Parsiname. Part 3

Порсинома. Бахши 3

Баҳси мо садсола аст

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Баҳси забон дар сарзамини мо баҳси имрӯзу дирӯз нест, балки дуруст сад сол пеш ҳам дақиқан ҳамин пурсишҳо дар Аморати Бухоро матраҳ будааст. Мабҳаси забони порсӣ дар сартосари 153 шумораи «Бухорои шариф», нахустрӯзномаи порсигӯёни Фарорӯд, тарҳу баррасӣ шудааст. 

Наҷми Ковиёнӣ, корманди Пажӯҳишгоҳи ъулуми иҷтимоъии Ҳуланд, ки тақрибан ҳамаи шумораҳои “Бухорои шариф”-ро мурур кардааст, менависад: “Посдорӣ аз забони форсӣ ва ислоҳи он дар сафҳаҳои рўзнома ҷойгоҳе боаҳаммият дошт. Рўзнома дар он бурҳа (давра) ба масъалаи гўишу лаҳҷа, забони гуфтору навиштор, забони меъёрӣ, сара навиштан ва пешинаи забон пардохтааст” (JadidOnline.com, 05.03.2012). 

Вай дар бораи забону баёни рӯзнома меафзояд, ки он омезае аз форсии роиҷ дар Эрону Афғонистон бо гӯиши бухороӣ буд. “Лаҳҷаи бухороӣ яке аз лаҳҷаҳои ширини забони форсист, ки бо лаҳҷаи Кобулу Балх қаробати бештар дорад. Насри рўзнома равон, сода ва меъёрист. Ба таври кул, рўзнома дастури забон ва нишонагузориро муроъот кардааст. Саҳми рўзнома дар таҳаввули насри форсӣ дар қаламрави Бухоро боаҳаммият аст”.

Забони расмии Аморати Бухоро порсӣ (форсӣ) буд ва бо ҳамин ном ҳам шинохта мешуд. “Бухорои шариф” ҳам ба забону хатти порсӣ мунташир мешуд. Дар шумораи якуми рӯзнома мехонем:

"Амороти Бухоро дорои се милюн нуфус аст. То акнун аҳолии Туркистон ва Мовароуннаҳр як рӯзнома ба забони миллӣ ва исломии худ надоштанд. Ҳоло "Бухорои шариф" ба забони расмии Бухоро, ки форсӣ аст, таъсис шуда, барои 9-10 милюн нуфуси исломияи Туркистон ва Мовароуннаҳр ҳамин як рӯзнома аст” (Наҷми Ковиёнӣ: “Бухорои шариф” дастаи нуре буд...”, ozodi.org, 01.03.2012)

Аммо аз лобалои матолиби он мешавад дарёфт, ки баҳси “форсӣ ва тоҷикӣ” дар ҳамон замон оғоз гирифта буд. Дар шумораи севуми рӯзнома омадааст:

"Ҳанўз шумораи аввали “Бухорои шариф”-ро нашр надода будем, ки баъзе оқоён дар матбаъа ҳозир шудаанд ва ба мақолаҳо нигоҳ кардаанду фармудаанд: “Инҷо забони ъумумӣ тоҷикӣ аст; рўзнома ҳам ба забони тоҷикӣ бошад, беҳтар аст” (JadidOnline.com, 05.03.2012).

Аммо идораи рӯзнома, ки муташаккил аз афроди таҳсилкарда ва таҷаддудхоҳи он рӯзгор буд, дар вокуниш ба он хостаи “оқоён” истидлол кардааст, ки “тоҷикӣ” хондани забони порсӣ “аз гусехта шудани риштаи қавмият” бармеояд ва ин ки “Бухорои шариф” мехоҳад дар таҳкими забони меъёри порсӣ бикӯшад, ки барои ҳамаи порсигӯёни ҷаҳон мафҳум бошад ва маҳдуд ба маҳалле бахусус нашавад. “Бухорои шариф” муътақид буд, ки сатҳи саводи мардуми ъодиро бояд ба рӯзнома наздик кард, на воруна (баръакс):

“Тараққии ҳар қавм марбут ба ин аст, ки ҳарф задан ва сухан гуфтани худашонро тобеъи навиштан ва китобат намоянд, на ин ки навиштаҳои худро тобеъи ҳарф задани ъавом-ун-нос (мардуми ъодӣ) намоянд. Умедворем, ки ба қадри имкон рӯзномаи мо форсии сода бошад» (ozodi.org, 01.03.2012).

