Shakuri

Шакурӣ рафту аз ў як Бухоро рўи дўшам монд,
Ҳазорон ҳарфи ногуфта ба лабҳои хамўшам монд.
Шаҳи мо, бесарони солики ин бесулукиҳо,
Рамиду орамиду ғуссаҳояш бори ҳушам монд.
Дубора хонаам хилват шуду кошонаам бенур,
Мунаввар муршиди маҳфил чу фарёде ба гўшам монд,
Дубора жандафарҳангу дубора жандапайвандем,
Дигарбора ба ночорй табори жандапўшам монд.
Работи пору имрўзу пасинам рахт барбаста,
Умедам бастаи рахташ шуду оҳу хурўшам монд...

 ***

شکوری رفت و از او یک بخارا روی دوشم ماند
هزاران حرف ناگفته به لب‌های خموشم ماند
شه ما بی‌سران سالک این بی‌سلوکی‌ها
رمید و آرمید و غصه‌هایش بار هوشم ماند
دوباره خانه‌ام خلوت شد و کاشانه‌ام بی‌نور
منور مرشد محفل چو فریادی به گوشم ماند
دوباره ژنده‌فرهنگ و دوباره ژنده‌پیوندیم
دگرباره به ‌ناچاری تبار ژنده‌پوشم ماند
رباط پار و امروز و پسینم رخت بربسته
امیدم بستۀ رختش شد و آه و خروشم ماند...

Pohantun Vs Daneshgah

Чанги “пуҳантун”-у “донишгоҳ”

Вожаи “пуҳантун”-ро бори нахуст дар давраи шўравй шунида будам ва тасаввурам ин буд, ки “Пуҳантун” исми хос аст; номи донишгоҳ аст. Мепиндоштам, ки мисли “Донишгоҳи Ленин” дар Душанбе мардуми Кобул “Донишгоҳи Пуҳантун” доранд. Лобуд номи касест.

Дертар, басе дертар, дарёфтам, ки “пуҳантун” як вожаи паштуст ба маънии “донишгоҳ”; дар воқеъ, тарчумаи дақиқи вожаи “донишгоҳ” ба забони паштуст ва дуруст ба монанди “донишгоҳ” ду бахш дорад: “пуҳан” – дониш ва “тун” – гоҳ. Ҳар ду вожа бо порсй пайванди танготанг дорад: “пуҳан” бо “панд”-и порсй ва “тун” бо пасванди “дон”-и порсй. “Пуҳан” дар забони афғонй (пашту) ба маънои “дониш аст ва “панд” дар забони порсй ба маънои андарз. Пасванди “-тун” дуруст ба монанди “-дон”-и порсй пасванди маконист. Дар бисёре аз гўишҳои порсй ҳам “-дон”-ро “-дун” гўянд, ки бисёр шабеҳтар ба “-тун” аст.

Тафовути “-дон”-и порсй бо “-тун”-и пашту ин аст, ки аввалй дар мавриди маконҳои кўчак (гулдун, қаламдун) ба кор меравад ва дувумй барои маконҳои бузургтар, монанди пасванди “-гоҳ” дар забони порсй (пуҳантун – донишгоҳ; роғтун – бемористон). Ва акнун боварам намешавад, ки ҳамин вожа шуда мояи чанги сардие ъазим байни қавмҳои бародару ҳамтабор дар Афғонистон (точикҳо ва паштунҳо ҳамтабору ҳамрешаанд, ҳамон гуна ки забонҳояшон долл бар ин ҳақиқат аст).

Худо биёмурзод Басири Бобай, рўзноманигори балхиро, ки ҳамин чанд ҳафта пеш сактаи қалбй карду даргузашт. Ҳамў буд, ки чанд сол пеш ба хотири корбурди вожаи “донишгоҳ” дар телевизюни Балх тавбех шуд ва ин оташи зери хокистарро рў кард. Ва то кунун бисёре аз арчмандони паштун ҳам дарёфтаанд, ки корбурди вожаи порсй ҳаққи мусаллами як порсигўст ва ҳеч нопорсигўе кўчактарин ҳаққи таъйини вожагон барои порсигўёнро надорад. Ин ҳақиқат дар мавриди ҳар забони дигаре ҳам сидқ мекунад. Чунончи порсигўёни Афғонистон ҳаргиз хостори таҳмили вожаи “донишгоҳ” бар ҳамагон нашудаанд. Ин ба он монад, ки ба омрикоиҳои муқими Афғонистон бигўед, ки дигар University нагўянд ва ба чои он “пуҳантун” бигўянд. Хандадор ва дар ъайни ҳол асафнок аст.

