Хазортуи кавмии Кафкоз*به دبيره پارسی
Хаводиси рузгор намояндагони гуруххои забонии мухталифро ба самти Кафкоз рондааст, ба гунае ки акнун дар ин минтакаи нисбатан кучаки кухистонй гуяндагони даххо забони кафкозй, урупойи, эронй, олтойи ва словй канори хам ба сар мебаранд.
Кухсору водихое, ки худуди 1200 килуметр масофати миёни дарёхои Сиёх ва Хазарро фаро гирифтаанд, тайи садахо ба акаллиятхои гуногун панох додаанд ва вижагии забонй ва гуишии онхоро хифз кардаанд. Ин танаввуъи кавмй ва забонй, ки маншаъи аслии гано (боигарй)-и фархангии ин хиттаи бостонист, борхо дар тули торих сарчашмаи даргирихо низ будааст ва акнун хам ин ихтилофот гох буруз мекунад.
Чолиб ин чост, ки чунин фишурдагй ва дархам-танидагии кавмиятхо ва забонхои гуногун дар минтакахои мушриф ба Кафкоз, яъне дар Урупо ва Ховари Миёна мушохида намешавад. Бо ин ки Урупо ва Ховари Миёна аз нигохи масохат ва чамъият бисёр густардатар ва бештар аз Кафкозанд, аз лихози забонй ва кавмй аз талаввун ва гуногунии камтаре бархурдор хастанд. Агар бихохем фехресте аз забонхои умдаи роич дар Кафкоз бидихем, такрибан ба шакли зер хохад буд:
Арманй, озарй, гурчй, абхозй, одигейи, черкесй, кобординй, оворй, огулй, доргинй, лакй, лезгй, футулй, табосаронй, тазохурй, чеченй, ингушй, юнонй, курдй, усетй (ирунй), толишй, русй, болкорй, карочойи, кумикй, нугойи, туркманй ва колмикй.
Накшае, ки дар садри матлаб омадааст, гурухбандии ин забонхо ва мавкеъияти чугрофиёии онхоро нишон медихад. Хар кадом аз ин забонхо дар нохияхои мухталиф гуиши хосси худро доранд.
Эронитаборони Кафкоз
Дар ин накша номи забони тотиро намебинем, ки хамчунон дар Чумхурии худмухтори Догистони Русия ва Чумхурии Озарбойчон роич аст ва аз гуишхои бозмонда аз забони пахлавй (порсии миёна) ба шумор меояд ва табъан, бо порсии навин пайванди танготанг дорад.
Забони толишй хам ки яке дигар аз забонхои эронии бостонист ва дар Эрон хам гуяндагоне дорад, дар Кафкоз роич аст. Бино ба додахои торихй, решаи кавму забони толишй ба мардумони Мод бармегардад.
Забони усетй (осетинй), ки ба забони худи усетихо “ironi” ё “ironi ævzag” хонда мешавад, хамон гуна ки аз номаш пайдост, як забони эронист, мутаъаллик ба шохаи шаркии ин хонаводаи забонхо. Гуяндагони ин забони бостонй, ки бахше аз сарзаминашон тайи яке-ду мохи ахир дар сархатти хабархо буд, худуди 700 хазор танро ташкил медиханд ва расман миёни Русия ва Гурчистон бахш шудаанд.
Иристон кучост ва ирунихо кистанд?
Ба гуфтаи Турачи Атобакй, коршиноси масоили Осиёи Миёна ва Кафкоз, усетихо хазорон сол пеш аз Осиёи Миёна ба Кафкоз куч кардаанд, аммо фархангашон ба тамом бо фарханги мардуми бумии Кафкоз даромехтааст. Бо вучуди ин, забони эронии усетихо хифз шуда ва пайванди он бо дигар забонхои эронии шаркй, ба монанди забонхои ягнобй ва бадахшй (дар Точикистону Афгонистон) ва забони пашту хувайдост. Усетихо ба сарзаминашон «Иристон» мегуянд, ки баргирифта аз хамон «эр» (Ir)-и Эрон ба маънои «Ориё»-ст.
Дар донишномахои форсй номи ин кавм ба шаклхои «осй» ва «олонй» низ омадааст. «Доиратулмаъорифи форсй»-и Мусохаб дар бораи забони ин кавм менависад:
«Осй ё олонй ё усетй (oseti) аз забонхои эронии шаркй, аз решаи хиндуурупойи, ки дар кисмате аз навохии кухистонии Кафкози марказй роич аст ва дорои ду лахчаи ирун (iron) ва дигурун (digoron) аст. Сарфи асомй дар холоти мухталиф (падеж) хануз дар ин забон маъмул аст ва аз забонхои маъдуди эронии роич аст, ки забони форсй дар он камтар таъсир кардааст.»
Танхо як забоншинос метавонад пайванди решаии вожахои осй бо порсиро радёбй кунад. Нигохе дакиктар ба бархе аз вожахои ин забон рохгушои шинохти наздикии миёни забонхои мост.
Мукоисаи порсию ирунй
Барои намуна, дар гуиши дигурунй ба «писар» мегуянд «битсеу» ё «бичеу», ки беиртибот бо вожаи порсии «бачча» нест. Ва хамин тавр, дар гуиши «ирунй» ба феъли дастурии «накун» “ma ke” ё “ma ken” мегуянд, ки ба баёни бадахшй монанд аст. Чанд вожаи дигари осй ва муъодили порсии онхо:
Хуицау – Худо(й)
Сауштан – савганд
Хун – хон
Амарди – (у) мурд
Хорш – хуш
Дар – бидор
Сау – сиёх
Хо - хохар
Ва ду чумла ба забони ирунй:
Ay ta mæ xo u – Ин хам хохари ман аст.
Næ, uyi student næ u – На, у донишчу нест.
Донишномаи Бритонико (Britannica) «ирунй» ва «дигурунй»-ро ду гуиши аслии забони осй тавсиф кардааст, ки аввалй дар ховар ва дуввумй дар бохтари сарзамини Иристон роич аст. Аз миёни ин ду гуиш дигурунй (ё дигаронй?) кадимитар махсуб мешавад.
_________________
*хазорту - лабиринт
No comments:
Post a Comment