Наҷми Ковиёнӣ, ки дар пажӯҳишҳояш ба ин мавзӯъ пардохта, мегӯяд: “Аз назари забоншиносӣ, миёни забони форсӣ дар Эрон, Афғонистон ва Тоҷикистон дар сатҳи дастуру сохтори забон кадом тафовут дида намешавад. Танҳо дар сатҳи лаҳҷа ва баъзе аз истилоҳот тафовутҳое вуҷуд дорад, ки натиҷаи сарнавишти сиёсӣ-торихии мутафовит аст. Забони форсӣ, дарӣ ва тоҷикӣ се номи як забон аст”.

Дар он давра ҳам рӯзноманигоронро ба гароиш ба гӯиши роиҷ дар Эрон муттаҳам мекарданд ва “Бухорои шариф” гилояҳоро чоп мекард. Дар номаи як хонандаи рӯзнома омадааст: “...Ин шева, ки дар мақолоти ахбори “Бухорои шариф” навишта мешавад, шева ва лаҳҷаи Эрони ҳолия аст, ки аз сар то по мағруқи алфозу ъарабиҳои ъасирулфаҳм ва аз се қисмати он яке форсӣ аст”. Аммо нуктаи ҷолиб инҷост, ки шеваи баёни худи нависандаи нома ҳам тафовути чандоне аз забони “Бухорои шариф” надорад ва ҳатто сахттару муъаррабтар (ъарабишудатар) аз он аст. Яъне забони навиштории порсӣ дар он давра ба ҳамин шевае буда, ки дар номаи он хонанда мебинем ё дар китобҳои “Наводир-ул-вақоеъ»-и Аҳмади Донишу “Таҳзиб-ус-сибён”-и Садриддин Ъайнӣ мушоҳида мекунем. Забоне фохиру клоссик бо басомад (частота)-и бештари вожагони ъарабӣ. Забони порсии меъёри он даврон ҳамин буд ва ҳар касе аз хатту саводи порсӣ бархурдор буд, чи дар Ҳиндустон ва чи дар Эрону Афғонистону Бухоро, ба ҳамин шева менавишт. Вале суҳбати мо аз аморатест, ки танҳо ду дарсади ҷамъияти он саводи навиштану хондан доштанд ва барои мобақӣ ҳамон гӯиши маҳаллишон кафофи гузарони рӯзгорро медод ва ниёзе ба донистани забони адабии меъёр набуд.

Рӯзнома дар посух ба эроди хонандааш менависад, ки имкони саранависӣ тақрибан вуҷуд надорад; яъне наметавон тамоми вомвожаҳо (калимаҳои иқтибосӣ)-ро аз забон дур рехт: “Холис навиштан дар ин айём, агар мумкин бошад, хеле душвор аст... Адибе мисли Фирдавсӣ тамоми сӣ сол заҳмат кашида “Шоҳнома”-ро навишт, бо иддаъои ин ки забони форсии холис аст. Боз мебинӣ, ки инҷову онҷо як ва ё ду ъарабӣ ҷузва шудааст. Пас дар ин қарни ахир... чи тавр холис метавон навишт?” (JadidOnline.com, 05.03.2012).