Таъйини “мусталаҳоти миллй” (ки худаш истилоҳи масхараест ва санаде аз он “мусталаҳот” вучуди хоричй надорад) барои тамоми ақвоми як кишвар иқдоме комилан фошистй ва ба дур аз тасаввури инсони имрўзист. Ҳар забоне роҳи пешрафт ва печухамҳои худро паймуда ва бо ўст, ки барои ниҳоде чун донишгоҳ чи номе биниҳад. Ин ки рўзи сешанбе (04.09.2012) Масъуди Тараштвол, раиси муассисоти таҳсилоти ъолии Афғонистонро аъзои Кумисиюни умури фарҳангию динии Мачлиси Намояндагон ба далели корбурди вожаи “донишгоҳ” задаанд, як рухдоди шармовари дигар дар ҳамин боб аст.

Бисёр дўст дорам, ки забони пашту ҳам ба авчи такомул бирасад, бирўяд, рушд кунад, андеша офаринад. Ба суди башарият аст. Эй кош кўбандагони мехи “пуҳантун” бар мух (мағз)-и миллат ин ҳама нерўро харчи роҳи такмилу пешрафти забони пашту мекарданд. Ба суди ҳамагон мешуд. Аммо ин ки бо монеътарошиҳои фошистона нагзоранд, ки забоне дигар (ки забони аслии кишвар аст) роҳи такомулро бипаймояд, ба он монад, ки дар мусобиқаи дав ман мучи давандаи бартарро бигирам ва нагзорам, ки чилавтар аз ман биравад... ки ъайни номардист. Хичолат ҳам хуб чизест. Дигар вақташ аст, ки домани донишгоҳу донишчўву додситонию додсарою додгоҳро раҳо кунед ва дар канори эчоди вожаҳое чун пуҳантуну соронволию ҳоказо андешаҳои созанда ҳам халқ кунед.

جنگ پوهنتون و دانشگاه

واژۀ «پوهنتون» را بار نخست در دورۀ شوروی شنیده بودم و تصورم این بود که «پوهنتون» اسم خاص است، نام دانشگاه است. می‌پنداشتم که مثل «دانشگاه لنین» در دوشنبه، مردم کابل «دانشگاه پوهنتون» دارند. لابد نام کسی است.

دیرتر، بسی دیرتر دریافتم که «پوهنتون» یک واژۀ پشتو است به معنی «دانشگاه»؛ در واقع، ترجمۀ دقیق واژۀ «دانشگاه» به زبان پشتوست و درست به مانند «دانشگاه» دو بخش دارد: پوهن – دانش و تون – گاه. هر دو واژه با پارسی پیوند تنگاتنگ دارد: «پوهن» با «پند» ِ پارسی و «تون» با پسوند «- دان» پارسی. پوهن در زبان افغانی (پشتو) به معنای دانش است و پند در زبان پارسی به معنای اندرز. پسوند «- تون» درست به مانند «- دان» پارسی پسوند مکانی است. در بسیاری از گویش‌های پارسی هم «- دان» را «- دون» گویند که بسیار شبیه‌تر به «- تون» است. تفاوت «- دان» پارسی با «- تون» پشتو این است که اولی در مورد مکان‌های کوچک (گلدون، قلمدون) به کار می‌رود و دومی برای مکان‌های بزرگ‌تر، همانند پسوند «- گاه» در زبان پارسی (پوهنتون - دانشگاه، راغتون – بیمارستان). و اکنون باورم نمی‌شود که همین واژه شده مایۀ جنگ سردی عظیم بین قوم‌های برادر و هم‌تبار در افغانستان (تاجیک‌ها و پشتون‌ها همتبار و همریشه‌اند، همان گونه که زبان‌هایشان دال بر این حقیقت است).

