ZP Mission

Рисолати “Забони порсӣ”

(Посух ба мақолаи “Забони порсӣ”: Барои ҳифзи забони тоҷикист ё тахриби он?”ба қалами Рустам Маҷидов, “Озодагон”, 29.03.2013)

Бо сипос аз нашрияи вазини “Озодагон” ва шахси Рустам Маҷидов, ки аз қазо дар гурӯҳи “Забони порсӣ” ҳам ҳузур дорад, барои интишори нақде инчунин аз нахустин шумораи маҷаллаи “Забони порсӣ”. Ба маҷаллаи муҳаққару ройгони мо, ки аз пули ҳамвандони фарҳангдӯсти гурӯҳ рӯида ва ҳайъати таҳририяаш касе ҷуз нависандагони матолиби шумора нестанд, ифтихор додаанд. Хирадманде гуфтааст: “Вайронгартарин интиқод бетафовутист”. Пас Рустам Маҷидови арҷмандро меситоям, ки бетафовут нест. Аз сӯи дигар, Густов Флубер (Gustave Flaubert) мегӯяд: “Кор ҳар чи беҳтар бошад, интиқоди бештарро ба худ ҷазб мекунад”. Пас нахустин гоми маҷаллаи “Забони порсӣ”-ро ҳам бояд сутуд, ки интиқод аз он нақли маҳофили нашрияи гаронвазне чун “Озодагон” шудааст. Аз интиқод истиқбол мекунем. Чун зомини тақвияту таҳким аст.

Ба эродҳои Рустам Маҷидов, ки мутаассифона, бисёре аз онҳо куҳнаанду борҳо баҳсашро кардаем, ҳамин ҷо як ба як посух хоҳам гуфт.

***

Рустамҷон ба нақл аз Мутаҳҳарӣ мегӯяд: 

“Барои аз байн бурдани як ақида муҳим нест ба он хуб ҳуҷум шавад; кофист, ки аз он бад муҳофизат шавад” Ба мисли ин, имрӯз аз забони муосири тоҷикию порсии Варорӯд (ё ҳамон Мовароуннаҳр, ки сарзамини Осиёи миёна аст) хеле бад муҳофизат мешавад. Чунин менамояд, ки сафи муҳофизони бади он меафзояд”

Идомаи навишта бармало мекунад, ки қишре аз “муҳофизони бад”-и забон афроде чун нависандаи арҷманди он мақолаи интиқодӣ ҳастанд, ки забони порсиро бо ъиборати муғлақи “забони муосири тоҷикию (?) порсии Варорӯд” мешиносанду мешиносонанд, бар афроди пойбанд ба номи асил ва имлои асили забон метозанд ва пойбандии шадиду бардагунаи худ ба имлои русиро “муҳофизати хуб аз забони муосири тоҷикию порсии Варорӯд” мепиндоранд, ки мусалламан, музҳик (хандаовар) аст. Яъне агар дар ташхиси номи забони модариамон гичу гӯл шавем ва онро бо ъиборате ҳафтодманӣ таъбир кунем ва имлои русиро ъайни моли ҳалоли рӯдакинишон бар сина ончунон бифишорем, ки бар ъумқи қалбамон бинишинад, аз ҷумлаи “муҳофизони хуби забон” ҳастем. Ва агар номи забони модаримонро фирдавсивор “порсӣ” бидонем, имлои забонро синовор ҳифз кунем (ки “Платон”-ро Афлотун ва “Сократ”-ро Суқрот навишта буд) ва ба сони тамоми порсинависони дирӯзу имрӯзи ториху ҷаҳон “ъарабӣ”-ро бо “ъ” бинависем, аз зумраи “муҳофизони бади забони муосири тоҷикию порсии Варорӯд” хоҳем буд. Аз Рустамҷон хоҳишмандам сари ин нукта андешае жарф дошта бошад, то дарёбад, ки аз зовияе ғалат вориди мавзӯъ шуда ва сару таҳи қазияро иштибоҳ гирифтааст.

***

Рустами арҷманд мегӯяд: 

“Ҳоло забони тоҷикии порсиро бо ин ном қабул кунем ё на, масъалаи дигар аст”. 