Рӯзнома аз мушкилоти забони порсӣ дар минтақа огоҳ буд ва фишори забонҳои русию узбакӣ бар порсиро бахубӣ эҳсос мекард ва барои муқобила бо он дар гӯшае бо номи “Қавоъиди форсия” дастури забони порсиро омӯзиш медод.

Наҷми Ковиёнӣ дар фарҷоми мақолаи пажӯҳишиаш менависад: “Аз тавқифи рўзномаи “Бухорои шариф” як сада мегузарад, аммо шигифто, бисёре аз андешаҳо, дидгоҳҳо ва масъалаҳое, ки дар сафҳаҳои рўзнома тарҳ шуда буд, ҳанўз бо қувват матраҳ аст”.

Вале тафовути ъумдае миёни нигарониҳои нависандагони он давра ва акнун ҳаст, ки марбут ба расмулхат мешавад. Навиштаҳои “Бухорои шариф”-ро, ҳамон гуна ки дуктур Наҷми Ковиёнии афғонистонӣ мехонад ва торнамои JadidOnline-и эрониён мунташир мекунад, ҳамаи порсигӯёни ҷаҳон мехонданду мефаҳмиданд. Ва дар сурати зарурат мешуд рӯи ниёз ба соири ҳамзабонон оварду дар ҳалли мушкилоти забон кӯшид. Чун аз неъмати хатти порсӣ бенасиб нашуда буданд. Акнун, аммо, ин навиштаи моро фақат худамон мехонему мефаҳмем ва агар хатти худӣ (порсӣ)-ро надонем, аз ҳалли мушкилоти он ъоҷизем. Пас танҳо василаи бақои забони порсӣ ба сурати шоиста дар минтақаи мо бозгашти он ба бистари худ (алифбои порсӣ) аст.

Дар бахшҳои баъдӣ ба чигунагии вуқӯъи мусибати тағйири расмулхат ҳам хоҳем пардохт.

Parsiname. Part 2

Порсинома

Бахши 2

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Пеш аз пай гирифтани ин сафари фарҳангӣ иҷоза бидиҳед ба чанд рӯйдод ва ҳақиқати муҳимми торихӣ бипардозем, ки тасвирро равшантар мекунад.

Бухорои давраи мавриди назари мо (авохири садаи 19 мелодӣ) Бухорои дарҳамшикастае буд. Дар воқеъ, Бухоро аз замони зимомдории Оли Манғит ба баъд рӯ ба уфул ниҳод. Манғитҳо ҳамон туркҳои чағатоии дастнишондаи Нодиршоҳи Афшор буданд, ки баъд аз марги подшоҳи Эрон (1740) Бухороро ба ирс бурданд ва аз соли 1868 мелодй (1247 ҳиҷрии хуршедӣ) то поёни ъумри аморат таҳти қаймумат (протекторат)-и Русияи тезорӣ буданд. Дар яке аз тасвирҳои Восилӣ Верешогин (Василий Верешагин), наққоши садаи 19-и рус сарбозе бухороиро мебинем мулаббас ба пероҳани гушоду дарози сурх, бо камону пайкону таркаш, омодаи ҳамла. Дар оғоз тасаввури сардамдорони Аморати Бухоро ин буд, ки бо ёрии Худованд бо ҳамин камону пайконҳо мешавад ҳуҷуми куффори русро дафъ кард. Аммо то шикаст хурданд, навое дигар навохтанд ва ба тезор (царь)-и рус лақаби “Оқпошшо” (Сапедподшоҳ) доданд ва ба фармони ӯ гардан ниҳоданд, бо ин умед, ки ба ъунвони туюлдор (вассал)-они Оқпошшо то абад тоҷу аврангашонро ҳифз кунанд... Аммо чунон намонду чунин низ ҳам нахоҳад монд.

