Гумномӣ
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Имрӯз, пеш аз ин ки барои навиштани ин сатрҳо бинишинам, бар ҳасби тасодуф шоҳиди гуфтугӯи се-чаҳор мусофири утубус дар шарқи Ландан будам. Ҷавононе, ки баравшанӣ пайдо буд аҳли Осиёи Миёнаанд, дар ҳоле ки фаварони душномҳои русӣ аз даҳонашон меборид, савори утубус шуданду нишастанд. Як марди миёнасол, ки пеш аз сухан гуфтанаш ҳам рус буданаш аз ваҷоҳаташ ҷеғ мезад, аз ҷавонони тозаворид ба забони русӣ пурсид аҳли куҷоанд. Гуфтанд: “Туркманистон”. Гуфт: “Манзуратон Қазоқистон аст?” Гуфтанд: “На, каме поинтар. Туркманистон”. Гуфт: “Оҳон! Ёдам омад. Солҳо пеш, шояд сӣ сол пеш буд, ки гузорам ба кишваратон уфтода буд. Фақат як шаҳрашро дидам, мутаассифона. Аммо ҳаргиз фаромӯшаш намекунам. Шаҳри Чкаловск! Аҷаб зебоманзар буд!”
Пас аз лаҳзае сукут яке аз ҷавонони туркман бо пӯзиш равшан кард, ки Чкаловск дар қаламрави Туркманистон воқеъ нест. Тоза баъд аз он буд, ки барои 10-15 дақиқа баҳси куҷо будани Чкаловск ҷараён дошт. Тақрибан ҳамаи кишварҳои минтақаро ном бурданд, ба ҷуз Точикистон ва саранҷом ба натиҷае расиданд, ки Чкаловск шаҳрест дар Узбакистон ва бо итминони хотир ба идомаи суҳбатҳояшон пардохтанд. Маҷбур ба мудохила шудам, то нақшаи зеҳнии ин ҷамоъати русу туркманро равшантар кунам.
Замоне сарзаминҳои он марди русу ин ҷавонҳо ва мани шунаванда яке буд ва аз тикка-пора шудани он ҳанӯз 20 соли тамом ҳам нагузаштааст. Аммо ҳамон суҳбати кӯтоҳ басанда буд, ки мизони бегонагӣ ва фосилаи уфтода миёни ҳаммеҳанони пешинро ошкор кунад. То бист сол пеш ҳама зери як парчами фарох саф мекашидему аз иттиҳоди заволнопазири миллатҳои Уруосиё ба ҷаҳониён шиъор медодем ва шуъурамонро ҳам бо ин шиъорҳо анбошта будем. Аммо ҳамааш шиъоре беш набуд, вагарна бо шӯру тӯфоне, ки баъдан ба сарвақтамон расид, шарҳа-шарҳа намешуду фурӯ намерехт.
Аз ин рӯ аҷаб нест, ки як марди руси 40-45-сола (ки бо ифтихор ба ҷавонони корҷӯи туркман пуз медод, ки ба даъвати як бонки инглисӣ барои кор ба Ландан омада ва ин ки дар ҷавонӣ хуб дарс хонда буд, ки ба инҷоҳо расидааст) миёни Туркманистону Тоҷикистон тафовут қоил мешуд. Бегумон, ин суҳбати марди рус баёнгари биниши тангаш дар мавриди минтақа буд. Аммо аз сӯи дигар, намоёнгари нотавонии кишварҳои минтақа дар шиносондани худ тайи солҳои истиқлол ҳам буд. Мо, ки аз кишварҳои дуртар дар Ғарбу Шарқ таваққуъи шиносоӣ ва шинохта шуданро дорем, оҳиста-оҳиста дар чашми бародарони бузурги пешин ҳам рангу рӯ мебозему гумном мешавем.
Бист соли дурӣ аз он ғӯли сурхи бузург баҳонаи хубест барои андешидан бар сари ин ки чи будему чи шудем. Албатта, ин манзур дар ин мухтасар намегунҷад. Муқоисаи омору арқом фурсату фазои бештаре мехоҳад. Он чи равшану мусаллам аст, ин аст, ки Шӯравӣ беасар нашуд. Асароти зиндагии мо дар Шӯравӣ барои даҳҳо ва шояд садҳо соли дигар дар бистари миллати мо боқӣ хоҳад монд. Ҳамон гуна ки осори зиндагӣ дар Аморати Бухоро ҳамчунон машҳуд аст ва бо фурӯ рехтани ғӯли сурхи бузург он осор дубора бармало мешаванд; аморате, ки дар поёни садаи 18 дар паи марги Нодиршоҳи Афшор поярезӣ шуд ва то поёни умри 135-солааш нишони андаке аз шукуфоӣ аз худ ба ҷо гузошт ва бештар ёдовари сарафкандагию хорӣ ва гирифториҳои моддию маънавист. Шӯравӣ он фазоро ба ҳам зад, мизони саводро аз тақрибан ҳеч ба 100 дарсад расонд, бемористонҳои ройгон сохт, донишомӯзиро иҷборӣ ва маҷҷонӣ кард, бекориро ба ҳадди ақал бурд... Инҳо ҳама муъҷизаосо анҷом нагирифт, албатта, балки миллати мо дар канори дигар миллатҳои Шӯравӣ аз ҳафт хони Рустам гузаштанд ва аз дами теғи ҷаллодони Кремлин ҷон ба саломат бурданд, то дар поёни умри ғӯли бузурги сурх лаҳзае биосоянд.
Ҳамон рифоҳу беҳзистист, ки ёди Шӯравиро дар зеҳни бисёре азизу гиромӣ нигоҳ доштааст. Бадбахтиҳои имрӯз накбати дирӯзро ҳеч карда ва ҷаҳаннами имрӯз бадтарин рӯзгори шӯравиро биҳиштӣ ҷилва медиҳад. Гӯӣ ёдамон рафтааст, ки Шӯравӣ дар баробари он беҳзистии кӯтоҳмуддат сиришти моро ба ҳам зад, ҳувияти моро захмӣ кард, моро дар баробари пурсишҳои кӯдаконаи “Ман кистам? Забони модарии ман чист? Номи миллати ман чист?” қарор дод, аз дунёи куҳан якбора чунон ба чархаи ҷаҳони навин афкандамон, ки акнун бо рафтани Шӯравӣ дигарбора ба ҳамон дунёи қадимӣ рӯ оварадаем, моро пир карду ба лабаи гӯр бурд, то ба унвони як миллат ба хок андар шавем, бо ду бор тағйири алифбо моро чунон аз решаву пайвандамон гусаст, ки то кунун дунболи решаамон мегардем...
Дар ду вожа метавон муҳимтарин неъматҳои зоиш ва марги Шӯравиро хулоса кард: дониш ва истиқлол. Дар воқеъ танҳо мероси мо аз Шӯравӣ донишест, ки дар пушти пардаи оҳанин фаро гирифтем. Ин ки то чи андоза аз ин мерос мувозибат кардаам, ниёзе ба тавзеҳ надорад. Вазъияти кунунии ҷомеъаи мо ойинаи донишу тавоноиҳои миллат аст. Ва муҳимтарин неъмате, ки аз марги Шӯравӣ ба дастамон омад, истиқлол аст, ки шояд рӯзе-рӯзгоре баростӣ ба самар бирасад ва аз ҳолати намодин (символӣ) ба воқеъият табдил шавад. Истиқлол дар таъйини ҳувият ва тасбити ҳокимияти худ. Чун бидуни ҳувият беҳзистии инсон бо рӯзгори хушу пуралафи як гови парворӣ тафовуте надорад. Шӯравӣ мехост ҳамеша юнҷаву коҳи моро ба ҳадди ниёзамон дар охур бирезад. Истиқлол моро водор мекунад, ки бо корбурди зеҳну шуъур юнҷаву коҳи худамонро таҳия кунем.
Мухтасар суҳбати мусофирони утубус боъиси ғалаёни ин андешаҳо шуд. Гусастагии пайванди мо бо мардумони ҳамсарнавиштамон дар Шӯравии пешин жарфтар мешавад ва ҳайсияту эътибори миллат акнун ба дасти сарварони ҳар кадом аз онҳост. Ҳанӯз умеде ҳаст, ки бар пояи мероси баҷомонда аз Шӯравӣ, яъне зерсохтҳои донишию донишпажӯҳии он, биное барафрохта шавад, то намоёнгари миллат бошад. Бозгашти академисян Акбари Турсон гоми баландест дар ин росто. Ин мард бо дониши васеъе, ки дар заминаҳои гуногун дорад, метавонад ба унвони раиси Пажӯҳишгоҳи забон, адабиёт, ховаршиносӣ ва осори хаттӣ омили таҳаввулоти фарогири судманде шавад, ба шарти ин ки бо парҳез аз баҳсҳои сиёсии бемоя (ба монанди мусоҳибаи ахираш бо торнамои БиБиСи дар рӯзи 22.04.2011) ба маъмурияти азимаш бипардозад. Ҷалби донишвароне чун Акбари Турсон метавонад Тоҷикистонро дар арсаи байнулмилалӣ шинохтатар кунад ва он марди рус дар утубуси шарқи Ландан дигар барои ба ёд овардани номи Тоҷикистон ин ҳама ба мағзи худ фишор нахоҳад овард.
Tuesday, April 26, 2011
Tuesday, April 19, 2011
Seeing The Two Worlds As One
Яке бинам, яке донам
Дар Фарангзамин, ки ғурбаткадаи мост, ин рӯзҳо масеҳиён Иди Покро ҷашн мегиранд, ки дар сарзамини аҷнабизадаи мо бо истилоҳи русӣ-ибриаш (“Пасха”) шинохташудатар аст. Истилоҳи порсии он “Иди Пок” аст.
Дар мазҳаби яҳудӣ Иди Пок ба масобаи Иди Қурбони мусалмонон аст, ки гӯспанде дар пешгоҳи Парвардигор қурбонӣ мешавад. Ва номи идашон ҳам шабеҳи иди мусалмонон аст: “Қурбон Писаҳ”. Яҳудиҳо имон доранд, ки дар ин рӯз (оғози баҳори яҳудӣ) яҳудиҳо аз бардагӣ дар Миср раҳо шуданд ва ба сарзамини обову аҷдодашон (Канъон) баргаштанд.
Масеҳиҳо ҳам ин рӯзро гиромӣ медоранд ва онро ба унвони вопасин шоми Исои Масеҳ гиромӣ медоранд, ки гӯё дар паи он ба василаи хиёнати Яҳудо ба салиб овехта шуд. Аммо саранҷоми он дубора ба баҳору Наврӯзу эҳёи табиъат бармегардад.
Зикри ин достонҳо беҳудаву бесуд нест. Хуб аст, ки бидонем чи пайвандҳое миёни насли башар мавҷуд аст ва ин ки ҳеч чизе аз ҳеч барнахостааст. Ҳар чизе, ки имрӯза мавҷуд аст, бар пояи чизе қадимитар шакл гирифтаву устувор шудааст. Ин ҷашни яҳудӣ-масеҳӣ ҳам чизе беш аз таҷлили Наврӯз ё оғози баҳор нест. Бибинем, ки ин иддаъо чи гуна тавҷеҳ мешавад.
Дар ривоёти масеҳӣ омадааст, ки рӯзи Одинаи Нек Исои Масеҳро ба чалипо (салиб) кашиданд ва то ҷон дод, дар ғоре ба хокаш супурданд. Рӯи гӯри ӯ санге сутург ниҳоданд ва перомуни он посбононе гуморданд, то касеро ёрои рабудани пайкараш набошад. Ду рӯзу ду шаб баъд, якшанберӯз, зане чанд ба зиёрати гӯри Исо рафтанд ва санги гӯри ӯро каноррафта диданд ва гӯрро тиҳӣ. Касоне Исои Масеҳро он рӯз дида буданд ва пас аз он чандин тани дигар бо ӯ рӯбарӯ омаданд. Пайравони Исо дарёфтанд, ки Худованд ӯро барангехта ва ба малакут боз бурдааст.
Ин фишурдаи як ривояти мазҳабист, ки муносибати таҷлил аз Иди Пок дар миёни шумори зиёде аз масеҳиёнро тавзеҳ медиҳад. Аз инҷост, ки ҳамасола Иди Пок ба ёди вопасин рӯзҳои зиндагии заминии Исои Масеҳ рӯзи одина (ҷумъа) оғоз мешавад ва рӯзи якшанбе ба сар мерасад.
Аммо Иди Пок аз ҷумлаи ҷашнҳои “мутаҳаррик”-и масеҳиён аст, яъне рӯзи собите надорад ва ҳар сол миёни поёни моҳи морс (март) ва оғози моҳи оврил (апрел) ҷобаҷо мешавад. Далели ин ҷобаҷоӣ ҳам зарурати ойинии ҳамзамонии Иди Пок бо нахустин якшанбе пас аз дидани моҳи шаби чаҳордаҳ дар паи Наврӯз аст. Яъне Наврӯз, ки дар фарҳангҳои фарангӣ ҳам оғози баҳор ба шумор меояд, дар таъйини замони баргузории Иди Пок нақши меҳварӣ дорад.
Гузашта аз ин, муъодили инглисии номи Иди Пок (Easter) бо муъодили фаронсавии он, ки дар забони порсӣ ҳам мутадовил аст (Pâques), пайванде надорад. “Пок”-и фаронсавӣ, ба монанди “фисаҳ”-и арабӣ, “посхо”-и юнонӣ ва русӣ (пасха), баромада аз “пасох” (pasach)-и ибрӣ аст. Бар сари маънои дақиқи ин вожа иттифоқи назаре вуҷуд надорад. Шуморе бо ишора ба растохез ва уруҷи Масеҳ ба осмон онро “ӯ аз фарози Замин гузашт” таъбир мекунанд. Иддае ҳам “пасох”-ро “ӯ раҳим буд” баргардон кардаанд. Аммо ҳамаи ин таъбиру тарҷумаҳо ба ривояти мазҳабии Исои Масеҳ бармегардад.
Дар ҳоле ки яҳудиҳо “пасох”-ро пеш аз зуҳури масеҳият ҳам ҷашн мегирифтаанд ва муносибати онро раҳоии яҳудиҳои асри бостон аз бардадорони мисрӣ ва бозгашти онҳо ба сарзамини Исроил ба раҳбарии Мусо медонанд. Ин ҳам як бовари мазҳабист ва чароии зарурати ҳамзамонии тақрибии ин ҷашн бо эътидоли баҳорӣ ё нахустин якшанбе пас аз дидани бадри наврӯзиро тавзеҳ намедиҳад.
Вале номи инглисии Иди Пок бо мазмуни табиъии ин ҷашн пайванди мустақим дорад. “Истер” баромада аз бунвожаи aues- дар сарзабони ҳиндуурупоӣ ва austro дар сарзабони жерманик аст, ба маънои “дурахшидан". Мусалламан, ин вожа бо “ахтар” ва “ситора”-и порсӣ ҳамреша аст, ки ҳар ду дурахшандаанд. Номи худовандгорони сапеда ва фурӯғ дар фарҳангҳои мухталиф, ба монанди Ushas-и ҳинду, Eos-и юнонӣ ва Aurora-и румӣ дар ҳамон бунвожаи воҳид сарчашма доранд. Зимнан, вожаи Eastern-и инглисӣ ва Oestern-и олмонӣ ба маънои “ховарӣ” ё “шарқӣ” ҳам бархоста аз ҳамон вожаи бунёдинанд.
Аммо дарки ин нукоти забоншинохтӣ ҳам иртиботи Иди Пок бо “Истер” ё фурӯғу равшаноӣ ё ситораро равшан намекунад. Ҷустуҷӯе дар навиштаҳои қадимии инглисӣ метавонад калиди ин муъаммо бошад.
Бид (Bede), ки падари торихнигории инглис ба шумор меояд ва дар садаҳои ҳафтум ва ҳаштуми мелодӣ зиндагӣ кардааст, танҳо касест, ки дар осори мактуби боқимонда аз аҳди бостони Инглис истилоҳи “Eoster-monath”-ро ба кор бурдааст, ки ба маънои “моҳи Истер” аст. Вай дар китоби “Торихи мазҳабии мардуми инглис” ба забони лотин менависад:
“Иустер Мунот”-ро акнун метавон “моҳи Пок” ё “Пасох” тарҷума кард. Дар замонҳои гузашта он ба ифтихори Эустре (Eostre), як илоҳаи онҳо (инглисиҳо), номгузорӣ шуда буд ва тайи ин моҳ ҷашнҳое барои бузургдошти ин илоҳа баргузор мешуд. Акнун онҳо мавсими Иди Покро бо номи он илоҳа мешиносанд ва ҷашни кеши навин (масеҳият)-ро бо номе бозмонда аз ойини куҳан барпо медоранд”.
Бад-ин гуна, “Истер”-и инглисӣ ва Ostara-и олмонии куҳан номи илоҳаи фурӯғу зояндагӣ ва баҳор дар фарҳангҳои мардумони жерманик буда ва пеш аз масеҳият ҳам пас аз фаро расидани баҳор (21 март) ба таҷлил аз он мепардохтаанд. Аммо пас аз рӯ овардани мардумони жерманик ба кеши масеҳият ин ҷашни бостонӣ бо пероя ва ривоёти масеҳӣ пероста шудааст.
Ба монанди Наврӯзи эронӣ, ки решаҳояш то жарфои торихи Бобили бостон меравад, аммо ба далели созгориаш бо қонуни табиъат тавониста дар ҳар фарҳанги тозаи минтақа рахна кунад, бимонаду биболад ва доман густарад. Дар Эрони зартуштӣ Наврӯз як ойини зартуштӣ буд ва дар бисёре аз сарзаминҳои исломии имрӯз намо ва маънои исломӣ ёфтааст.
Ба ҳамин шева Истер ё ҷашни баҳори фарангиҳо (урупоиҳо), ки ба ойинҳои пешомасеҳии жерманҳо бармегардад, бо намое масеҳӣ, аммо решаҳое бамаротиб куҳантар аз масеҳият мондагор шудааст. Яъне Наврӯз ва Истер ҷашнҳои ҳамсарнавиштеанд, ки рози мондагоришон ҳамхонии онҳо бо мантиқи табиъат аст.
Инҳо танҳо ваҷҳи ташобуҳ (монандӣ)-и Наврӯз ва Истер нест. Суфраи Истер ҳам монанди суфраи ҳафтсин ороста бо тухмимурғҳои рангин аст. Дар ҳар ду ойин, чи Истер ва чи Наврӯз, тухмимурғ намод (символ)-и боззод ё зоиши дубора аст. Дар деворнигораҳои Тахти Ҷамшед тасвири одамонеро мешавад дид, ки дар дастонашон тухмимурғ доранд ва дар интизори дидани шоҳанд.
Пайванде, ки ин тухмимурғҳо ба он ишора мекунанд, пайванди нажодҳо ва наслҳои гуногун аст, ки ба решаи воҳид бармегардад; яъне мо ҳама аз як обишхурем ва ба қавли Мавлоно:
На аз дунё, на аз уқбо, на аз ҷаннат, на аз дӯзах,
На аз Одам, на аз Ҳавво, на аз фирдавсу ризвонам.
Маконам ломакон бошад, нишонам бенишон бошад,
На тан бошад, на ҷон бошад, ки ман аз ҷони ҷононам.
Дуиро чун бурун кардам, ду оламро яке дидам,
Яке бинам, яке ҷӯям, яке донам, яке хонам.
Дар мазҳаби яҳудӣ Иди Пок ба масобаи Иди Қурбони мусалмонон аст, ки гӯспанде дар пешгоҳи Парвардигор қурбонӣ мешавад. Ва номи идашон ҳам шабеҳи иди мусалмонон аст: “Қурбон Писаҳ”. Яҳудиҳо имон доранд, ки дар ин рӯз (оғози баҳори яҳудӣ) яҳудиҳо аз бардагӣ дар Миср раҳо шуданд ва ба сарзамини обову аҷдодашон (Канъон) баргаштанд.
Масеҳиҳо ҳам ин рӯзро гиромӣ медоранд ва онро ба унвони вопасин шоми Исои Масеҳ гиромӣ медоранд, ки гӯё дар паи он ба василаи хиёнати Яҳудо ба салиб овехта шуд. Аммо саранҷоми он дубора ба баҳору Наврӯзу эҳёи табиъат бармегардад.
Зикри ин достонҳо беҳудаву бесуд нест. Хуб аст, ки бидонем чи пайвандҳое миёни насли башар мавҷуд аст ва ин ки ҳеч чизе аз ҳеч барнахостааст. Ҳар чизе, ки имрӯза мавҷуд аст, бар пояи чизе қадимитар шакл гирифтаву устувор шудааст. Ин ҷашни яҳудӣ-масеҳӣ ҳам чизе беш аз таҷлили Наврӯз ё оғози баҳор нест. Бибинем, ки ин иддаъо чи гуна тавҷеҳ мешавад.
Дар ривоёти масеҳӣ омадааст, ки рӯзи Одинаи Нек Исои Масеҳро ба чалипо (салиб) кашиданд ва то ҷон дод, дар ғоре ба хокаш супурданд. Рӯи гӯри ӯ санге сутург ниҳоданд ва перомуни он посбононе гуморданд, то касеро ёрои рабудани пайкараш набошад. Ду рӯзу ду шаб баъд, якшанберӯз, зане чанд ба зиёрати гӯри Исо рафтанд ва санги гӯри ӯро каноррафта диданд ва гӯрро тиҳӣ. Касоне Исои Масеҳро он рӯз дида буданд ва пас аз он чандин тани дигар бо ӯ рӯбарӯ омаданд. Пайравони Исо дарёфтанд, ки Худованд ӯро барангехта ва ба малакут боз бурдааст.
Ин фишурдаи як ривояти мазҳабист, ки муносибати таҷлил аз Иди Пок дар миёни шумори зиёде аз масеҳиёнро тавзеҳ медиҳад. Аз инҷост, ки ҳамасола Иди Пок ба ёди вопасин рӯзҳои зиндагии заминии Исои Масеҳ рӯзи одина (ҷумъа) оғоз мешавад ва рӯзи якшанбе ба сар мерасад.
Аммо Иди Пок аз ҷумлаи ҷашнҳои “мутаҳаррик”-и масеҳиён аст, яъне рӯзи собите надорад ва ҳар сол миёни поёни моҳи морс (март) ва оғози моҳи оврил (апрел) ҷобаҷо мешавад. Далели ин ҷобаҷоӣ ҳам зарурати ойинии ҳамзамонии Иди Пок бо нахустин якшанбе пас аз дидани моҳи шаби чаҳордаҳ дар паи Наврӯз аст. Яъне Наврӯз, ки дар фарҳангҳои фарангӣ ҳам оғози баҳор ба шумор меояд, дар таъйини замони баргузории Иди Пок нақши меҳварӣ дорад.
Гузашта аз ин, муъодили инглисии номи Иди Пок (Easter) бо муъодили фаронсавии он, ки дар забони порсӣ ҳам мутадовил аст (Pâques), пайванде надорад. “Пок”-и фаронсавӣ, ба монанди “фисаҳ”-и арабӣ, “посхо”-и юнонӣ ва русӣ (пасха), баромада аз “пасох” (pasach)-и ибрӣ аст. Бар сари маънои дақиқи ин вожа иттифоқи назаре вуҷуд надорад. Шуморе бо ишора ба растохез ва уруҷи Масеҳ ба осмон онро “ӯ аз фарози Замин гузашт” таъбир мекунанд. Иддае ҳам “пасох”-ро “ӯ раҳим буд” баргардон кардаанд. Аммо ҳамаи ин таъбиру тарҷумаҳо ба ривояти мазҳабии Исои Масеҳ бармегардад.
Дар ҳоле ки яҳудиҳо “пасох”-ро пеш аз зуҳури масеҳият ҳам ҷашн мегирифтаанд ва муносибати онро раҳоии яҳудиҳои асри бостон аз бардадорони мисрӣ ва бозгашти онҳо ба сарзамини Исроил ба раҳбарии Мусо медонанд. Ин ҳам як бовари мазҳабист ва чароии зарурати ҳамзамонии тақрибии ин ҷашн бо эътидоли баҳорӣ ё нахустин якшанбе пас аз дидани бадри наврӯзиро тавзеҳ намедиҳад.
Вале номи инглисии Иди Пок бо мазмуни табиъии ин ҷашн пайванди мустақим дорад. “Истер” баромада аз бунвожаи aues- дар сарзабони ҳиндуурупоӣ ва austro дар сарзабони жерманик аст, ба маънои “дурахшидан". Мусалламан, ин вожа бо “ахтар” ва “ситора”-и порсӣ ҳамреша аст, ки ҳар ду дурахшандаанд. Номи худовандгорони сапеда ва фурӯғ дар фарҳангҳои мухталиф, ба монанди Ushas-и ҳинду, Eos-и юнонӣ ва Aurora-и румӣ дар ҳамон бунвожаи воҳид сарчашма доранд. Зимнан, вожаи Eastern-и инглисӣ ва Oestern-и олмонӣ ба маънои “ховарӣ” ё “шарқӣ” ҳам бархоста аз ҳамон вожаи бунёдинанд.
Аммо дарки ин нукоти забоншинохтӣ ҳам иртиботи Иди Пок бо “Истер” ё фурӯғу равшаноӣ ё ситораро равшан намекунад. Ҷустуҷӯе дар навиштаҳои қадимии инглисӣ метавонад калиди ин муъаммо бошад.
Бид (Bede), ки падари торихнигории инглис ба шумор меояд ва дар садаҳои ҳафтум ва ҳаштуми мелодӣ зиндагӣ кардааст, танҳо касест, ки дар осори мактуби боқимонда аз аҳди бостони Инглис истилоҳи “Eoster-monath”-ро ба кор бурдааст, ки ба маънои “моҳи Истер” аст. Вай дар китоби “Торихи мазҳабии мардуми инглис” ба забони лотин менависад:
“Иустер Мунот”-ро акнун метавон “моҳи Пок” ё “Пасох” тарҷума кард. Дар замонҳои гузашта он ба ифтихори Эустре (Eostre), як илоҳаи онҳо (инглисиҳо), номгузорӣ шуда буд ва тайи ин моҳ ҷашнҳое барои бузургдошти ин илоҳа баргузор мешуд. Акнун онҳо мавсими Иди Покро бо номи он илоҳа мешиносанд ва ҷашни кеши навин (масеҳият)-ро бо номе бозмонда аз ойини куҳан барпо медоранд”.
Бад-ин гуна, “Истер”-и инглисӣ ва Ostara-и олмонии куҳан номи илоҳаи фурӯғу зояндагӣ ва баҳор дар фарҳангҳои мардумони жерманик буда ва пеш аз масеҳият ҳам пас аз фаро расидани баҳор (21 март) ба таҷлил аз он мепардохтаанд. Аммо пас аз рӯ овардани мардумони жерманик ба кеши масеҳият ин ҷашни бостонӣ бо пероя ва ривоёти масеҳӣ пероста шудааст.
Ба монанди Наврӯзи эронӣ, ки решаҳояш то жарфои торихи Бобили бостон меравад, аммо ба далели созгориаш бо қонуни табиъат тавониста дар ҳар фарҳанги тозаи минтақа рахна кунад, бимонаду биболад ва доман густарад. Дар Эрони зартуштӣ Наврӯз як ойини зартуштӣ буд ва дар бисёре аз сарзаминҳои исломии имрӯз намо ва маънои исломӣ ёфтааст.
Ба ҳамин шева Истер ё ҷашни баҳори фарангиҳо (урупоиҳо), ки ба ойинҳои пешомасеҳии жерманҳо бармегардад, бо намое масеҳӣ, аммо решаҳое бамаротиб куҳантар аз масеҳият мондагор шудааст. Яъне Наврӯз ва Истер ҷашнҳои ҳамсарнавиштеанд, ки рози мондагоришон ҳамхонии онҳо бо мантиқи табиъат аст.
Инҳо танҳо ваҷҳи ташобуҳ (монандӣ)-и Наврӯз ва Истер нест. Суфраи Истер ҳам монанди суфраи ҳафтсин ороста бо тухмимурғҳои рангин аст. Дар ҳар ду ойин, чи Истер ва чи Наврӯз, тухмимурғ намод (символ)-и боззод ё зоиши дубора аст. Дар деворнигораҳои Тахти Ҷамшед тасвири одамонеро мешавад дид, ки дар дастонашон тухмимурғ доранд ва дар интизори дидани шоҳанд.
Пайванде, ки ин тухмимурғҳо ба он ишора мекунанд, пайванди нажодҳо ва наслҳои гуногун аст, ки ба решаи воҳид бармегардад; яъне мо ҳама аз як обишхурем ва ба қавли Мавлоно:
На аз дунё, на аз уқбо, на аз ҷаннат, на аз дӯзах,
На аз Одам, на аз Ҳавво, на аз фирдавсу ризвонам.
Маконам ломакон бошад, нишонам бенишон бошад,
На тан бошад, на ҷон бошад, ки ман аз ҷони ҷононам.
Дуиро чун бурун кардам, ду оламро яке дидам,
Яке бинам, яке ҷӯям, яке донам, яке хонам.
Thursday, April 14, 2011
Books & an Enchanted Stranger
Китоб ва ғариби шефта
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
12.04.2011
Ин бор ҳам тибқи одати солона ба Намоишгоҳи байнулмилалии китоби Ландан сар задам, ки аз муътабартарин рӯйдодҳои фарҳангии Ғарб аст ва баҳонаест барои ошноии бештари милал бо ҳамдигар. Дар фазои намоишгоҳҳое аз ин даст метавон бо фазои андешагии кишварҳои мухталиф ошно шуд ва дид, ки чи миллате дар чи заминае пешрав аст ва нуқоти заъфаш кадом аст.
Аз Тоҷикистон, албатта, ҳаргиз ному нишоне дар ин намоишгоҳ надидаам ва эй кош медидам. Инҷост, ки мешавад номе ёфт дархури ситоиш. Аммо бар хилофи солҳои гузашта, ки забони порсӣ тақрибан бакуллӣ ғоиб буд, ин бор Ҷумҳури Исломии Эрон ду ғурфа задааст, барои муъаррифии осори интишороти байнулмилалие чун “Алҳудо”, “Бунёди андеша”, “Конуни парвариши фикрии кӯдакон” ва “Амири кабир”. Бисоти ин ғурфа ғолибан мазҳабию идеулужик аст ва шуморе чанд китоби ҳунарию фарҳангӣ ҳам дорад. Ғурфаи дувум, ки мутаъаллиқ ба Музеи ҳунарҳои муъосири Теҳрон аст, китобҳои нафистареро аз рубоъиёти мусаввари Хайём ва минётурҳои эронӣ ба намоиш гузоштааст, ки ҳама дузабонаанд; ба забонҳои порсию инглисӣ. Алимуҳаммади Ҳилмӣ, ройзани фарҳангии Эрон дар Ландан, ба ман мегӯяд, ки агар мушкили раводид набуд, шумори бештари ноширони эронӣ моил буданд, ки дар ин намоишгоҳ ширкат кунанд. Аммо набуди ноширони хусусӣ ба ғурфаҳои Эрон маҷол намедиҳад, ки намояндаи тамомъайёри санъати чопу интишор ва андешаҳои Эрон бошанд.
Дар конуни намоишгоҳи имсол Русия ба унвони меҳмони ифтихорӣ медурахшад. Борис Акунин, пурфурӯштарин нависандаи рус, ҷузъи як ҳайъати 50-нафараи адибони рус аст, ки ҳамроҳ бо 60 ношири кишварашон ба ин намоишгоҳ омадаанд. Ҳайъатро Сергей Наришкин, раиси дафтари раёсати ҷумҳурии Русия, раҳбарӣ мекунад; яъне Русия ба ин намоишгоҳ аҳамияти бисёр қоил аст ва мекӯшад дар он ҳузури баёдмонданӣ дошта бошад. Зимни суҳбатҳо бо мухотабони инглисӣ дармеёбам, ки нависандагони ҷадиди Русия барои бештарашон ношинохтаанд. Ҳама номҳои Пушкин, Достоевский, Толстой ва Чеховро шунидаанд, ки ҳамагӣ мутаъаллиқ ба садаи 19 ҳастанд ва аз зикри номи имрӯзиён оҷизанд. Ин воқеъият нависандагони муъосири Русияро дар ҳолате ногувор мегузорад. Аммо Борис Акунин бо хушбинӣ мегӯяд: “Андаке мунтазир бимонед. Толстойҳо ва достоевскийҳои нав дар роҳанд”.
Аз Наталия Солженитсина, ҳамсари Александр Солженитсин мепурсам, ки чаро нависандаҳои рус ба мавзӯъҳои пешипоуфтодаи ҷиноӣ ва пулисӣ рӯй овардаанд ва чаро ин қадр ақиб уфтодаанд. Мегӯяд, шояд ба хотири ҷадид будани ин мавзӯъҳо барои нависандагони рус бошад, аммо онро нишони уфт ё вопасмондагии адибони рус намедонад. Ба бовари Солженитсина, нависандагони рус бар пояи суннатҳои адабиёти садаи 19-уми Русия ҳамчунон дар ҳоли пешрафт ҳастанд. Мегӯяд, адабиёти муъосири Русия бисёр қавист ва набояд дастикам гирифта шавад. Аммо далеле намеоварад, ки маро қонеъ кунад. Ва ин воқеъият, ки ҳеч инглисие наметавонист номи як адиби муъосири Русияро ба зеҳн биоварад, маро ба дидгоҳам пойбандтар мекунад.
Кишвари дигаре, ки дар намоишгоҳи имсол хуш медурахшад, Чин аст. Даҳҳо бунгоҳи интишоротии Чин фазои азимеро ишғол кардаанд ва китобҳои илмию адабӣ ва адабиёти кӯдак арза мекунанд. Соли оянда Чин меҳмони ифтихории намоишгоҳи китоби Ландан хоҳад буд ва аз ҳоло мешавад тасаввур кард, ки соли оянда шоҳиди чи ҷилваи хиракунандае хоҳем буд.
Танҳо ҷое, ки номи Тоҷикистон ба чашмам хурд, ғурфаи интишороти “Имак”-и Туркия буд. Рӯи девори ин ғурфа огаҳии бузурге насб шуда, ки мегӯяд, интишороти “Имак” адабиётеро дар бораи кишварҳои Осиёи Миёна ва Қафқоз, аз ҷумла Тоҷикистон, ва ба забони он кишварҳо мунташир мекунад. Пас дастикам касе ҳам дар ин намоишгоҳ ҳаст, ки ба ёди мо буда. Аммо чаро Туркия? Пурсишест андешабарангез ва фурсате дигар мехоҳад.
Ҷалолиддини Балхӣ (Румӣ) ва сулуки ирфонаш дар намоишгоҳи имсол як қафасаи бузурги китобҳои нафису мунаққашро ба худаш ихтисос додааст; ба забонҳои мухталиф. Ва он ҳам мутаъаллиқ ба интишороти Туркия аст. Пас туркҳо танҳо иддаъо надоранд, балки иддаъоҳои худро бо амалашон тасбит мекунанд.
Бо ин ки нишонаҳое аз забони порсию Тоҷикистонро дар намоишгоҳ дидам, мисли ҳамеша бо ҳисси ғурбату шефтагӣ аз намоишгоҳ берун омадам; ғурбат аз набуди мо дар намоишгоҳҳое аз ин даст ва шефтагӣ ба талоше, ки миллатҳои дигар барои муъаррифии худ ва фарҳангашон ба ҷаҳониён ба харҷ медиҳанд.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Ин бор ҳам тибқи одати солона ба Намоишгоҳи байнулмилалии китоби Ландан сар задам, ки аз муътабартарин рӯйдодҳои фарҳангии Ғарб аст ва баҳонаест барои ошноии бештари милал бо ҳамдигар. Дар фазои намоишгоҳҳое аз ин даст метавон бо фазои андешагии кишварҳои мухталиф ошно шуд ва дид, ки чи миллате дар чи заминае пешрав аст ва нуқоти заъфаш кадом аст.
Аз Тоҷикистон, албатта, ҳаргиз ному нишоне дар ин намоишгоҳ надидаам ва эй кош медидам. Инҷост, ки мешавад номе ёфт дархури ситоиш. Аммо бар хилофи солҳои гузашта, ки забони порсӣ тақрибан бакуллӣ ғоиб буд, ин бор Ҷумҳури Исломии Эрон ду ғурфа задааст, барои муъаррифии осори интишороти байнулмилалие чун “Алҳудо”, “Бунёди андеша”, “Конуни парвариши фикрии кӯдакон” ва “Амири кабир”. Бисоти ин ғурфа ғолибан мазҳабию идеулужик аст ва шуморе чанд китоби ҳунарию фарҳангӣ ҳам дорад. Ғурфаи дувум, ки мутаъаллиқ ба Музеи ҳунарҳои муъосири Теҳрон аст, китобҳои нафистареро аз рубоъиёти мусаввари Хайём ва минётурҳои эронӣ ба намоиш гузоштааст, ки ҳама дузабонаанд; ба забонҳои порсию инглисӣ. Алимуҳаммади Ҳилмӣ, ройзани фарҳангии Эрон дар Ландан, ба ман мегӯяд, ки агар мушкили раводид набуд, шумори бештари ноширони эронӣ моил буданд, ки дар ин намоишгоҳ ширкат кунанд. Аммо набуди ноширони хусусӣ ба ғурфаҳои Эрон маҷол намедиҳад, ки намояндаи тамомъайёри санъати чопу интишор ва андешаҳои Эрон бошанд.
Дар конуни намоишгоҳи имсол Русия ба унвони меҳмони ифтихорӣ медурахшад. Борис Акунин, пурфурӯштарин нависандаи рус, ҷузъи як ҳайъати 50-нафараи адибони рус аст, ки ҳамроҳ бо 60 ношири кишварашон ба ин намоишгоҳ омадаанд. Ҳайъатро Сергей Наришкин, раиси дафтари раёсати ҷумҳурии Русия, раҳбарӣ мекунад; яъне Русия ба ин намоишгоҳ аҳамияти бисёр қоил аст ва мекӯшад дар он ҳузури баёдмонданӣ дошта бошад. Зимни суҳбатҳо бо мухотабони инглисӣ дармеёбам, ки нависандагони ҷадиди Русия барои бештарашон ношинохтаанд. Ҳама номҳои Пушкин, Достоевский, Толстой ва Чеховро шунидаанд, ки ҳамагӣ мутаъаллиқ ба садаи 19 ҳастанд ва аз зикри номи имрӯзиён оҷизанд. Ин воқеъият нависандагони муъосири Русияро дар ҳолате ногувор мегузорад. Аммо Борис Акунин бо хушбинӣ мегӯяд: “Андаке мунтазир бимонед. Толстойҳо ва достоевскийҳои нав дар роҳанд”.
Кишвари дигаре, ки дар намоишгоҳи имсол хуш медурахшад, Чин аст. Даҳҳо бунгоҳи интишоротии Чин фазои азимеро ишғол кардаанд ва китобҳои илмию адабӣ ва адабиёти кӯдак арза мекунанд. Соли оянда Чин меҳмони ифтихории намоишгоҳи китоби Ландан хоҳад буд ва аз ҳоло мешавад тасаввур кард, ки соли оянда шоҳиди чи ҷилваи хиракунандае хоҳем буд.
Ҷалолиддини Балхӣ (Румӣ) ва сулуки ирфонаш дар намоишгоҳи имсол як қафасаи бузурги китобҳои нафису мунаққашро ба худаш ихтисос додааст; ба забонҳои мухталиф. Ва он ҳам мутаъаллиқ ба интишороти Туркия аст. Пас туркҳо танҳо иддаъо надоранд, балки иддаъоҳои худро бо амалашон тасбит мекунанд.
Бо ин ки нишонаҳое аз забони порсию Тоҷикистонро дар намоишгоҳ дидам, мисли ҳамеша бо ҳисси ғурбату шефтагӣ аз намоишгоҳ берун омадам; ғурбат аз набуди мо дар намоишгоҳҳое аз ин даст ва шефтагӣ ба талоше, ки миллатҳои дигар барои муъаррифии худ ва фарҳангашон ба ҷаҳониён ба харҷ медиҳанд.
Monday, April 04, 2011
Nursultan i.e. Kazakhstan
Нурсултон, яъне Қазоқистон
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Нурсултон Назарбоев пирӯз шуд! Хабари тозае набуд ангор. Чун ҳама гӯё медонистанд ва ҳатм доштанд, ки раҳбари Қазоқистон аз сари тахташ такон нахоҳад хурд ва барои панҷ соли дигар ҳукумат хоҳад кард. Тоза, агар бихоҳад, баъд аз он ҳам сари қудрат мемонад. Чун ислоҳоти Қонуни Асосии Қазоқистон дар соли 2007 танҳо ба шахси Нурсултон Назарбоев иҷоза додааст, ки то дилаш мехоҳад, дар интихоботи раёсати ҷумҳурӣ номзад шавад ва, табъан, баранда шавад. Афроди дигар иҷоза надоранд бештар аз ду давраи панҷсолаи паиҳам бар курсии раёсати ҷумҳурӣ бимонанд.
Аммо ин бор дар натиҷаҳои муқаддамотии раъйгирӣ, ки рӯзи душанбе мунташир шуд, аз шахси худаш ҳам пешӣ гирифт. Дар интихоботи соли 2005 91.2 дарсади раъйҳо ба ӯ таъаллуқ гирифт ва дар интихоботи рӯзи якшанбе гӯё 95.5 дарсади мардум ба ӯ раъй дода буданд. Ва дар ҳоле ки ҳизбу созмонҳои мухолифи давлат интихоботро таҳрим карда буданд, бино ба гузоришҳои расмӣ, мизони мушорикати мардум 89.9 дарсад будааст, ки рақами беандоза болост. Бигзарем аз ин ки дар Қазоқистон ҳам донишҷӯёну кормандони идорӣ маҷбур будаанд пои сандуқҳои раъй бираванд, вагарна танбеҳ мешудаанд (бино ба шаҳодати ононе, ки бо хабаргузориҳо суҳбат кардаанд). Нозирони Созмони Амният ва Ҳамкории Урупо ( ки ҳамин чанде пеш Қазоқистон раёсаташро ба уҳда дошт) билофосила интихоботро ношаффоф ва номунсифона донистанд ва аз мавридҳои фаровони нақзи ҳуқуқи раъйдиҳандагон гузориш доданд.
Аммо Назарбоев бо пешбинии таъаҷҷуби афкори умумии Ғарб аз ин рақамҳои осмонӣ бедиранг эълом кард: “Мусалламан, барои кишварҳои ғарбӣ ин як ҳангома аст. Дар кишварҳои дигар интихобот мардумро ба эътилофҳои ҳизбии мухталиф бахш мекунад, вале мо муттаҳидем. Дар ҳоле ки ҷаҳон шоҳиди хунрезиҳо ва ихтилофоти қавмист, ҳамаи гурӯҳҳои қавмию мазҳабӣ дар Қазоқистон чун як пайкар муттаҳиду мунсаҷиманд”. Ин суханони ғаррои раҳбари 70-соларо фарёдҳои “Нурсултон! Қазоқистон!”-и садҳо тан аз ҳаводоронаш ҳамроҳӣ мекарданд; гӯӣ номи “Нурсултон” мутародиф (синоним)-и номи кишвараш шудааст.
Онҳое, ки ба Қазоқистон сафар кардаанд, шояд ин фарёдҳоро шигифтангез надонанд. Дар гӯшаву канори ин кишвар метавон шиъорҳои фаровонеро дид, аз қабили “Назарбоев – дувумин хуршеди фурӯзон дар осмони мо!” ва кеши шахсияти шарқӣ дар саросари шаҳру биёбонҳои Қазоқистон мавҷ мезанад. Ва эътирози озодихоҳони қазоқ ба ин кеши шахсиятро банудрат мешунавем. Чаро?
Шояд ба хотири ин ҳақиқат бошад, ки Қазоқистон мураффаҳтарин кишвари минтақа аст. Агар бо таваҷҷуҳ ба омори Ожонси Иттилоъоти Марказӣ (CIA)-и Иёлоти Муттаҳидаи Омрико, тавлидоти нохолиси миллии сарона (валовый национальный продукт – рус.)-и Қазоқистонро бо дигар кишварҳои Осиёи Миёна муқоиса кунем, мутаваҷҷеҳи тафовути сатҳи зиндагӣ дар он кишвар мешавем. Тавлидоти нохолиси миллии саронаи Қазоқистон дар соли 2010 ба миқдори 12.800 дулор баровард шудааст. Ин рақам дар Тоҷикистон 2000 дулор, дар Қирғизистон 2200 дулор, дар Узбакистон 3100 дулор ва дар Туркманистон 7400 дулор аст. Пас барои соири кишварҳои минтақа хеле мондааст, то ба марҳилаи рушди иқтисодии Қазоқистон бирасанд. Мизони рушди иқтисодии кишвари Назарбоев тайи солҳои 2000 то 2007 беш аз 9 дарсад буд ва пас аз уфте андак, акнун дубора ба 8.5 дарсад расидааст. Ва Қазоқистон бештар аз ҳар кишвари дигар дар минтақа таваҷҷуҳи сармоягузорони ғарбиро ба худ ҷалб кардааст. Кӯтоҳсухан, Қазоқистон нисбат ба ҳар кишвари дигари минтақа вазъияти бамаротиб беҳтари иқтисодӣ ва рифоҳӣ дорад. Ва мардуми қазоқ ҳамаи ин комгориҳоро ба ҳисоби раҳбарашон мегузоранд ва ҳатто агар интихобот мунсифонаву озод баргузор мешуд, ба бовари коршиносон, боз ҳам Нурсултон Назарбоев аз ин масоф баранда берун меомад.
Вале дар ин қиёсу ҳамгузориҳо, афзун бар маҳорати раҳбарии Назарбоев, омилҳои дигарро ҳам бояд дар назар дошт. Назарбоев, ки соли 1991 пеш аз фурӯпошии Шӯравӣ ба раёсати ҷумҳурии Қазоқистон омад, кишваре паҳновар ва ғаниро ба ирс бурд. Қазоқистон бо 15 милюн ҷамъияташ (ду баробари ҷамъияти Тоҷикистон) беш аз ду милюну 700 ҳазор килуметри мураббаъ масоҳат дорад, ки тақрибан 20 баробар бузургтар аз хоки Тоҷикистон аст. Ва ин хок, гузашта аз нафту гози пурхаридор, маъданҳои урониюм, мис ва рӯй дорад. Хулоса, ҳар раҳбаре бо дирояте ҳарчанд андак метавонист ин кишварро ба вазъияте бирасонад, ки имрӯз мебинем. Аммо ин нукот барои як раъйдиҳандаи одӣ матраҳ нест. Ӯ Назарбоевро ба унвони раҳоибахши миллат мебинад ва ҳамӯро танҳо раҳбари сазовори миллат медонад.
Аммо раҳбари ҳафтодсолаи Қазоқистон бо вуҷуди маҳбубияташ наметавонад ҷовидона бимонад. Дар интихоботи рӯзи якшанбе, ки се рақиби Назарбоев ҳамагӣ аз ҳаводорони худаш буданд ва ҳатто яке аз онҳо (Мэлс Елеусизов) изъон кард, ки ба тарафдорӣ аз Назарбоев раъй додааст, ҳеч шахсияте набуд, ки ба унвони раҳбари баъдӣ матраҳ шавад. Чунин вазъияте барои ҳар кишвари мудерн бояд нигаронкунанда бошад. Дар кишваре, ки ҳамаи раҳбарони билқувваи баъдӣ ба ҳошия ронда шудаанд, пас аз даргузашти раҳбари феълӣ маъмулан бесарусомонӣ ва сардаргумии мумтадде рух медиҳад. Магар ин ки мардуми он кишвар ҳам ба шеваи арабҳо якбора бедор шаванд, ки он ҳам метавонад паёмадҳои мушобеҳе дошта бошад.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Аммо ин бор дар натиҷаҳои муқаддамотии раъйгирӣ, ки рӯзи душанбе мунташир шуд, аз шахси худаш ҳам пешӣ гирифт. Дар интихоботи соли 2005 91.2 дарсади раъйҳо ба ӯ таъаллуқ гирифт ва дар интихоботи рӯзи якшанбе гӯё 95.5 дарсади мардум ба ӯ раъй дода буданд. Ва дар ҳоле ки ҳизбу созмонҳои мухолифи давлат интихоботро таҳрим карда буданд, бино ба гузоришҳои расмӣ, мизони мушорикати мардум 89.9 дарсад будааст, ки рақами беандоза болост. Бигзарем аз ин ки дар Қазоқистон ҳам донишҷӯёну кормандони идорӣ маҷбур будаанд пои сандуқҳои раъй бираванд, вагарна танбеҳ мешудаанд (бино ба шаҳодати ононе, ки бо хабаргузориҳо суҳбат кардаанд). Нозирони Созмони Амният ва Ҳамкории Урупо ( ки ҳамин чанде пеш Қазоқистон раёсаташро ба уҳда дошт) билофосила интихоботро ношаффоф ва номунсифона донистанд ва аз мавридҳои фаровони нақзи ҳуқуқи раъйдиҳандагон гузориш доданд.
Аммо Назарбоев бо пешбинии таъаҷҷуби афкори умумии Ғарб аз ин рақамҳои осмонӣ бедиранг эълом кард: “Мусалламан, барои кишварҳои ғарбӣ ин як ҳангома аст. Дар кишварҳои дигар интихобот мардумро ба эътилофҳои ҳизбии мухталиф бахш мекунад, вале мо муттаҳидем. Дар ҳоле ки ҷаҳон шоҳиди хунрезиҳо ва ихтилофоти қавмист, ҳамаи гурӯҳҳои қавмию мазҳабӣ дар Қазоқистон чун як пайкар муттаҳиду мунсаҷиманд”. Ин суханони ғаррои раҳбари 70-соларо фарёдҳои “Нурсултон! Қазоқистон!”-и садҳо тан аз ҳаводоронаш ҳамроҳӣ мекарданд; гӯӣ номи “Нурсултон” мутародиф (синоним)-и номи кишвараш шудааст.
Онҳое, ки ба Қазоқистон сафар кардаанд, шояд ин фарёдҳоро шигифтангез надонанд. Дар гӯшаву канори ин кишвар метавон шиъорҳои фаровонеро дид, аз қабили “Назарбоев – дувумин хуршеди фурӯзон дар осмони мо!” ва кеши шахсияти шарқӣ дар саросари шаҳру биёбонҳои Қазоқистон мавҷ мезанад. Ва эътирози озодихоҳони қазоқ ба ин кеши шахсиятро банудрат мешунавем. Чаро?
Шояд ба хотири ин ҳақиқат бошад, ки Қазоқистон мураффаҳтарин кишвари минтақа аст. Агар бо таваҷҷуҳ ба омори Ожонси Иттилоъоти Марказӣ (CIA)-и Иёлоти Муттаҳидаи Омрико, тавлидоти нохолиси миллии сарона (валовый национальный продукт – рус.)-и Қазоқистонро бо дигар кишварҳои Осиёи Миёна муқоиса кунем, мутаваҷҷеҳи тафовути сатҳи зиндагӣ дар он кишвар мешавем. Тавлидоти нохолиси миллии саронаи Қазоқистон дар соли 2010 ба миқдори 12.800 дулор баровард шудааст. Ин рақам дар Тоҷикистон 2000 дулор, дар Қирғизистон 2200 дулор, дар Узбакистон 3100 дулор ва дар Туркманистон 7400 дулор аст. Пас барои соири кишварҳои минтақа хеле мондааст, то ба марҳилаи рушди иқтисодии Қазоқистон бирасанд. Мизони рушди иқтисодии кишвари Назарбоев тайи солҳои 2000 то 2007 беш аз 9 дарсад буд ва пас аз уфте андак, акнун дубора ба 8.5 дарсад расидааст. Ва Қазоқистон бештар аз ҳар кишвари дигар дар минтақа таваҷҷуҳи сармоягузорони ғарбиро ба худ ҷалб кардааст. Кӯтоҳсухан, Қазоқистон нисбат ба ҳар кишвари дигари минтақа вазъияти бамаротиб беҳтари иқтисодӣ ва рифоҳӣ дорад. Ва мардуми қазоқ ҳамаи ин комгориҳоро ба ҳисоби раҳбарашон мегузоранд ва ҳатто агар интихобот мунсифонаву озод баргузор мешуд, ба бовари коршиносон, боз ҳам Нурсултон Назарбоев аз ин масоф баранда берун меомад.
Вале дар ин қиёсу ҳамгузориҳо, афзун бар маҳорати раҳбарии Назарбоев, омилҳои дигарро ҳам бояд дар назар дошт. Назарбоев, ки соли 1991 пеш аз фурӯпошии Шӯравӣ ба раёсати ҷумҳурии Қазоқистон омад, кишваре паҳновар ва ғаниро ба ирс бурд. Қазоқистон бо 15 милюн ҷамъияташ (ду баробари ҷамъияти Тоҷикистон) беш аз ду милюну 700 ҳазор килуметри мураббаъ масоҳат дорад, ки тақрибан 20 баробар бузургтар аз хоки Тоҷикистон аст. Ва ин хок, гузашта аз нафту гози пурхаридор, маъданҳои урониюм, мис ва рӯй дорад. Хулоса, ҳар раҳбаре бо дирояте ҳарчанд андак метавонист ин кишварро ба вазъияте бирасонад, ки имрӯз мебинем. Аммо ин нукот барои як раъйдиҳандаи одӣ матраҳ нест. Ӯ Назарбоевро ба унвони раҳоибахши миллат мебинад ва ҳамӯро танҳо раҳбари сазовори миллат медонад.
Аммо раҳбари ҳафтодсолаи Қазоқистон бо вуҷуди маҳбубияташ наметавонад ҷовидона бимонад. Дар интихоботи рӯзи якшанбе, ки се рақиби Назарбоев ҳамагӣ аз ҳаводорони худаш буданд ва ҳатто яке аз онҳо (Мэлс Елеусизов) изъон кард, ки ба тарафдорӣ аз Назарбоев раъй додааст, ҳеч шахсияте набуд, ки ба унвони раҳбари баъдӣ матраҳ шавад. Чунин вазъияте барои ҳар кишвари мудерн бояд нигаронкунанда бошад. Дар кишваре, ки ҳамаи раҳбарони билқувваи баъдӣ ба ҳошия ронда шудаанд, пас аз даргузашти раҳбари феълӣ маъмулан бесарусомонӣ ва сардаргумии мумтадде рух медиҳад. Магар ин ки мардуми он кишвар ҳам ба шеваи арабҳо якбора бедор шаванд, ки он ҳам метавонад паёмадҳои мушобеҳе дошта бошад.
Friday, April 01, 2011
Persepolis Garments
Рахтҳои Тахти Ҷамшед
(вижаи JadidOnline)
Ҳаргиз фикр кардаед, ки пӯшиши танатон чи саргузаште дорад ва чигуна шакли кунуниро ба худ гирифтааст? Ин пероҳан, ки ҳамеша чоки гиребонаш ба ин шакл набуда ва остинаш бад-ин тарз ба баданаи он васл намешуда ва аслан муд ё пӯшиши боби рӯз оё дар даврони пешомудерн ҳам буда ё набуда? Масалан, шалвор чи торихчае дорад? Шалворе, ки чунон ҳамагир шуда, ки тасаввур меравад вуҷудаш як амри фитрии башарӣ буда ва торихаш нуқтаи оғозе надорад.
Аммо дар кишварҳои ғарбӣ барои ба ёд супурдани торихи вуруди шалвор ба арсаи тамаддунашон навиштаҳои фаровоне фароҳам шудааст. Аз ҷумла дар навиштаҳои инглисӣ мехонем, ки нахустин ошноии мардҳояшон бо пӯшиши поҳояшон дар ҳаволии даҳаи 1760 мелодӣ иттифоқ уфтода, ки тунбонҳои часпандаи мавсум ба “бричиз” боби рӯз шуда буд. Пеш аз он пероҳанҳои баланд ва доманҳои кӯтоҳ дар миёни мардони Бритониё роиҷ буд, ки “килт”-и скотландӣ аз бозмондаҳои он аст. Дар ҳамон садаҳои 18 ва 19 мелодӣ буд, ки “понтолун” ва “пижомо” ба тақлид аз Шарқ вориди Бритониё шуд. Дар соли 1846 Сер Ҳаррӣ Лумзден, аз фармондеҳони артиши Бритониё дар Ҳиндустон, бо “поҷомаҳои хокӣ”-и ҳиндӣ хӯ гирифт ва намунаҳое аз онро бо худ ба сарзаминаш овард ва ҳар ду вожаи порсии “поҷома” ва “хокӣ” аз тариқи забони ҳиндӣ ба фарҳанги забони инглисӣ ворид шуд. “Поҷомаи хокӣ” ба пои сарбозони инглисӣ ба Офриқои Ҷанубӣ ва Судон роҳ ёфт ва соли 1884 ба дунболи корзори артиши Бритониё дар Афғонистон ба унвони “унифурм” ё пӯшиши яксони низомии Бритониё пазируфта шуд ва батадриҷ ба артишҳои дигар тасаррӣ ёфт.
Ин торихи мухтасари поҷома ё шалвор дар Бритониёст, ки сари он ба гузаштаҳои бисёр дуртар бармегардад ва ба Эрони бостон. Санаде дар даст надорем, ки ихтироъи шалворро ба эрониёни бостон ё мардумони пешоориёии фалоти Эрон нисбат диҳад. Аммо ба навиштаи огоҳоне чун Блонш Пейн (Blanche Payne) ва Никулос Секундо (Nicholas Sekunda) ва дигароне, ки дар бораи торихи шалвор ва соири пӯшишҳо пажӯҳишҳои сутурге анҷом додаанд, шалвор пои сарбозони эронии садаи шашуми пеш аз мелод вориди торихи мактуби башарият шуд. Ба гуфтаи онҳо, дар он давра ҳам порсҳову модҳо ва ҳам бохтариҳову суғдиҳову арманиҳо, ки аз аҷзои артиши Эрони бостон буданд, шалвор ба по доштанд. Мисли ҳар чизи тозавориде шалвор ба мазоқи бисёре аз юнониҳои бостон хушоянд набуд ва ба унвони пӯшиши занона мавриди истеҳзои нависандагoнашон воқеъ шуд. Аммо Ҷеймз Левер (James Lever), нависандаи китоби “Пӯшиш ва муд”, мегӯяд, ки шалвор пӯшиши ҳам мардон ва ҳам занони Эрони бостон будааст.