На, ҷони бародар, ъайни масъала ва дар воқеъ, мағзи масъала ҳамин аст. Ононе, ки ба гувоҳии торих гӯши ҷон супурдаанд ва қоил ба порсӣ будани забони модарии мо ҳастанд, он гусасти маснӯъии кремлинмеҳварро напазируфтаанд. Ҷое дигар ҳам гуфта будам: агар ҳатто тамоми ҷаҳон якшаба номи ранги “сиёҳ”-ро табдил ба “сапед” кунанд, моҳияти ранги сиёҳ ъиваз намешавад ва он ҳамчунон сиёҳ мемонад. Тағйири номи забони модарии мо, ки Рустамҷон дар таҳмилӣ будани он ҳам бедалел шак ворид карда, сиришти забони моро ъиваз накард. Шоху барги онро қайчӣ зад, аммо сиришташ дастнахурда монд ва он шоху барги бурида дубора аз шираи он сиришт нӯши ҷон мекунаду дар ҳоли рӯидан аст ва ҳаминак мо шоҳиди ин рӯйдоди шигарфи боз ҷустани рӯзгори васли хеш ҳастем, ки Мавлавӣ ҳам мегӯяд, баногузир иттифоқ хоҳад уфтод. Пас номи забони мо “ҳар чи бодо, бод!” нест, балки порсӣ аст. Дарки ин нукта бисёре дигар аз гиреҳҳои зеҳниеро, ки дӯстам Рустам пайдо кардааст, хоҳад гушуд. Агар ихтилофи дидгоҳи мо бар сари ин ном аст, тамомии баҳсро бояд ба гунае дигар тарҳ мекарду мекардем.

***

Ҳоло, агар қабул дорем, ки забони мо ҳамон забони порсии Рӯдакию Мавлавию Ҳофизу Саъдию Аҳмади Донишу Садриддин Ъайнист, ки баъд аз юриши сурх бегонагон номе дигар барояш баргузиданду бар соҳибони забон таҳмил карданд (иттифоқе, ки соли 1964 дар Афғонистон такрор шуд), пас бояд аз осебҳои торихии ворида ба забонамон дар тӯли давраи истилои Сурх ҳам огоҳ бошем. Бояд бароямон ин пурсиш вуҷуд дошта бошад, ки чаро вожаи “пролетОр”, ки дар нишони давлатии “Ҷумҳурияти Худмухтори Шӯравии Иҷтимоъии Тоҷикистон” (1929) мебинем, дар навишти имрӯзии мо “пролетАр” шудааст. Бояд аз худамон бипурсем, ки чаро Аҳмади Дониш “Порис” мегуфту менавишт (“Потии порисӣ он сарвқади зуҳраҷабин...”) ва ҳоло афроде чун Рустами арҷманду ёрони ҳамназараш “Париж” менависанд? Ин тағйир кай, чигуна ва чаро иттифоқ уфтод? Кӣ дастурашро содир карда буд? Дастури худӣ буд ё аз садҳо фарсанг дуртар дикта шуда буд? Бояд бароямон суол бошад, ки чаро ъунвони рӯзномаи “Тоҷикистони Сурх” дар поёни даҳаи 1920 мелодӣ ба хатти лотин “Tajikistan-i Surx” навишта мешуд, аммо ба дастури окодемисян Семёнов дар хатти расмии лотинамон табдил ба “Tocikistoni Surx” шуд. Бояд ёдамон бошад, ки то дирӯз вожаҳои “республика”, “округ”, “участка” ҷузъи лоинфакки “забони адабии ҳозираи тоҷик” маҳсуб мешуданд, ки он ҳам аз осебҳои ҳавлноки юриши сурх бар забони миллат буд, ки дар поёни даҳаи 1980 фарҳангдӯстоне дастбакори кандани ин ъалафҳои ҳарза шуда буданд. Оё ба назари Рустами арҷманд, тамоми он осебҳо руфта ва забон суфта шуда? Мусалламан, чунин нест. Ин фароянди бозрустан ҳамчунон идома дорад ва то замоне идома хоҳад дошт, ки дарахти забони порсӣ дубора тановар шавад ва навиштаҳои мову шумо ба забони модаримонро на 7 милюн, ки беш аз 200 милюн тан бихонанду дарёбанд.

***

Рустам Маҷидов бо зикри “фарқ доштани гӯиши тоҷикон ва порсизабонони Варорӯд аз Эрон” менависад: 

“Барои мисол, мо калимаи “телевизион”-ро ба ҳамин тарзи талаффуз ва навишт қабул дорем ва истифода мекунем. Ҳоло аз мо мехоҳанд аз ин навишту талаффуз рӯ тобему “тилвизюн”-ро қабул намоем. Ҳадди ақал метавонистанд шакли дар Эрон пазируфташудаи “симо”-ро пешниҳод кунанд”.

