулӯи мо савор карда буд.
Ҳарфҳои хосси забони ъарабӣ дар алифбои мо талаффузи порсӣ доранд ва танҳо барои тафкики вожагон дар навиштор ба кор мераванд. Дуруст баръакс, набуди онҳо дар алифбои пириллик боъиси бесарусомонӣ дар иблоғ ва дарки маъно шудааст. Хатти пириллик ба андозае ноқис аст, ки вайронгарии онро дар забони шеъри муъосири Тоҷикистон низ мушоҳида мекунем. Яке донистани садоҳои дарозу кӯтоҳи “и” ва “ӯ” дар навиштор боъис шуда, ки бархе аз шоъирон вожаи “Сӣно”-ро бо “бино” (сохтмон) ва “дуд”-ро бо “шуд” қофия бибанданд. Хатти пириллик ба далели каж будани хишти аввалаш, садои “о”-и бозу дарози порсиро ба “о”-и гирду кӯтоҳи русӣ табдил кардааст; ба гунае, ки бархе тафовути талаффузи “ток”-и русӣ ба маънии “ҷараён” бо “ток”-и порсӣ ба маънии дарахти ангурро боз намешиносанд.
Аммо мавҷудияти чанд ҳарф барои баёни як садо падидае нест, ки хосси алифбои порсӣ бошад. Дар забони русӣ ҳам ҳарфи “о” барои баёни се садои “о”, “а” ва “ə» ба кор меравад, ки намунаашро дар вожаҳои «дом», «окно» ва «колобок» мебинем. Аз 26 ҳарфи алифбои инглисӣ барои адои 44 садо баҳра мегиранд. Як ҳарфи «а» барои садоҳои ɑ: (father), æ (cat), e (many), ə (away) ɔ: (call) ба кор меравад. Ва ҳарфҳои a, o, u, i, e дар мавридҳои гуногун танҳо як садои ɑ-ро баён мекунанд. Садои “ш” дар забони инглисӣ дар вожагони мухталиф бо ҳуруфи гуногуни sh (shore), s (sugar), x (Xianyang) баён мешавад. Ва садои “ж”-ро ҳам бо ҳамон ҳарфи “s” менигоранд (pleasure). Дар забони фаронсавӣ шумори мавридҳо бамаротиб бештар аст. Аммо оё ин “эрод”-е, ки бештар ба баҳона мемонад, то кунун алифбои ҳеч як аз ин забонҳоро ъиваз карда?
Оё, баростӣ, имлои порсӣ печидатар аз имлои фаронсавӣ аст? Чинию жопунӣ бимонад, ки печидагии онҳо шояд қобили муқоиса бо дабираҳои ёдшуда набошад. Оё бояд ба зеҳни танбал маҷол диҳем, ки ба хотири фароғати худаш забонеро ба лаҷанзори нобудӣ бикашонад?
- Яке аз мудофеъони хатти пирриллик профессор Баҳриддин Камолиддинов; касе ки тағйири хатти алифбо ва мушкилии онро дар дигар кишварҳо эҳсос кардааст, бар ин будааст, ки барои гузаштан ба хати нав вақти бисёр ва пули калон талаб мешавад. Ӯ гуфтааст: “Як-ду сол пеш бо роҳи Ӯзбекистон гузаштам, назарам афтид, ки ҳоло ҳам дар роҳҳо чанд хатҳо ҳаст. Ба ин калонсолҳои Ӯзбекистон ҳеҷ розӣ нестанд, ки онҳо ба хати лотинӣ гузаштанд. Чунки пештар калонсолони онҳо маҷаллаву газетаҳоро ба хати кирилӣ мехондаанд, акнун ба ин хат мактабҳо оҳиста-оҳиста гузашта истодаанд. Кори осон нест миллионҳо одамро аз сари нав саводнок кардан, ин боз маблағи зиёд талаб мекунад.” Вале то он ҷо ки огоҳем, Ӯзбакистон бо пеш гирифтани равиши тадриҷӣ барои гузор ба хатти лотин, бо мушкилоти чандоне рӯбарӯ нашуда. Оё ин ҳарфи ҷаноби Камолиддинов асосе дорад?
