Parsiname. Part 3

Порсинома. Бахши 3

Баҳси мо садсола аст

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Баҳси забон дар сарзамини мо баҳси имрӯзу дирӯз нест, балки дуруст сад сол пеш ҳам дақиқан ҳамин пурсишҳо дар Аморати Бухоро матраҳ будааст. Мабҳаси забони порсӣ дар сартосари 153 шумораи «Бухорои шариф», нахустрӯзномаи порсигӯёни Фарорӯд, тарҳу баррасӣ шудааст. 

Наҷми Ковиёнӣ, корманди Пажӯҳишгоҳи ъулуми иҷтимоъии Ҳуланд, ки тақрибан ҳамаи шумораҳои “Бухорои шариф”-ро мурур кардааст, менависад: “Посдорӣ аз забони форсӣ ва ислоҳи он дар сафҳаҳои рўзнома ҷойгоҳе боаҳаммият дошт. Рўзнома дар он бурҳа (давра) ба масъалаи гўишу лаҳҷа, забони гуфтору навиштор, забони меъёрӣ, сара навиштан ва пешинаи забон пардохтааст” (JadidOnline.com, 05.03.2012). 

Вай дар бораи забону баёни рӯзнома меафзояд, ки он омезае аз форсии роиҷ дар Эрону Афғонистон бо гӯиши бухороӣ буд. “Лаҳҷаи бухороӣ яке аз лаҳҷаҳои ширини забони форсист, ки бо лаҳҷаи Кобулу Балх қаробати бештар дорад. Насри рўзнома равон, сода ва меъёрист. Ба таври кул, рўзнома дастури забон ва нишонагузориро муроъот кардааст. Саҳми рўзнома дар таҳаввули насри форсӣ дар қаламрави Бухоро боаҳаммият аст”.

Забони расмии Аморати Бухоро порсӣ (форсӣ) буд ва бо ҳамин ном ҳам шинохта мешуд. “Бухорои шариф” ҳам ба забону хатти порсӣ мунташир мешуд. Дар шумораи якуми рӯзнома мехонем:

"Амороти Бухоро дорои се милюн нуфус аст. То акнун аҳолии Туркистон ва Мовароуннаҳр як рӯзнома ба забони миллӣ ва исломии худ надоштанд. Ҳоло "Бухорои шариф" ба забони расмии Бухоро, ки форсӣ аст, таъсис шуда, барои 9-10 милюн нуфуси исломияи Туркистон ва Мовароуннаҳр ҳамин як рӯзнома аст” (Наҷми Ковиёнӣ: “Бухорои шариф” дастаи нуре буд...”, ozodi.org, 01.03.2012)

Аммо аз лобалои матолиби он мешавад дарёфт, ки баҳси “форсӣ ва тоҷикӣ” дар ҳамон замон оғоз гирифта буд. Дар шумораи севуми рӯзнома омадааст:

"Ҳанўз шумораи аввали “Бухорои шариф”-ро нашр надода будем, ки баъзе оқоён дар матбаъа ҳозир шудаанд ва ба мақолаҳо нигоҳ кардаанду фармудаанд: “Инҷо забони ъумумӣ тоҷикӣ аст; рўзнома ҳам ба забони тоҷикӣ бошад, беҳтар аст” (JadidOnline.com, 05.03.2012).

Аммо идораи рӯзнома, ки муташаккил аз афроди таҳсилкарда ва таҷаддудхоҳи он рӯзгор буд, дар вокуниш ба он хостаи “оқоён” истидлол кардааст, ки “тоҷикӣ” хондани забони порсӣ “аз гусехта шудани риштаи қавмият” бармеояд ва ин ки “Бухорои шариф” мехоҳад дар таҳкими забони меъёри порсӣ бикӯшад, ки барои ҳамаи порсигӯёни ҷаҳон мафҳум бошад ва маҳдуд ба маҳалле бахусус нашавад. “Бухорои шариф” муътақид буд, ки сатҳи саводи мардуми ъодиро бояд ба рӯзнома наздик кард, на воруна (баръакс):

“Тараққии ҳар қавм марбут ба ин аст, ки ҳарф задан ва сухан гуфтани худашонро тобеъи навиштан ва китобат намоянд, на ин ки навиштаҳои худро тобеъи ҳарф задани ъавом-ун-нос (мардуми ъодӣ) намоянд. Умедворем, ки ба қадри имкон рӯзномаи мо форсии сода бошад» (ozodi.org, 01.03.2012).