Хуб буд, агар Рустамҷон тавзеҳ медод, ки манзур аз “мо” киҳо ҳастанд. Оё он “мо” ҳамаи тоҷиконро фаро мегирад ё афроди пойбанд ба имлои русиро? Агар манзураш аз “мо” ҳамаи тоҷикон аст, оё банохудогоҳ тобеъияту миллияти тоҷикии ҳамаи дастандаркорони маҷаллаи “Забони порсӣ”-ро лағв кардааст? Агар манзураш аз “мо” касони пойбанд ба имлои русӣ аст, бояд мефаҳмид, ки суҳбат аз имлои порсӣ аст, на русӣ. Вожаи television ба забони порсӣ ба шакли تلویزیون “телевизюн” овонависӣ мешавад. Мо ки худамонро порсизабон медонем, бо чи далеле мантиқӣ бояд онро табдил ба تلویزیان “телевизион” кунем, ҷуз ин ки бегонагон аз мо хоста буданд? Ҳоло ки дасти ситами фарҳангии бегонагон аз сарамон дур шуда, чи зарурате боқӣ мондааст, ки ғуломи як дастури ноҳамхон бо рӯҳи забонамон бимонем? Вақте ки ба хатти порсӣ бармегардем (ва ин иттифоқ хоҳад уфтод), касоне чун Рустами арҷманд чигуна хоҳанд донист, ки имлои ин вожа ба порсӣ تلویزیان “телевизион” нест, балки تلویزیون “телевизюн” аст?  

Зимнан, вожаи “телевизюн” дар Эрон ҳам “телевизюн” аст. “Садо ва Симо” исми хосси “Кумитаи телевизион ва радиошунавонӣ”-и Эрон аст. Яъне ҳеч кас дар Эрон аз шумо нахоҳад хост, ки “симо”-ро равшан ё хомӯш кунед. Номи он дастгоҳ ба порсии меъёр ҳам “телевизюн” аст.

Агар Рустаму ёрони ҳамандешашро ин пурсиш озор медиҳад, ки чаро “о”-и лотин дар вожаи television табдил ба “вов” (у) шуда, бояд бидонанд, ки дар бештари маворид он ҳарф ба порсӣ “у” баргардон мешуда ва мешавад. Ба “Суқроту Афлотуну Буқрот” мешавад бори дигар таваҷҷуҳ кард, ки пайрави ҳамин қоъидаанд. Ва ҳамин тавр баръакс, “у”-и кӯтоҳи мо ба лотин ва русӣ “o” баргардон шуда ва мешавад. Намунаи боризаш “Согд” аст, ки ҳамон “Суғд”-и порсист. Агар дӯстон ҷуръат мекарданду ин эроди ноъилмиро аз донишварони рус мегирифтанд, ки “чаро “у”-и моро табдил ба “о” кардед”, ҳатман рисолае таҳвилашон медоданд. Ва он гоҳ шояд боварашон мешуд. Чун рисола аз Маскав омадааст ва истидлол аз они русҳост. Асафбор нест?

***

Рустам Маҷидови арҷманд ба мавзӯъи обшустаи “Обама ва Убомо” ҳам ишора карда, ки дар ин маврид мақолаи муфассале дар ҳафтаномаи “Нигоҳ” мунташир шуда буд ва дар ҳамин шумораи нахусти “Забони порсӣ” ҳам мақолаи пурмағзи Исфандиёри Одина мавзӯъро бахубӣ шикофтааст. Истидлолҳоро такрор намекунам, чун дӯстон маҷалларо дар ихтиёр доранд ва метавонанд бо диққати бештар ҷустори “Порсиёна бигӯем, порсиёна нависем...”-ро бихонанд ва агар эроде доранд, бо зикри далелҳои худ, ъолимона бигиранд. Инҷо ба ҳамин қадр иктифо мекунем, ки имлои “Barak Obama” ба забони порсӣ باراک اوباما аст ва дӯстоне, ки алифбои порсӣ балад ҳастанд, ҳатман медонанд, ки он ба пириллик “Борок Убомо” баргардон мешавад, ки аз диди савтиёт ҳамхону ҳамхун бо порсист. 