- Ҳатман оқои Камолиддинуф беҳтар аз мову шумо ба ёд доранд, ки Истолин муваффақ шуда буд дар даҳ сол ду бор алифбои моро якшаба тағйир диҳад ва ҳеч садои эътирозе чурташро нашикаст. Наметавон иддаъо кард, ки он замон давлат тавоноии молии бештаре дошт ё авзоъ басомон буд. Гузори мо аз хатти порсӣ ба лотин дар авҷи ҷангҳои истиқлолталабонаи Тоҷикистон (“босмачигарӣ”) сурат гирифт. Гузор ба хатти пириллик бо давраи сахттаре мусодиф шуд: Ҷанги Ҷаҳонии Дувум ва қаҳтию бенавоии саросарии сарзамини сурх. Дар ҳар ду маврид ҳам Тоҷикистон танҳо ҷумҳурие набуд, ки Истолин қасд дошт ҳувияте дигар барояш муҳандисӣ кунад. Ҷумҳуриҳои мусалмони дигар ҳам буданд, ки ҳамроҳу ҳамгом бо Тоҷикистон вориди озмоишгоҳи ҳувиятсозии Истолин шуданд ва ду бор пуст ъиваз карданд. Дар он даврони пурмусибат, ки касеро фикри хондану навиштан камтар ба сар меомад, барномаҳои Истолин пиёда шуд. Пас иддаъои номумкин будани бозгашт ба хатти худӣ дар замони феълӣ иддаъое пучу бепоя аст.
Мушкилоте, ки Узбакистон бо гузор ба хатти лотин рӯбарӯ шуда, ношӣ аз набуди иродаи сиёсии давлатдорони он кишвар дар анҷоми ин кор аст. Дар оғоз (соли 1993) қарор буд хатти лотини узбакӣ бар пояи алифбои туркии муъосир тадвин шавад ва чунин ҳам шуд. Баъд аз тағйири дидгоҳи Ислом Каримуф дар қиболи Туркия ва рушди бузургманишии давлати Узбакистон он тарҳ ислоҳ шуд (1995) ва соли 2010-и мелодӣ ба фарҷом расид. Имрӯза навиштаҳову сардарҳо дар Узбакистон ба хатти лотин аст ва бисёре аз нашриёту торнамоҳо ҳам ба лотин гузаштаанд. Шуморе ҳам барои солмандони сирилликхон гузинаҳои узиллик (узбакии сириллик) ироа медиҳанд. Барои намуна, торнамои Би-Би-Сии узбакӣ ҳар ду гузинаро дорад ва батадриҷ дар ҳоли гузори комил ба лотин аст.
Кундии оҳанги гузор ба лотин дар Узбакистон чанд ъомил дорад, ки мешавад ба аҳамми онҳо ишора кард: Ҳарчанд забони коргузории расмӣ дар Узбакистон узбакии лотин аст, бисёре аз давлатмардон, аз ҷумла шахси раисиҷумҳур, ки аз бозмондагони низоми шӯравӣ ҳастанд, китобату такаллум ба забони русиро тарҷеҳ медиҳанд. Бузургманишии қавмии онҳо ҳам натавонистааст бар вобастагӣ ба забони мустаъмарадори пешин бикоҳад.
Аммо ъомили дигар ва муҳимтар он аст, ки алифбои узбакии лотин дар ҷаҳон таку танҳост. Ҳеч қавму кишвари дигаре аз он баҳра намегирад; чи забон ва чи алифбои лотини навин дар Узбакистон бо забону алифбои туркии муъосир тафовутҳои бунёдин дорад. Ин тафовут миёни забону алифбои узбакӣ ва дигар забонҳои туркбун ҳам ошкор аст. Алифбои узбакҳои Афғонистон на лотин асту на узиллик, балки порсист. Як давлати оянданигару хирадварз дар Узбакистон метавонист бо гузор ба хатти порсӣ ҳам пайванди гусастааш бо узбакҳои бурунмарзиро аз сар бигирад ва ҳам бар доманаи нуфузаш биафзояд ва ба минтақаҳои уйғурнишини Чин (ки хатташон порсист) пул бизанад.