Вопасмондагии Аморати Бухоро танҳо дар фанновариҳои низомии қурунивустоӣ (асримиёнагӣ)-аш набуд, балки сартосари аморат куҳна шуда буд ва фурӯ мерехт. Ҳатто агар артиши рус ба сарвақташ намерасид, боз ҳам фурӯ мерехт, ҳамонанди деворе, ки аз бунёд хароб шудаву мунтазири бодест, ки ба заминаш бикашад. Ва дар ин сарзамини бахтбаргашта танҳо 2 дарсади мардум хатту саводи хондану навиштан доштанд.

Ин ҳақиқат яке аз бузургтарин далелҳои мухолифони алифбои порсӣ дар Тоҷикистон аст. Ба заъми ин соҳибназарон, агар дубора ба хатти порсӣ баргардем, мизони савод дар кишвар ба ду дарсад боз хоҳад гашт; чун гӯё “хатти порсӣ ба андозае сахту мушкил аст, ки андак касе аз паси омӯхтанаш бармеояд”. Далели дигарашон ин аст, ки “бо хатти пириллик тавонистем 100 дарсади мардумро босавод кунем”. Албатта, ин ҳам як лофи шӯравиёна аст, чун баростӣ, ҳаргиз 100 дарсади ҷамъияти Тоҷикистон пирилликхон нашуданд ва буданд касоне, ки пойбанди порсӣ ё ҳатто хатти лотин монданд ва бо пириллик миёнаи хубе надоштанд. Бузургони миллат ҳам аз Садриддин Ъайнӣ гирифта то Мирзо Турсунзода осорашонро ба хатти порсӣ менавиштанд ва ҳаргиз тан ба ноҳамвории пириллик надоданд.

Аммо бад нест дар баробари ду дарсади саводи мардуми Аморати Бухоро мизони саводи импротурии Русияи тезориро ҳам бисанҷем, то дарёбем, ки моҳияти хат мизони саводро таъйин намекунад. Албатта, бояд мизони пешрафти ин ду сарзамин дар он давраро ҳам мадди назар дошта бошем, то таносуби ин муқоисаро дарёбем. Дар соли 1897 мелодӣ дар Русия омори саводи мардумони сокини импротурӣ мунташир шуда буд, ки бино бар он, Русия бо ҳамин хатти сириллик аз камтарин мизони савод дар миёни кишварҳои урупоӣ бархурдор буд. 78 дарсади ҷамъият бесавод буданд ва 39 дарсад метавонистанд бихонанд (яъне аксарият саводи навиштан надоштанд).

Ё ба қавли Дмитрий Бикуф (Быков), шоъиру нависандаи шаҳири рус, ки ҳамин чанд рӯз пеш (14.06.2012) дар родю «Эхо Москвы» суҳбат мекард, “мизони савод дар Русия дар поёни садаи 19 шаш дарсад буд ва ҳамин ки ба 30 дарсад расид, инқилоб шуд”. Ва баростӣ, мизони бесаводӣ дар як кишвари урупоӣ чун Русия дар он замон музҳик буд. Масалан, ҳудуди 48 дарсади мардуми устони Маскав бесавод буданд ва Сан-Петерзбург, ки пойтахти он буд, 41 дарсад бесавод дошт. Дар устонҳое чун Смоленск, Нижгород, Астрахан, Қазон, Томск ва Уфо аз 76 то 94 дарсади мардум бесавод буданд.

Оё шоиста аст, ки даму дастгоҳу тӯпу туфанги Оқпошшоро бо камону пайкону таркаши амири Бухоро муқобили ҳам бигзорем? На. Агар шоиста мебуд, шояд пои Оқпошшо ба сарзамини мо намерасид. Бухоро як аморати дар ҳоли фарсоиш буд, ки пӯсидагиаш чи дар артиш ва чи дар дигар ъарсаҳои зиндагии иҷтимоъӣ ҳувайдо буд. Савод ҳам наметавонад мустасно бошад. Агар мизони пешрафти Русияи тезорӣ ва Аморати Бухороро мадди назар дошта бошем, мизони савод дар ин ду сарзаминро ҳам мутаносибан ъайни ҳам мебинем. Яъне Русияи тезорӣ ҳам дар босавод кардани мардуми худ комгортар аз Аморати Бухоро набудааст. 