Ишкол инҷост, ки Рустам исрор дорад номҳову вожаҳои хориҷиро ба имлои русӣ бинависем ва ба ин гумони ботил аст, ки ин шеваи “муҳофизати хуб” аз забони порсист. Чигуна мешавад бо дифоъ аз имлои русӣ аз забони порсӣ “муҳофизат” кард? Вақте ки дар тамоми осори клоссик ва имрӯзии порсӣ “а”-и лотин “о”-и порсӣ маҳсуб мешавад, чаро бояд ҳанҷори забонро шикаст ва онро русмаобона “ОбАма” гуфт? Дар забони порсӣ такякалом (ударение) рӯи ҳиҷои охир меуфтад, на яке монда ба охир (ки талаффузи русист). Умедворам Рустами гиромӣ то инҷо дарёфта бошад, ки дар ҳоли дифоъи сарсахтона аз имло ва талаффузи русӣ аст. Ба чи далели ъақлоние имло ва талаффузи русиро бояд “тоҷиконатар” аз имло ва талаффузи порсӣ (тоҷикӣ) бидонем?

***

Шояд сари Рустам Маҷидовро ба дард овардам бо ин посухи тӯлонӣ. Аммо чораи ҷуз пай гирифтани ҷустор дар баробари пиндор нест. Бавежа онҷо ки мегӯяд: 

“Фаъолони гурӯҳ... меъёри забони порсии Эронро дастур қарор додаанд ва даъват мешавад дигарон низ ҳамин корро кунанд. Аммо то куҷо ин дуруст аст? Ҳоло, мо наметавонем билкулл ин ҳуҷҷатро аз эрониён нусха кунем. Дар ҳоле ки мо вожаҳое мисли “даромад” ва “баромад”-и тоҷикӣ дорем, чаро “вурудӣ” ва “хуруҷӣ”-и арабиро бигирем? Ё “корд”-и тоҷикиро гузошта “чоқу”-и туркиро қабул кунем?.. Бадтар аз ҳама он аст, ки пешниҳод мешавад вомвожаҳои русиро, ки ба онҳо аллакай одат кардаем, бигзорему вомвожаҳои англисию фаронсавиро бигирем. Бале, аз як аҷнабӣ рӯ гардонему равем назди аҷнабии дигар. Ҳоло чи фарқ дорад?!”

Фарқ ин аст, ки мо бед гуфтаему Рустами арҷманд бод шунидааст.

 
Забони порсӣ мунҳасир ба чордевории қишлоқҳои мо намешавад, балки ба фарохнои даштҳову дарёҳо ҳам мерасад ва бахши ъазиме аз ҷаҳонро фаро гирифтааст. Аксарияти қариб ба иттифоқи ҳамзабонони мо огоҳу нохудогоҳ баёнеро пазируфтаанд, ки забони меъёрро шакл додааст. Забони меъёр ҳамон забонест, ки бештарин теъдоди фаровардаҳо (маҳсулот)-и зеҳнӣ ба он офарида мешавад. Ҳадаф аз тарвиҷи забони меъёр берун ҷастан аз пушти ҳамон чордевории қишлоқҳо ва пар гушудан бар фарози даштҳову дарёҳо ва бахши ъазиме аз ҷаҳон аст, ки порсӣ онҷо гӯишвароне дорад. “Даромад” ва “баромад” тарҷумаи мӯбамӯ ё гартабардорӣ (“калька”) аз “вход” ва “выход”-и русӣ аст ва дар осори ҳеч бузурги порсигӯе дақиқан ба ҳамин маънӣ ба кор нарафтааст. Ҳоло бифармоед, ки кадом яке аҷнабисту кадом худӣ. Аз бади рӯзгор ин вожаҳо пеш аз дасткории русҳо дар забонамон бо маъноҳое дигар ҳузур доштаанд. “Даромад” дар забони порсӣ ҳамон маънои “ъоидот” (“доход”)-ро дорад ва “баромад” ба маънии “раво кардан” ё “барори кор” аст ва ба ҳамин маънӣ ҳам дар фарҳангномаҳои клоссики порсӣ омадааст. Ҳоло, агар дар миёни ҷамъи ъазиме аз порсигӯён берун аз чордевории худамон суҳбат аз “даромаду баромад” ба миён оварем, оё фаҳмида хоҳем шуд? Ё аслан муҳим нест, ки фаҳмида шавем?