خدا بیامرزاد بصیر بابی، روزنامه‌نگار بلخی را که همین چند هفته پیش سکتۀ قلبی کرد و درگذشت. همو بود که چند سال پیش به خاطر کاربرد واژۀ «دانشگاه» در تلویزیون بلخ توبیخ شد و این آتش زیر خاکستر را رو کرد. و تا کنون بسیاری از ارجمندان پشتون هم دریافته‌اند که کاربرد واژۀ پارسی، حق مسلم یک پارسیگو است و هیچ ناپارسی‌گویی کوچک‌ترین حق تعیین واژگان برای پارسی‌گویان را ندارد. این حقیقت در مورد هر زبان دیگری هم صدق می‌کند. چنانچه پارسی‌گویان افغانستان هرگز خواستار تحمیل واژۀ «دانشگاه» بر همگان نشده‌اند. این به آن ماند که به آمریکایی‌های مقیم افغانستان بگویید که دیگر «یونیورسیتی» نگویند و به جای آن «پوهنتون» بگویند. خنده‌دار و در عین حال اسف‌ناک است.

تعیین «مصطلحات ملی» (که خودش اصطلاح مسخره‌ای است و سندی از آن «مصطلحات» وجود خارجی ندارد) برای تمام اقوام یک کشور، اقدامی کاملاً فاشیستی و به دور از تصور انسان امروزی است. هر زبانی راه پیشرفت و پیچ و خم‌های خود را پیموده و با اوست که برای نهادی چون دانشگاه چه نامی بنهد. این که روز سه‌شنبه مسعود ترشتوال، رئیس موسسات تحصیلات عالی افغانستان را اعضای کمیسیون امور فرهنگی و دینی مجلس نمایندگان، به دلیل کاربرد واژۀ «دانشگاه» زده‌اند، یک رخداد شرم‌آور دیگر در همین باب است.

بسیار دوست دارم که زبان پشتو هم به اوج تکامل برسد، بروید، رشد کند، اندیشه آفریند. به سود بشریت است. ای کاش کوبندگان میخ «پوهنتون» بر مخ ملت، این همه نیرو را خرج راه تکمیل و پیشرفت زبان پشتو می‌کردند. به سود همگان می‌شد. اما این که با مانع‌تراشی‌های فاشیستانه نگذارند که زبانی دیگر (که زبان اصلی کشور است) راه تکامل خود را بپیماید، به آن ماند که در مسابقۀ دو من مچ دوندۀ برتر را بگیرم و نگذارم که جلوتر از من برود... که عین نامردی است. خجالت هم خوب چیزی است. دیگر وقتش است که دامن دانشگاه و دانشجو و دادستانی و دادسرا و دادگاه را رها کنید و در کنار ایجاد واژه‌هایی چون پوهنتون و سارانوالی و هکذا اندیشه‌های سازنده هم خلق کنید.  

Adventures of a Parthian Word

Саргузашти як вожаи портй

Яке аз ғалатҳои мусталаҳ (роич) дар забоншиносии эронй “паҳлавй” хондани забони порсии миёна ё сосонй аст. Забони паҳлавии ростин ҳамон забони портист, ки бар порсии миёна таъсири мустақим дошта, ва на танҳо бар он. Ҳузури паҳлавй (портй/ашконй) дар порсии имрўз ва забонҳои матраҳи чаҳон ҳамчунон маҳсус аст. Яке аз вожагони пурчилваи портй “газн” аст, ки ба шакли “ганч” ба порсии сосонй (порсии миёна) роҳ ёфт. Имрўза дар номномаҳои инглисй решаи номи писаронаи “Чоспер” (Jasper)-ро порсй медонанд, аммо камтар касе медонад, ки ин ҳамон “ганчур” аст, бо таҳрифи талаффуз, аммо бо ҳамон маъно:

http://babynamesworld.parentsconnect.com/meaning_of_Jasper.html

Он ганчи ашкониро дар масдари “гунчондан” ва исми “гунчоиш” ҳам мебинем, бо ин ки “забар”-аш “пеш” шудааст.

Пеш аз ислом буд, ки “ганч” аз порсии миёна ба ъарабй роҳ ёфт. Ба чандин гуна. Шакли аввалияи он дар забони ъарабй “канз” буд, ба ҳамон маънии дақиқи вожа: ганч. Шакли дувуми он дар забони ъарабй масдари “хазана” ба маънии “анбоштан, пасандоз кардан” аст, ки вожаҳои бисёре ба монанди махзану махозин, хизонаву хазина аз он рўидаанд. Ин вожаи порсии тозишуда ба Фарангистон роҳ гушуд ва дар забони итолиёйи mazazzino (анбор), дар фаронсавй ва русй magasin (анбор, фурўшгоҳ) ва дар инглисй magazine (мачалла) шуд. Туркҳо онро ба шакли “мағоза” (фурўшгоҳ) пазируфтанд ва ба эрониён бозпас содир карданд.

Шакли севуми “ганч”-и ашконй дар забони ъарабй “чаназа” аст, ба маънои пўшондан, нуҳуфтан. Ва “чаноза” ҳам ки пайкари бечони нуҳуфта аст, аз ҳамон меояд.

Юнониҳо “ганч”-и порсиро ба шакли gaza пазируфтанд, ба ҳамон маънии аслии вожа. Забони лотин онро аз юнонй ба шакли gazette вом гирифт, ки воҳиди пули фарангиҳо шуд ва сипас ба маънои “рўзнома” (газета) даромад, чун қимати он баргаҳо, ки “гозет” ном дошт, як гозет беш набуд...

سرگذشت یک واژۀ پارتی

یکی از غلط‌های مصطلح در زبان‌شناسی ایرانی «پهلوی» خواندن ِ زبان پارسی میانه یا ساسانی است. زبان پهلوی راستین همان زبان پارتی است که بر پارسی میانه تأثیر مستقیم داشته، و نه‌تنها بر آن. حضور پهلوی (پارتی/اشکانی) در پارسی امروز و زبان‌های مطرح جهان همچنان محسوس است. یکی از واژگان پرجلوۀ پارتی «گزن» است که به شکل «گنج» به پارسی ساسانی (پارسی میانه) راه یافت. امروزه در نامنامه‌های انگلیسی ریشۀ نام پسرانۀ «جاسپر» را پارسی می‌دانند، اما کمتر کسی می‌داند که این همان «گنجور» است، با تحریف تلفظ، اما با همان معنا:

http://babynamesworld.parentsconnect.com/meaning_of_Jasper.html

آن گنج اشکانی را در مصدر «گنجاندن» و اسم «گنجایش» هم می‌بینیم، با این که زبر (فتحه)اش «پیش» (ضمه) شده است.

پیش از اسلام بود که «گنج» از پارسی میانه به عربی راه یافت. به چندین گونه. شکل اولیۀ آن در زبان عربی «کنز» بود، به همان معنی دقیق واژه: گنج. شکل دوم آن در زبان عربی مصدر «خزن» به معنی «انباشتن، پس‌انداز کردن» است که واژه‌های بسیاری به مانند مخزن و مخازن و خزانه و خزینه از آن روئیده‌اند. این واژۀ پارسی تازی‌شده به فرنگستان راه گشود و در زبان ایتالیایی mazazzino (انبار)، در فرانسوی و روسی magasin (انبار، فروشگاه) و در انگلیسی magazine (مجله) شد. ترک‌ها آن را به شکل «مغازه» (فروشگاه) پذیرفتند و به ایرانیان بازپس صادر کردند.

شکل سوم گنج اشکانی در زبان عربی «جنز» است، به معنای پوشاندن، نهفتن. و «جنازه» هم که پیکر بیجان نهفته است، از همان می‌آید.

یونانی‌ها «گنج» پارسی را به شکل gaza پذیرفتند، به همان معنای اصلی واژه. زبان لاتین آن را از یونانی به شکل gazette وام گرفت که واحد پول فرنگی‌ها شد و سپس به معنای «روزنامه» درآمد، چون قیمت آن برگه‌ها که «گازت» نام داشتند، یک گازت بیش نبود...