Ин дар ҳолест, ки ба навиштаи Броён Спунер ва Вилём Ҳулувей дар китоби “Саводомӯзӣ дар ҷаҳони порсигӯ”, мизони болои саводи порсигӯён ва фаровонии дабирони порсинавис аз ъомилҳои аслии мондагории забони порсӣ дар минтақае ба ин густардагӣ будаанд (Literacy in the Persianate World, edited by Brian Spooner and William L. Holloway, p.16, Philadelphia, 2012). Яъне ҳамаи он ду дарсад ҷамъияти босаводи Аморати Бухоро порсихону порсинавис буданд ва савод аз ъомилҳои аслии мондагории порсӣ дар минтақа будааст.

Бад-ин гуна, ин иддаъои дилбохтагони хатти пириллик, ки “тоҷикҳо сирфан ба туфайли хатти русӣ босавод шуданд” як иддаъои чирт, жож, беҳуда ва миёнтуҳист, ки кӯчактарин далели ъилмӣ надорад. Яъне ин содагии пириллик набуд, ки “100 дарсад”-и мардуми Бухорои Шарқиро босавод кард, балки шеваи эъмоли омӯзиш буд, ки дар мизони саводомӯзии чи Русия ва чи Бухоро (ва чи дигар бахшҳои импротурии Шӯравӣ) ҷаҳише бузург падид овард.

Дар идомаи ин ёддоштҳо мекӯшам муқоисае ҳам миёни хатти порсй ва алифбоҳои чинию жопунӣ анҷом диҳам, то собит кунам, ки чинию жопунӣ бамаротиб сахттар аз порсист, аммо зариби ҳуши чиниҳою жопуниҳо бамаротиб болотар аз зариби ҳуши мост. Пас ҳатто агар алифбои порсиро мушкил бидонем, боз ҳам ба суди ҳуши мост. Пас нӯши ҳушаш кунем, то қадре ҷилав биуфтем.

Parsiname. Part 1

Порсинома

Бахши 1

Ёддоштҳо дар бораи забони порсии сад соли ахир дар Фарорӯд

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Дар замоне ки нахустин нашрияи порсии Осиёи Миёна дар Бухоро мунташир шуд, забони мо бас бузургтар буд. Рӯзномаи «Бухорои шариф» (Bukhara-i Sharif) дуруст сад сол пеш дар қалби аморате мунташир мешуд, ки акнун аҷзои он се чумҳурии мустақилро шакл медиҳад. Ва «Бухорои шариф»-ро аз Самарқанду Бухоро гирифта то Кобулу Теҳрону Лоҳуру Калкаттаву Деҳлӣ ҳама мехонданду мефаҳмиданд ва бад-ин гуна пайванди порсиён бо яке аз марказҳои тамаддуну фарҳанги порсӣ, ки ҳамоно Бухоро буд, барқарор монда буд. Калиди аслӣ, ки роҳгушои ин пайванд буд, ҳамоно хатти порсӣ буд, ки имрӯза мо онро “алифбои ниёкон” меномем ва дар воқеъ, танҳо алифбои худии мост ва дар сурати бозгашти мо ба он хатти худӣ забони худии мо ба ҷойгоҳи сазовори худ боз хоҳад гашт.

Яъне ҳамин сад сол пеш забони ману шумо дар ҳамин минтақаи будубоши мо доманае фарохтар дошт ва акнун маҳдудтар шуда ва ҳатто ба оташ кашида шудани китобҳояш дар хостгоҳи он – Бухорову Самарқанд аз ҳеч гулӯе садоеро барнамекашад. Мо, чун гунҷишкони беболупари он Бухорои шариф, ки дар кӯҳистони Тоҷикистон паноҳ бурдаем, гоҳу гудор наҷвое ба осмон сар медиҳем, аммо то кунун барои ҳифзи забони модарӣ дар паҳнаи суннатии он кори сутурге накардаем. Наҷво карданро мурғон ҳам баладанд ва мо то кунун кори мурғон кардаем. Шояд акнун муносиб бошад, ки ба гулӯҳо фурҷа диҳем ва аз андеша бихоҳем, ки пасту баланди ин роҳро бисанҷад ва бигӯяд, ки чун шуд, ки чунин шуд.