Хушбахтона, ин монеъ барои Тоҷикистон вуҷуд надорад. Забони порсӣ дар ду кишвари дигар ҳам забони расмист; бо ин тафовут, ки хатти забони мо дар он кишварҳо модарӣ (порсӣ) аст. Вуҷуди такягоҳи бо он шукӯҳу уббуҳат давраи гузори Тоҷикистон ба алифбои порсиро кӯтоҳтару ҳамвортар мекунад. Узбакистон барои гузори комил ба лотин бояд тамоми китобҳоро ба алифбои нав баргардонад, ки мусалламан, ҳазинаи газофе мехоҳад. Тоҷикистон барои гузор ба хатти порсӣ ба чунин кори пурҳазинае ниёз надорад. Тамоми осори боарзиши ҷаҳон дар тамоми ъарсаҳои ъилмию фарҳангию ҳунарию ғайра ба забону хатти модарии мо, ки порсист, дар дастрас аст. Аз ин рӯ, муқоисаи гузори Узбакистон ба лотин ва гузори Тоҷикистон ба порсӣ рӯйкарде ъолимона ё коршиносона ба ин қазия нест.
- Пурсиши ахир он ки соҳиби мақола миҳандӯстонеро, ки барои гузор ба хатти порсӣ талош мекунанд, “ватандӯстони дурӯғин” номида ва муддаӣ шуда, ки “онҳо бо ҳар роҳу восита мехоҳанд, ки суръати пешрафти Тоҷикистонро боз доранд”. Назари шумо дар ин робита чист?
- Ин пурсишро бояд аз виҷдони нависандаи он мақола кард, ки оё пойбандӣ ба хатти истеъмор (русӣ) хиёнат ба фарҳанги миллат аст ё сарсупурдагӣ ба хатте, ки ин фарҳангро офарида ва ҷаҳонӣ карда? Оё дифоъ аз дабираи “Шоҳнома”-ву “Дохунда” “ватандӯстии дурӯғин” аст ё алифбои таҳмилие, ки шерозаҳои забони моро аз ҳам гусехта ва якпорчагии фарҳангии моро хадшадор карда? Ва кадом ъақли салим мепазирад, ки ташвиқи миллат ба дастёбӣ ба уқёнусе аз дониш ба забону хатти порсӣ талош барои “боз доштани суръати пешрафти Тоҷикистон” аст? Зимнан, суҳбат аз кадом пешрафтест, ки Тоҷикистон доштаву мо надидем? Оё дар тӯли муддати султаи пириллик бар порсӣ ҳеч асаре халқ шуд, ки дастикам мояи ифтихори мо дар миёни ҳамзабонони бурунмарзимон бошад? Кадом як аз он осорро мешавад ҳамвазни як байти Мавлавӣ донист, ки ҷаҳонро гирифт?
Ҳар касе, к-ӯ дур монд аз асли хеш,
Боз ҷӯяд рӯзгори васли хеш.
Ҳамон Мавлавие, ки имрӯза осораш аз пурфурӯштарин ашъори ҷаҳон ба забони инглисӣ ба шумор меояд. Ҳамаи он осори гаронбор ба забону хатти порсӣ халқ нашуда буд магар? Ва чи гуна аст, ки имрӯза Эрон бо ҳамон забону хатти порсӣ дар мақоми 27-уми ҷадвали осори ъилмии ҷаҳон қарор гирифтааст ва болотарин оҳанги рушди интишори осори ъилмӣ дар ҷаҳонро дорад? Ба гузориши маҷаллаи ъилмии байнулмилалии New Scientist, оҳанги рушди интишори осори ъилмӣ дар Эрон 11 баробар бештар аз ҳар кишвари дигари ҷаҳон аст. Зимнан, Тоҷикистон бо забонҳои русию порсии пирилликаш дар он ҷадвал 120 пилла поинтар аз Эрон (дар рутбаи 147-ум) аст. Дар тамоми заминаҳои мавриди тасаввур дар ҷаҳон ба забони порсӣ китоб дорем, ки барои як пирилликхон орзуву ҳасрат аст.
Аз ин рӯ, муқоисаи порсӣ бо пириллик муқоисаи кӯҳ бо коҳ нест магар? Бад нест нависандаи он мақолаи “Ҷумҳурият” ва дигар ҳаводорони хатти пириллик бар сари ин ҳақоиқ жарфтар биандешанд.
Кӯтоҳсухан, танҳо бо бозҷустани рӯзгори васл бо асламон (гузор ба хатти порсӣ) аст, ки метавонем аз ин бунбасти фарҳангӣ дарраҳем.
- Сипоси фаровон!

No comments: