Артишро тоҷикӣ кунем
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Кишварҳое, ки дорои пешинаи торихии ғанӣ ҳастанд, пайваста кӯшидаанд бо такя ба истилоҳот ва вожагони куҳан вобастагии худ ба тамаддуне бостониро собит кунанд. Дар Эрони давраи Ризошоҳи Паҳлавӣ (1921-1941), ки ба шеваи Камол Ототурк дар ҳоли шакл додан ба ҳувияти миллӣ буд, ин иқдом аз артиши кишвар оғоз гирифт, ки ойинаи тамомнамои қудрати давлат ба шумор меомад. Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон, ки то замони Ризошоҳ пора-пора ва номунсаҷим буданд, бо номи туркии “қушӯн” шинохта мешуданд.
Ризошоҳи Паҳлавӣ бо дарки аҳаммияти номҳо ва истилоҳоти расмӣ, бавижа артишӣ, дар оғози соли 1935 донишмандони забонро гирди ҳам овард ва Фарҳангистони забону адаби порсиро таъсис кард, то барои ниёзҳои давлатӣ вожасозӣ кунад. Истилоҳоте, ки имрӯза дар артиши Ҷумҳурии Исломии Эрон ба кор меравад, барсохтаи ҳамин Фарҳангистон аст.
Муҳимтарин истидлоли ҳаводорони тағйири истилоҳот, бавижа дар заминаи низомӣ, ин буд, ки Эрон ба унвони импротурии бузург дар гузашта дорои номҳо ва истилоҳоти бумии деринае буда ва ниёзе ба вом гирифтани истилоҳоти туркии “қушӯн”-у “қӯч” нест. Гурӯҳе ҳам ба корбурди истилоҳоти низомии порсӣ дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ишора мекарданд, ба монанди:
Набояд, ки аз кордорони ман,
Зи сарҳангу ҷангӣ саворони ман,
Бихуспад касе дил пур аз орзӯй,
Гар аз банда гар мардуми некхӯй.
Ё:
Сипаҳдор чун Булмузаффар бувад,
Сари лашкар аз моҳ бартар бувад.
Ё:
Яке маҳзар акнун бибояд навишт,
Ки ҷуз тухми некӣ сипаҳбуд накишт.
Дар даврони Ризошоҳ, ки бархе онро “истибдоди созанда” унвон мекунанд, фурсати баҳсу мунозирот сари вожасозию вожапардозӣ набуд. Подшоҳ истилоҳоти нобе мехост ва фавран мехост. Фарҳангистони забону адаби порсӣ ҳам ба ин хоста гардан ниҳод ва дар фурсате бисёр кӯтоҳ кореро анҷом дод, ки мондагор шуд ва умре бас дарозтар аз салтанати Ризошоҳу писараш ва ҳатто таҷрубаи салтанат ё шоҳаншоҳӣ дар Эрон ёфт.
Аммо вожаи аслиро, ки “артиш” дар баробари “қушӯн”-и туркӣ бошад, иддае аз фарҳангиёни Эрон пеш аз таъсиси Фарҳангистони забону адаби порсӣ сохтаанд. Бархе аз соҳибназарон асолати ин вожаро зери суол мебаранд ва мегӯянд, ки он баргирифта аз вожаи паҳлавии “артиштор” ё “артишдор” ба маънои “сипоҳӣ” аст ва созандагони он пиндоштаанд, ки бо ҳазфи пасванди “-дор” мешавад муъодиле барои вожаи “қушӯн” сохт. Аз сӯи дигар, иддае ҳам решаи вожаи “артиш”-ро ба номи бостонии Арта – нахустин бунёдгузори нерӯи низомӣ дар Эрони устураӣ пайванд медиҳанд. Сарфи назар аз дурустӣ ё нодурустии ин ду гумона, имрӯза вожаи “артиш” дар тамоми паҳнаи порсигӯ корбурди густарда дорад ва ҷо уфтодааст.
Аммо дар Тоҷикистон дараҷа (рутба)-ҳои низомӣ ҳамчунон ёдгори талху занандае аз султаи русҳо бар порае аз сарзамини Фирдавсӣ ҳастанд. Агар Фирдавсӣ мехост асари сутургашро имрӯз бинависад, шояд бо он ҳама бузургӣ аз қофия бастани “лейтенант”-у “подполковник”-у “полковник” оҷиз мемонд, чун ин вожаҳои аҷнабӣ бо рӯҳи забони мо, бо сиришти забони Фирдавсӣ, ҳамхонӣ надоранд. Ва гузашта аз аҳаммияти забонӣ, ин истилоҳот деринагии давлатдории тоҷиконро зери суол мебаранд. Агар мо пеш аз ҳамлаи арабу муғулу рус ҳам лейтенанту полковник доштем, чаро акнун нишоне аз он истилоҳот нест? Оё ҳар фарди ноошно бо торихи сарзамини мо ба ин пиндори ғалат намеуфтад, ки тоҷикон ҳаргиз артишдор набудаанд ва фанни артишдориро аз русҳо омӯхтаанд?
Бо таваҷҷуҳ ба аҳаммияти ин мавзӯъ дар маҳфили фейсбукии “Забони порсӣ”, ки акнун беш аз 700 узв дорад, Сайидюнуси Истаравшанӣ, аз аъзои фаъъоли ин гурӯҳ, пешниҳодҳои зерро барои дараҷаҳои низомӣ дар Тоҷикистон матраҳ кард, ки ба таъйиди бештари аъзои гурӯҳ расид. Пешниҳодҳо ба се забони порсӣ, русӣ ва инглисӣ омадаанд:
Сарбоз - Рядовой - Private
Сарбози якум - Рядовой первого класса - Private First Class
Сарҷӯха - Капрал (ки имрӯза дар Русия вуҷуд надорад) - Corporal
Гурӯҳбони дуюм - Сержант первого класса - Sergeant First Class
Гурӯҳбон - Сержант - Sergeant
Саргурӯҳбон - Мастер-сержант (ки имрӯза дар Русия вуҷуд надорад) - Master Sergeant
Устувор - Сержант-майор (ки ин ҳам дар Русияи имрӯз вуҷуд надорад) - Sergeant Major
Сутвони дуюм - Второй лейтенант - 2nd Lieutenant
Сутвони якум - Старший лейтенант - 1st Lieutenant
Сарвон - Капитан - Captain
Саргурд - Майор - Major
Сарҳанги дуюм - Подполковник - Lieutenant Colonel
Сарҳанг - Полковник - Colonel
Сартип - Бригадный генерал - Brigadier General
Сарлашкар - Генерал-майор - Major General
Сипаҳбуд - Генерал-лейтенант - Lieutenant General
Артишбуд - Генерал – (Four Star) General
Раиси ситоди артиш - Начальник штаба - Chief of Staff
Фармондеҳи кулли қуво - Верховный главнокомандующий - Commander-in-Chief
Бузург-артишдорон – Маршал – Field Marshal
Агар ин истилоҳот ба ҷои баробари русии онҳо дар Тоҷикистон мутадовил шавад, бегумон тамоюзи давлатдории тоҷикон дар минтақа барҷастатар хоҳад шуд ва ҳувияти миллӣ бавижа дар миёни артишдорони кишвар устувортар ва нерӯмандтар хоҳад шуд.
No comments:
Post a Comment