Барои он даста аз забоншиносоне, ки ба дурустии эътиқодашон ба чудоии “тоҷикӣ” аз “порсӣ” ҳамчунон пойбанданд, як вазифаи кӯтоҳ дорем: лутфан бигӯед, ки ин пора шеър мутаъаллиқ ба кадом сарзамини порсигӯст?

Потии порисӣ, он сарвқади зуҳраҷабин,
Дар табассум сӯи доман зи даҳан гул мерехт.
Зулфи пурчину хам андар хами ӯ дар буни гӯш,
Обрӯи тара аз ҷабҳаи сунбул мерехт.
Диданаш он ҳама кайфияти ҳайрат медод,
К-ӯ зи саҳбои нигаҳ дар кафи он мул мерехт.
Лаҳну овози вай он сон ки ба гӯши ушшоқ,
Гаҳ хаши саъва, гаҳе чаҳ-чаҳи булбул мерехт.
Аз Фетербург ъазимат чу ба Амрико кард,
Нолаҳо аз сару аз по ҳама гулгул мерехт.

Ин ғазал дар тавсифи Оделино Потӣ (Adelina Patti), овозхони уперои фаронсавии садаи 19 аст, ба қалами Аҳмади Дониши бухороӣ, ки соли 1897 даргузашт. Ин ғазал метавонист ба ҳамин шакл аз қалами шоъире дар Теҳрону Кобулу Лоҳуру Калкатта ҳам битаровад. Ҳеч шохисе дар ин ғазал нест, ки онро ба як шаҳри бахусуси порсигӯ маҳдуд кунад. Ғазалест порсӣ, ки метавонад дар ҳар як аз шаҳрҳои паҳнаи порсигӯ суруда шуда бошад.

Аммо дар сарзамини наводагони Аҳмади Дониш, ки акнун мову шумо бошандагонаш ҳастем, агар бихоҳанд аз овозхоне Потӣ (Adelina Patti) ном тавсиф бикунанд, ҳатман русмаобона ӯро «Патти» хоҳанд номид ва шаҳрашро на «Порис», балки «Париж» ъунвон хоҳанд кард. Оё ин тафовут танҳо дар сарзамини наводагони Аҳмади Дониш падид омада? Бале. Чаро? Чун порсӣ дар сарзамини Аҳмади Дониш дастхуши сарнавишт шуд ва аз колбуди худӣ ба колбуде бегона ворез шуд. Ин иттифоқе буд, ки батадриҷ уфтод, аммо муассир буд. Ба гунае, ки акнун агар “Порис”-ро ба шеваи Аҳмади Дониш ба забон оваред, бо ҳаҷмае густарда дучор хоҳед омад, аз сӯи наводагони Аҳмади Дониш, ки муътақиданд, падарбузург иштибоҳ мекарда ва тарзи дурусти имлову талаффузи номи пойтахти Фаронса ҳамонест, ки русҳо гӯянд: Париж.

Аммо ин бовар ҳамин чанд даҳа бештар ъумр надорад. Яъне то чанд даҳа пеш ҳамагон дар ҷомеъаи порсигӯи инҷову онҷо “Париж”-и русиро “Порис” мегуфтанду менавиштанд. Ва далеле муҳкамтар ин ки то кунун тамоми порсигӯёни порсихони мо “Париж”-и русиро “Порис” гӯянду нависанд. Пас мушкил бояд дар бовари “париж”-гӯён бошад, на “порис”-гӯён.

Баҳси мо дар ин ҷустор ба “Порис”-у “Потӣ” маҳдуд намешавад, албатта. Басе густардатар аз инҳост. Аммо “Порис”-у “Потӣ” ҳусни ифтитоҳи муносибест, чун басодагӣ баёнгари бозича шудани забони мо ба дасти бегонагон аст ва танҳо муштест намунаи харвор.

Дар сароғози ин риштанавишторҳо, ки аз Аҳмади Дониш оғоз гирифт, аз гирдоварандагони маҷмӯъаи “Забони тоҷикӣ дар мабнои мубоҳисаҳо”, бавижа Ъабдулхолиқи Набавӣ, ниҳояти сипосгузориро дорам, чун дар идома аз матолиби он ки дар Бойгонии Давлатии Тоҷикистон маҳфуз аст, ниҳояти истифода сурат хоҳад гирифт.

Дар ин гӯшаи нави ҳафтаномаи “Нигоҳ” ба фарозу нишебҳои порсии Фарорӯд дар сад соли ахир хоҳем пардохт; ба мушкилоти забоне, ки сад сол пеш дар минтақа ҳарфи аввалу охирро мезад ва акнун дар охири охири сафф аст; ва бар сари ин масъала, ки оё мешавад порсиро дар минтақа ба ҷойгоҳи сазовораш баргардонд (оре, мешавад) ва чигуна, таваққуфе сарнавиштсоз хоҳем дошт.

Response to Samak's Question on Language Exams

Посух ба як пурсиши хабарнигори ҳафтаномаи "Самак"

- Азбаски Шумо яке аз фаъолони гурухи Забони порси дар Фейсбук хастед, хостем бо як суол ба Шумо мурочиат намоем(назарпурси): Чанде пеш парлумони Точикистон донистани забони точикиро ба вакилон хатми кунонид. Чун огахем аксар мансабдорони точик забони точикиро хуб намедонанд. Як суол пеш меояд: "Вакти он нарасидааст, ки Президент ва аъзои хукумат аз забони точики имтихон супоранд?" Агар малол набошад, посух медодед. Ташаккур.

Дар мавриди ин мавзўъ ҳудуди ду сол пеш изҳори назар карда будам ва назарам чандон тағйир накардааст. Шакке нест, ки вазъияти забони мо дар кишвар низор аст. Ва ин вазъият танҳо ба намояндагони мардум ва мақомҳои давлат маҳдуд намешавад, балки бар саросари чомеъа сироят кардааст. Шерозаҳои забони порсй дар Точикистон аз ҳам гусехта ва ин раванди табиъии дурии забон аз рўҳи худ аст. Рўҳи забони мо чизе чуз хатти порсй нест, ки аз оғози пайдоиши порсии навин то кунун бо он ҳамроҳ буда. Пас ба чои таъмиру тармими девор пеш аз ҳама бояд ба пойбаст (фундамент) пардохт, ки ҳамоно бозгашт ба хатти порсй аст. Бидуни хатти порсй на танҳо намояндагони мардум ва мақомҳои точик, балки ҳеч фарде қодир нест забони модарии моро сад дарсад ва бахубй фаро бигирад. Пешниҳоди ман ин аст, ки ба чои таъйини имтиҳони забон барои мақомҳо ба хатти порсй баргардем. Он гоҳ ҳам мақомҳо ва ҳам миллат ба омўзиш ва такаллуми дуруст ба забони порсй даст хоҳанд ёфт.

2 Questions on Nation-building & Regionalism

Посух ба ду пурсиши як рўзноманигор дар бораи миллатсозию маҳалгаройи

- Ба фикри шумо нахустин икдом барои миллатсози чи бояд бошад? 