Наҷми Ковиёнӣ, ки дар пажӯҳишҳояш ба ин мавзӯъ пардохта, мегӯяд: “Аз назари забоншиносӣ, миёни забони форсӣ дар Эрон, Афғонистон ва Тоҷикистон дар сатҳи дастуру сохтори забон кадом тафовут дида намешавад. Танҳо дар сатҳи лаҳҷа ва баъзе аз истилоҳот тафовутҳое вуҷуд дорад, ки натиҷаи сарнавишти сиёсӣ-торихии мутафовит аст. Забони форсӣ, дарӣ ва тоҷикӣ се номи як забон аст”.

Дар он давра ҳам рӯзноманигоронро ба гароиш ба гӯиши роиҷ дар Эрон муттаҳам мекарданд ва “Бухорои шариф” гилояҳоро чоп мекард. Дар номаи як хонандаи рӯзнома омадааст: “...Ин шева, ки дар мақолоти ахбори “Бухорои шариф” навишта мешавад, шева ва лаҳҷаи Эрони ҳолия аст, ки аз сар то по мағруқи алфозу ъарабиҳои ъасирулфаҳм ва аз се қисмати он яке форсӣ аст”. Аммо нуктаи ҷолиб инҷост, ки шеваи баёни худи нависандаи нома ҳам тафовути чандоне аз забони “Бухорои шариф” надорад ва ҳатто сахттару муъаррабтар (ъарабишудатар) аз он аст. Яъне забони навиштории порсӣ дар он давра ба ҳамин шевае буда, ки дар номаи он хонанда мебинем ё дар китобҳои “Наводир-ул-вақоеъ»-и Аҳмади Донишу “Таҳзиб-ус-сибён”-и Садриддин Ъайнӣ мушоҳида мекунем. Забоне фохиру клоссик бо басомад (частота)-и бештари вожагони ъарабӣ. Забони порсии меъёри он даврон ҳамин буд ва ҳар касе аз хатту саводи порсӣ бархурдор буд, чи дар Ҳиндустон ва чи дар Эрону Афғонистону Бухоро, ба ҳамин шева менавишт. Вале суҳбати мо аз аморатест, ки танҳо ду дарсади ҷамъияти он саводи навиштану хондан доштанд ва барои мобақӣ ҳамон гӯиши маҳаллишон кафофи гузарони рӯзгорро медод ва ниёзе ба донистани забони адабии меъёр набуд.

Рӯзнома дар посух ба эроди хонандааш менависад, ки имкони саранависӣ тақрибан вуҷуд надорад; яъне наметавон тамоми вомвожаҳо (калимаҳои иқтибосӣ)-ро аз забон дур рехт: “Холис навиштан дар ин айём, агар мумкин бошад, хеле душвор аст... Адибе мисли Фирдавсӣ тамоми сӣ сол заҳмат кашида “Шоҳнома”-ро навишт, бо иддаъои ин ки забони форсии холис аст. Боз мебинӣ, ки инҷову онҷо як ва ё ду ъарабӣ ҷузва шудааст. Пас дар ин қарни ахир... чи тавр холис метавон навишт?” (JadidOnline.com, 05.03.2012).

Рӯзнома аз мушкилоти забони порсӣ дар минтақа огоҳ буд ва фишори забонҳои русию узбакӣ бар порсиро бахубӣ эҳсос мекард ва барои муқобила бо он дар гӯшае бо номи “Қавоъиди форсия” дастури забони порсиро омӯзиш медод.

Наҷми Ковиёнӣ дар фарҷоми мақолаи пажӯҳишиаш менависад: “Аз тавқифи рўзномаи “Бухорои шариф” як сада мегузарад, аммо шигифто, бисёре аз андешаҳо, дидгоҳҳо ва масъалаҳое, ки дар сафҳаҳои рўзнома тарҳ шуда буд, ҳанўз бо қувват матраҳ аст”.

Вале тафовути ъумдае миёни нигарониҳои нависандагони он давра ва акнун ҳаст, ки марбут ба расмулхат мешавад. Навиштаҳои “Бухорои шариф”-ро, ҳамон гуна ки дуктур Наҷми Ковиёнии афғонистонӣ мехонад ва торнамои JadidOnline-и эрониён мунташир мекунад, ҳамаи порсигӯёни ҷаҳон мехонданду мефаҳмиданд. Ва дар сурати зарурат мешуд рӯи ниёз ба соири ҳамзабонон оварду дар ҳалли мушкилоти забон кӯшид. Чун аз неъмати хатти порсӣ бенасиб нашуда буданд. Акнун, аммо, ин навиштаи моро фақат худамон мехонему мефаҳмем ва агар хатти худӣ (порсӣ)-ро надонем, аз ҳалли мушкилоти он ъоҷизем. Пас танҳо василаи бақои забони порсӣ ба сурати шоиста дар минтақаи мо бозгашти он ба бистари худ (алифбои порсӣ) аст.

Дар бахшҳои баъдӣ ба чигунагии вуқӯъи мусибати тағйири расмулхат ҳам хоҳем пардохт.