***
 

Рустами гиромӣ бо қотеъияти рашкбарангезе ҳукм мекунад, ки “вурудӣ” ва “хуруҷӣ” ъарабист, ғофил аз ин ки ин вожаҳо бо ҳайъати порсие, ки ба худ гирифтаанд, танҳо дар забони порсӣ ба ин маъонии хос ба кор мераванд. “Вход” ва “выход” ба забони ъарабӣ “мадхал” ва “махраҷ” аст, на “вурудӣ” ва “хуруҷӣ”, ки ҳар ду барсохтаи порсигӯён ва натиҷатан порсист.

Рустамҷон аз қотеъияти муфрат кӯтоҳ намеояду “корд”-ро аз аз таркиби вожагонии порсии Эрон берун меандозад ва “чоқу”-и порсиро ба туркон мебахшад. Ғофил аз он ки “корд” дар порсии Эрон ҳам корбурди фаровон дорад, аммо маънии он дақиқтар аст ва танҳо дар мавриди корди бузург ба кор меравад. Ва “чоқу” баромада аз “чок” (пора, бурида) ва пасванди порсии “-у” пок порсист ва вежаи корди кӯчак аст. Ҳоло бояд диққат дар корбурди вожаҳоро фидои таъассуби маҳаллие кунем, ки Рустами гиромӣ ба намоиш гузоштааст? Оё беҳтар аст ба яке “корд”-у ба дигарӣ “чоқу” гуфт ё ъибороти “корди калон” ва “корди хурд”-ро сохт, ки дар ниҳоят ҳеч касе ҳам аз он ъиборот баҳра нагирад?

***

Дар идома менависад: 

“Агар дар муҳофизати забони порсием ва ба ин хотир маҷаллае чоп мекунем, пеш аз ҳама бояд худамон забони худро пок кунем. Агар имкони истифодаи вожаҳои порсӣ-тоҷикӣ ҳаст, чаро аз вомвожаҳои арабию туркӣ ва ғайра истифода кунем? Ҳоло, мо ба кӣ мехоҳем забони ноб биомӯзем, ки худамон ба забони ғайр сухан мегӯем ва менависем?”

Шояд ишколи решаӣ дар дарки Рустамҷон аз рисолати гурӯҳ ва маҷаллаи “Забони порсӣ” бошад, ки барои рахна кардани деворҳо омада, на барафроштани деворҳо ва мунзавӣ (изолированный)-тар кардани тоҷикҳо дар ҷазирае, ки гирифтораш омадаанд. Ҳадаф даст ёфтан ба дуриҳост, на кӯтоҳ кардани дастҳо. Манзур гуфтану шунуфтан аст, на ба гӯши худ қисса хондан. Омоҷ бозёфтани тавонмандии ҷаҳонгири порсист, на маҳдуд кардани он ба чордеворӣ. Хоста ғанитар кардани пуштвонаи вожагонист, то битавон бо такя бар он дубора ба пешрафти ъилму фан ноил шуд, на ъақиму нозо (безурриёт) кардани зеҳнҳо. Пештар ҳам гуфта будам, агар дунболи забони поку ноб (ъорӣ аз вомвожа) мегардед, намунаҳояшро дар миёни қабилаҳои бешазори Омозун (Amazon) хоҳед ёфт, ки бо ҷаҳони берунӣ ҳеч пайванду доду ситаде надоштаанд ва шумори луғоти забонашон аз 500 вожа фаротар намеравад ва шумораашон “як, ду, бисёр, бисёр, бисёр” аст.

Дар ҷаҳон ҳеч забони пешрафтае нест, ки вомвожагони бисёре надошта бошад. Тавонмандтарин забони ҷаҳон, ки инглисӣ бошад, 80 дарсади вожагонашро мадюни забонҳои дигар аст. Далели вом гирифтани вожаҳо дар забонҳои пешрафта афзудан бар ғино (боигарӣ)-и маъноии забон аст. Мусалламан, то ҷое, ки метавонем аз вожагони ноби порсӣ баҳра бигирем, бояд чунин кард. Аммо дар мавориде як вомвожа маъноеро илқо мекунад, ки вожаи худӣ надорад. Ба монанди вожаи “қалб”, ки баҳсашро дар гурӯҳ доштем. “Қалб” ҳамон “дил” аст. Аммо “қалбшинос” ҳамон “дилшинос” нест. “Қалбшинос” пизишки мутахассиси ъузви мушаххасе аз бадан аст ва “дилшинос” фардест, ки аз дилу эҳсосоту ъавотифи кас огоҳ бошад. Ҳоло ба хотири таъассуб ва бегонаситезии бархе аз дӯстон месазад, ки яке аз ин маъноҳоро қурбонӣ кунем ва ба ҳар ду “дилшинос” гӯем? Мешавад чунин кард. Аммо забони порсӣ дар натиҷаи ин таъассуби мо ғанитар мешавад ё бечоратар? Мусалламан, дувумӣ посухи дуруст аст.

***

Дорем ба поёни матлаб наздик мешавем, агар андаке дигар ҳавсала кунед. Умедворам Рустами гиромӣ ба тамоми пурсишҳое, ки матраҳ кардааст, посухи дархур бигирад.

Менависад: 

"Дар ҳоле ки “Вожаномак”-и маҷалла миёни бештар аз 65 калима ҳамагӣ 15-16 калимаи порсисту боқӣ арабист, метавонем гӯем, ки маҷалла барои омӯзиши забони порсии тоҷикист?”

Бале, метавонем. Албатта, Рустамҷон дар тавсифи ин бахш иғроқро ба кор бурда ва аз шумори вожагони порсии ноб дар он феҳрест костааст. Аммо бо таваҷҷуҳ ба он чи болотар ъарз шуд, тамоми ин 65 вожа моли ҳалоли забони порсист, чун ҳамагӣ дар навиштаҳои порсии шумораи якуми маҷалла омадаанд ва дар забони рӯзмарраи даҳҳо милюн порсигӯи ҷаҳон ба кор мераванд. Бо ин тафовут ки бархе аз “муҳофизони хуби забони муосири тоҷикию порсии Варорӯд” гоҳ зиёдӣ аз вожаҳои ъарабие кор мегиранд, ки дар забони меъёр ва забони маҷалла корбурди камтаре дорад ё аслан надорад. Ба монанди ҳамин вожаи “калима”, ки имрӯза танҳо дар матнҳои мазҳабӣ меояд ва дар соири бахшҳо ҷои худро ба вожаи порсии ноби “вожа” додааст. Ононе, ки доду ҳавор аз “ъарабгароӣ”-и порсизабонон сар додаанд, ғолибан намедонанд, ки дар забони худашон корбурди вомвожаҳои нозарур бас бештар аст. Пас ин эродро наметавон ҷиддӣ гирифт.

***

Рустам Маҷидов рӯ ба поёни матлаб менависад: 

"Танҳо дар саҳфаи аввали маҷалла ҳашт хато пайдо шуд. Дар дохили муқоваи маҷалла соли чоп 1392, мувофиқи солшумории Эрон, нишон дода шудааст ва 2013, ки мувофиқи тақвими расмии Тоҷикистон аст, дар қавсайн омада аст. Дар ҳоле ки тарҷумаи тоҷикии “Шоҳзодаи хурдакак”-и Экзюпери ҳаст, баргардони эронии онро бо номи туркии “Шоҳзодаи кучулу” чоп кардаанд."

Ёдоварӣ боиста аст, ки вожаи “саҳфа” саҳв аст ва манзур “сафҳа” ё “саҳифа” буда. Шояд ҳам дар чидани ҳуруфи матлаб ин иштибоҳ рух додааст. Мисли яке ду маврид хатои имлоии дигар дар болотари матлаби Рустам Маҷидов (ба монанди “наврӯз” ба ҷои “Наврӯз”, “Муттаҳарӣ” ба ҷои “Мутаҳҳарӣ”, вергулҳои беҷо, “омада аст” ба ҷои “омадааст”, беинсиҷомӣ дар имлои ташдидҳои ъарабӣ чун “билкулл” дар баробари “сафи...” ба ҷои “саффи...”, “бахшиданӣ” ба ҷои “бахшуданӣ”, “сирилик” ба ҷои “сириллик” ва чанде дигар). Одамисту ҷоиз-ул-хато. Аз Рустамҷон хоҳишмандам он “ҳашт хато дар сафҳаи аввал”-ро баршуморанд, то бибинем аз хатоҳои имлоӣ будаанд ё илқоӣ.

Чун маҷалла ба забони порсӣ ва вежаи забони порсӣ ба ду алифбост, солшумории он ҳам ба ду гуна (русӣ ва эронӣ) омадааст ва набояд барои каси фарҳехтае чун Рустам Маҷидов эҷоди пурсиш мекард.