- Ба қавли Мавлавй, “ҳамдилй аз ҳамзабонй беҳтар аст”. Дар мақулаи миллатсозй ҳам ҳамдилй пояи кор аст; ҳамдилй дар ҳамзабонй аммо. Ҳамдилй дар фарҳангу забону дирўзу имрўзу фардои муштарак. Барои сохтани миллате қавй бояд забоне қавй дошт. Ҳеч миллати қавие бо забони заъиф дар чаҳон ва дар торих вучуд надорад. Забон пояи ҳама навъ пешрафт аст, аз чумла ва бавижа миллатсозй. Забони порсй мавҳибат ё ҳадяи бузурги сарнавишт барои точикон аст, ки нахустин гўишварони ин забонанд. Аммо аз бади рўзгор мо наҳваи нигаҳдорй аз ин забонро фаромўш кардаем ва содатарину бунёдитарин шарти нигаҳдориро, ки мувозибат аз хатти модарй (хатти порсй) ва бозгашт ба он аст, бачо наовардаем. Точикон метавонанд танҳо аз роҳи бозгашт ба алифбои порсй забоне қавй ва дар натича миллате қавй шакл диҳанд.

- Оё махалгаро метавонад хаммиллат бошад? Бархе мегуянд, ки махалгаро хамеша манфиати махалро боло мегузорад ва манфиатхои милли барои у дуввумдарачаанд. Ба ин фикр то кучо рози буда метавонед?

- Агар маҳалгароёнро ҳаммилатони худ надонем, бекас хоҳем монд, чун тақрибан ҳамаи точикҳо маҳалгароянд. Магар ин ки ғурбат чашида бошанд ва бар вусъати дидашон афзуда бошанд ё дар ҳамон Точикистон ба ин муҳим даст ёфта бошанд, ки ҳатто худи Точикистон танҳо пораи кўчаке аз миллати моро дарбар мегирад; пас набояд онро кўчактар аз ин кард. Шумори ин даст афрод бисёр андак аст. Аз бади рўзгор, тайи чандсад соли ахир доманаи чаҳонбинии бештари точикон беандоза тангу маҳдуд шуда. Ба ҳамон шева, ки ба рўд “дарё” (баҳр) мегўем (чун дарёи воқеъй дар таркиби хокамон намондааст), ба вилоят ё ноҳия ё ҳатто рустои худ гоҳ “ватан” мегўем, ки бароянди тангии дид ва маҳсуру мунзавй будани инсон аст. Теъдоди бисёре аз касоне, ки санги Самарқанду Бухороро ба сина мекўбанд, мутаваччеҳ нестанд, ки яке аз ъавомили чудоии он ду шоҳшаҳр ҳисси шуми маҳалгаройи буд, ки монеъ аз дарки мусибати миллй дар он давра шуд. Вақте бархурдашон бо ҳаммеҳанони худ дар гўшае дигар аз кишвар инчунин аст, ба чи ҳаққи маънавие иддаъои Самарқанду Бухороро мекунанд? Ва чи тазмине вучуд дорад, ки фардо агар муъчизае шуду Самарқанду Бухоро ба оғўши моми меҳан баргаштанд, ҳамин бархурди носолимро бо ҳамқавмони самарқандию бухороимон нахоҳанд дошт? Пас ин ашки тимсоҳ рехтанҳо ба чи дарде мехурад? Ҳоло, ки ҳамин точикони боқимондаи сарзаминро худй ва ъазиз намедонй, синни зеҳниат қадд намедиҳад, ки ба хиёли Самарқанду Бухоро бошй. Аммо ин воқеъиятҳои имрўзи мост ва бояд ба гунае бо онҳо канор омад ва воқеъиятҳои беҳтаре сохт. Танҳо роҳи мумкин дар ростои миллатсозй ҳам ин аст: ҳаммиллат донистани ҳамдигар бо вучуди касру камбуди эҳсоси таъаллуқ ба як миллати воҳид, бо ин умед, ки рўзе-рўзгоре ин ҳисси таъаллуқ по бигирад.