Вале пӯшиши занону мардони юнонӣ ҳам ақломи муштараке дошт; мисли “хитун” (chiton) ё пероҳани беостин, ки рӯи як шона овехта мешуд. Дар ҳоле ки ба навиштаи Мерӣ Ҳйустун ва Флуронс Ҳурнблувер дар китоби “Пӯшиш ва ороишҳои мисриён, осуриён ва эрониёни бостон” (Ancient Egyptian, Assyrian, and Persian costumes and decorations by Mary G. Houston and Florence S. Hornblower, 1920), яке аз нахустин тасвирҳои пероҳане, ки ду остин ба баданаи он дӯхта шуда, мутаъаллиқ ба Эрони садаҳои шашум ва панҷуми пеш аз мелод аст. Дар он даврон камарбанди эронӣ ҳам ягона маҳсуб мешуд ва ҷалби таваҷҷуҳ мекард (Садсолаҳо пас аз он вожаи “камарбанд”-и порсӣ ҳам аз тариқи забони ҳиндӣ ба шакли cummerbund ба забони инглисӣ роҳ ёфт). Ривояти дилбохтагии Искандари Мақдунӣ ба пӯшишҳои порсӣ ҳам дар бисёре аз ин навиштаҳо ба унвони намунае бориз аз маҳбубияти либоси эронӣ дар ҷаҳони бостон омадааст.
Пурчисто Ҷавкор, пажӯҳишгари эронӣ дар Ландан, ки солҳо саргарми кандукови пӯшишҳои бостонӣ будааст, мегӯяд, ки ангезаи аслиаш барои анҷоми ин кор яке, деворнигораҳои Тахти Ҷамшед буд, ки нахустин намунаҳо аз пӯшишҳои марсум дар даврони Ҳахоманишиёнро нишон медиҳад, ва дигар, ҳисси кунҷковиаш барои дарёфтани маъно ва мазмуни он пӯшишҳо, ки намодинанд ва паёмҳое дарбар доранд.
Ҷавкор бо сар задан ба китобхона ва музеи Бритониё ва музеи Луври Порис ва бо таҳбардорӣ аз осору ашёи онҳо ва ҷустуҷӯ дар матнҳои торихӣ ва бозсозии пӯшишҳое, ки тасвир ё намунаҳояшонро дида, дар хонаи худ бойгонии рахтҳо ва кулоҳҳои модӣ, хаҳоманишӣ, ашконӣ ва сосониро фароҳам овардааст. Маъмулан дар нахустин рӯзҳои баҳор Пурчисто Ҷавкор ва ҳамроҳонашро метавон дар маконҳои фарҳангии муҳимми Ландан дид, ки бо пӯшидани рахтҳои эронӣ барномаҳои фарҳангӣ иҷро мекунанд.
Дар гузориши мусаввари ин сафҳа порае аз ёфтаҳои Пурчисто Ҷавкор дар заминаи пӯшишҳои Эрони бостонро мебинед.
(вижаи JadidOnline)
Аммо дар кишварҳои ғарбӣ барои ба ёд супурдани торихи вуруди шалвор ба арсаи тамаддунашон навиштаҳои фаровоне фароҳам шудааст. Аз ҷумла дар навиштаҳои инглисӣ мехонем, ки нахустин ошноии мардҳояшон бо пӯшиши поҳояшон дар ҳаволии даҳаи 1760 мелодӣ иттифоқ уфтода, ки тунбонҳои часпандаи мавсум ба “бричиз” боби рӯз шуда буд. Пеш аз он пероҳанҳои баланд ва доманҳои кӯтоҳ дар миёни мардони Бритониё роиҷ буд, ки “килт”-и скотландӣ аз бозмондаҳои он аст. Дар ҳамон садаҳои 18 ва 19 мелодӣ буд, ки “понтолун” ва “пижомо” ба тақлид аз Шарқ вориди Бритониё шуд. Дар соли 1846 Сер Ҳаррӣ Лумзден, аз фармондеҳони артиши Бритониё дар Ҳиндустон, бо “поҷомаҳои хокӣ”-и ҳиндӣ хӯ гирифт ва намунаҳое аз онро бо худ ба сарзаминаш овард ва ҳар ду вожаи порсии “поҷома” ва “хокӣ” аз тариқи забони ҳиндӣ ба фарҳанги забони инглисӣ ворид шуд. “Поҷомаи хокӣ” ба пои сарбозони инглисӣ ба Офриқои Ҷанубӣ ва Судон роҳ ёфт ва соли 1884 ба дунболи корзори артиши Бритониё дар Афғонистон ба унвони “унифурм” ё пӯшиши яксони низомии Бритониё пазируфта шуд ва батадриҷ ба артишҳои дигар тасаррӣ ёфт.
Ин торихи мухтасари поҷома ё шалвор дар Бритониёст, ки сари он ба гузаштаҳои бисёр дуртар бармегардад ва ба Эрони бостон. Санаде дар даст надорем, ки ихтироъи шалворро ба эрониёни бостон ё мардумони пешоориёии фалоти Эрон нисбат диҳад. Аммо ба навиштаи огоҳоне чун Блонш Пейн (Blanche Payne) ва Никулос Секундо (Nicholas Sekunda) ва дигароне, ки дар бораи торихи шалвор ва соири пӯшишҳо пажӯҳишҳои сутурге анҷом додаанд, шалвор пои сарбозони эронии садаи шашуми пеш аз мелод вориди торихи мактуби башарият шуд. Ба гуфтаи онҳо, дар он давра ҳам порсҳову модҳо ва ҳам бохтариҳову суғдиҳову арманиҳо, ки аз аҷзои артиши Эрони бостон буданд, шалвор ба по доштанд. Мисли ҳар чизи тозавориде шалвор ба мазоқи бисёре аз юнониҳои бостон хушоянд набуд ва ба унвони пӯшиши занона мавриди истеҳзои нависандагoнашон воқеъ шуд. Аммо Ҷеймз Левер (James Lever), нависандаи китоби “Пӯшиш ва муд”, мегӯяд, ки шалвор пӯшиши ҳам мардон ва ҳам занони Эрони бостон будааст.
Вале пӯшиши занону мардони юнонӣ ҳам ақломи муштараке дошт; мисли “хитун” (chiton) ё пероҳани беостин, ки рӯи як шона овехта мешуд. Дар ҳоле ки ба навиштаи Мерӣ Ҳйустун ва Флуронс Ҳурнблувер дар китоби “Пӯшиш ва ороишҳои мисриён, осуриён ва эрониёни бостон” (Ancient Egyptian, Assyrian, and Persian costumes and decorations by Mary G. Houston and Florence S. Hornblower, 1920), яке аз нахустин тасвирҳои пероҳане, ки ду остин ба баданаи он дӯхта шуда, мутаъаллиқ ба Эрони садаҳои шашум ва панҷуми пеш аз мелод аст. Дар он даврон камарбанди эронӣ ҳам ягона маҳсуб мешуд ва ҷалби таваҷҷуҳ мекард (Садсолаҳо пас аз он вожаи “камарбанд”-и порсӣ ҳам аз тариқи забони ҳиндӣ ба шакли cummerbund ба забони инглисӣ роҳ ёфт). Ривояти дилбохтагии Искандари Мақдунӣ ба пӯшишҳои порсӣ ҳам дар бисёре аз ин навиштаҳо ба унвони намунае бориз аз маҳбубияти либоси эронӣ дар ҷаҳони бостон омадааст.
Пурчисто Ҷавкор, пажӯҳишгари эронӣ дар Ландан, ки солҳо саргарми кандукови пӯшишҳои бостонӣ будааст, мегӯяд, ки ангезаи аслиаш барои анҷоми ин кор яке, деворнигораҳои Тахти Ҷамшед буд, ки нахустин намунаҳо аз пӯшишҳои марсум дар даврони Ҳахоманишиёнро нишон медиҳад, ва дигар, ҳисси кунҷковиаш барои дарёфтани маъно ва мазмуни он пӯшишҳо, ки намодинанд ва паёмҳое дарбар доранд.
Ҷавкор бо сар задан ба китобхона ва музеи Бритониё ва музеи Луври Порис ва бо таҳбардорӣ аз осору ашёи онҳо ва ҷустуҷӯ дар матнҳои торихӣ ва бозсозии пӯшишҳое, ки тасвир ё намунаҳояшонро дида, дар хонаи худ бойгонии рахтҳо ва кулоҳҳои модӣ, хаҳоманишӣ, ашконӣ ва сосониро фароҳам овардааст. Маъмулан дар нахустин рӯзҳои баҳор Пурчисто Ҷавкор ва ҳамроҳонашро метавон дар маконҳои фарҳангии муҳимми Ландан дид, ки бо пӯшидани рахтҳои эронӣ барномаҳои фарҳангӣ иҷро мекунанд.
Дар гузориши мусаввари ин сафҳа порае аз ёфтаҳои Пурчисто Ҷавкор дар заминаи пӯшишҳои Эрони бостонро мебинед.
Subscribe to:
Posts (Atom)