Дар мавриди қиссаи “Шоҳзода-кучулу” (ки Рустамҷон баиштибоҳ “Шоҳзодаи кучулу” навиштааст): агар ӯ дебочаи гӯшаи “Кӯдакистон”-ро мехонд, мусалламан, сардаргум намешуд. Маҷаллаи “Забони порсӣ” тарҷумаи “Шоҳзода-кучулу” ба қалами Аҳмади Шомлуро мунташир мекунад, ки ба ҳамин ном борҳо чоп шудааст. “Шоҳзодаи хурдакак” барои забони меъёр андаке хурдакак аст ва гироию ривоҷ надорад. Ва сад албатта, “кучулу” ба маънии бачаи хурдсол сирфан порсист ва дар забони туркӣ вуҷуд надорад.

***

Саранҷом, Рустам Маҷидов бо пурсишҳои сангине матнашро ба поён мебарад:

“Ҳоло ин маҷалла барои ҳифзи забони тоҷикист ё тахриби он? Барои нишондани забони порсӣ бар ҷойгоҳи муносиб дар Мовароуннаҳр аст ё тарғиби гӯиши эронӣ?”

Бо руҷӯъ ба оғози баҳс Рустамҷон бояд худро аз сардаргумии “тоҷикӣ-форсӣ” раҳо кунад, ки монеъи аслӣ дар дарки мобақии суҳбатҳост ва ба иттиҳоми баноҳақ бастан ба ину он меанҷомад. Мусалламан, маҷаллаи “Забони порсӣ” барои нишондани забони порсӣ бар ҷойгоҳи муносиби он дар хостгоҳаш, ба баракати ёрии шумори андаке аз ҳамвандони хайрпешаи ин гурӯҳ, вориди майдон шудааст. Маҷаллаи гӯишӣ нест, балки меъёр аст, ки барои бархе метавонад дар оғоз сангин бошад. Ин маҷалла барои касоне, ки ба дур аз ғаразу таъассуб мехоҳанд бар донистаҳои худ дар бораи забонашон биафзоянд, ганҷи шойгони ройгоне хоҳад буд. Омадааст, ки бисозаду барафрозад. Омадааст, то ҳамин сӯитафоҳумҳоро бартараф кунад.

Барои Рустамҷон комгорӣ мехоҳам.

Номаи саргушода ба давлати Афғонистон

Номаи саргушода

Ба ҷаноби оқои Ҳомид Карзай, раисиҷумҳурии Афғонистон

Ба аъзои Шўрои вазирони Ҷумҳурии Исломии Афғонистон

Мо, аъзои гурўҳи “Забони порсӣ”, аз бузургтарин гурўҳҳои тоҷикистонӣ дар фазои Фейсбук, ки дар Тоҷикистон, Узбакистон, Афғонистон, Эрон, Қазоқистон, Покистон, Русия, Урупо ва Омрико зиндагӣ мекунем, ҳамвора пайгири рўйдодҳои фарҳангии Афғонистон ҳастем ва пешрафти онро пешрафти худ ва шикасти онро шикасти худ медонем. Зеро Афғонистон ҷузъе аз густараи фарҳангии воҳидест, ки мо ҳам аз он бархостаем. Занҷирае, ки моро ба ҳам пайванд медиҳад, забони порсист ва ситораҳои дурахшоне, ки аз обу хоки он сомон тулўъ кардаанд; ба монанди Абушакури Балхӣ, Абумуайяди Балхӣ, Робеъаи Балхӣ, Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Мавлоно Ъабдурраҳмони Ҷомӣ, Ъалишери Навоӣ, Саноии Ғазнавӣ, Абусаъиди Гардезӣ, Халилуллоҳи Халилӣ, Восифи Бохтарӣ, Моили Ҳиравӣ ва садҳо бузургвори дигар.

Ҷои басе таассуфу нигаронист, ки ин пайванди танготангу ногусастании фарҳангӣ имрўза ба мазоқи бархе аз давлатмардон хушоянд нест ва гўӣ раванди пинҳоне роҳ уфтодааст, ки мешавад онро “порсиситезӣ” таъбир кард. Раванде, ки барои ҳамаи атбоъи кишварҳои мо, сарфи назар аз таъаллуқоти қавмишон, зиёнбор аст. Чун забони порсӣ дар падидорӣ ва рушду нумувви ҳамаи фарҳангҳои минтақа саҳми басазое доштааст ва тазъифи он ба маънои тазъифи ҳамаи фарҳангҳои минтақа хоҳад буд.

Мусаввабаи ахири Шўрои вазирони Афғонистон дар бораи мамнўъияти истифода аз “забонҳо ва лаҳҷаҳои бегона ва калимоти номаънус”-ро мешавад аз ҳамин манзар дид. Камтар касе шак дорад, ки манзур аз “лаҳҷаҳои бегона ва калимоти номаънус” чист. Дар тасреҳи ин тасмим Нисор Аҳмади Жванд, мудири кулли бахши байнулмилалии телевизюни миллии Афғонистон, ба расонаҳо гуфтааст, ки “эҳтимолан, тасмими ахири Шўрои вазирон ъумдатан бар мавзўъи манъи истифода аз лаҳҷаҳои бегона мутамаркиз аст ва шомили манъи пахши барнома ба забонҳои хориҷӣ намешавад”. Шўрбахтона, ин мавзўъ собиқа дорад ва баррасии пешинаи он моро дар баробари воқеъияте такондиҳанда қарор медиҳад, ки номи он чизе ҷуз “порсиситезӣ” наметавонад бошад.

Намунаҳои ин корзори ношоист дастури бархе аз мақомҳои Афғонистон дар бораи парҳез аз корбурди вожагони порсии ноб аз қабили “донишгоҳ”, “донишкада”, “нигористон”, “дабистон” ва ғайра аст. Агар он мақомҳо аз пешинаи ин вожаҳо огоҳ буданд, мусалламан, чунин тасмими ъаҷулона намегирифтанд. Магар “Лашкаргоҳ”, маркази вилояти Ҳилманди Афғонистон, бо “донишгоҳ” тобеъи қавоъиди муштараки вожасозӣ нестанд? Ва агар пасванди “-када” барои забони муштараки мову шумо бегона аст, Мавлавӣ Ҷалолиддини Балхӣ оё метавонист аз вожаи “майкада” баҳра бигирад, онҷо ки мегўяд:

Ҳар тарафе саф зада мардуму деву дада,

Лек дар ин майкада пой надоранд, по (?)

Ё агар “нигористон” барои мову шумо бегона аст, чигуна ба ашъори Мавлавӣ роҳ ёфта, онҷо ки мегўяд:

Бар баҳораш чашмаву нахлу гиёҳ

В-он гулистону нигористон гувоҳ (?)

Ва агар моро бо “дабистон” миёнае нест, ин вожаро дар осори Мавлавӣ чи таъбир кунем, ки мегўяд:

Як дамам фозилу устод кунад,

Як даме тифли дабистон кунадам (?)

Аз ин намунаҳо дар осори бузургони дигар ҳам фаровон суроғ дорем, аммо бо Мавлавӣ иктифо мекунем, ки барои ҳамаи мову шумо ба як андоза ъазиз аст.

Ин вожагон бо торупуди фарҳангҳои минтақа пайванд хурдаанд ва ҳеч мақоме наметавонад онҳоро аз ҳофизаи торихии мо бизудояд ва ҳеч раисиҷумҳуре ҳақ надорад корбурди онҳоро манъ кунад. Тасаввури ин ки порсигўён барои гўишварони забонҳои дигар вожаҳоеро ба ъунвони “мусталаҳоти миллӣ” таъйин кунанд ва базўр бихоҳанд он “мусталаҳот”-ро бар ҳалқу зеҳну даҳони дигарон савор кунанд, як амри номумкин аст. Ворунаи он ҳам на аз мантиқ бархурдор асту на муҷоз. Вожаҳо ба гузарномаи сиёсӣ ниёз надоранд, бавежа дар забони порсӣ, ки марзи сиёсӣ намешиносад. Марзҳои фарҳангиро бо марзҳои сиёсӣ яке напиндорем. Бавежа барои кишваре чун Афғонистон, ки забони форсӣ (дарӣ) яке аз ду забони расмии он аст, чунин иқдомоте ниҳояти касри шаъну эътибор ба шумор меояд. Афғонистон бояд аз ҷилавдорон (пешгомон)-и рушду густариши забони порсӣ бошад, на аз ҷилавгирони он. Мо аз рушду густариши забони пашту ҳам башиддат ҳимоят мекунем, аммо иқдомоти ахири бархе аз давлатмардони Афғонистонро, ки тазъифи порсиро лозимаи пешбурди пашту гумон кардаанд, зишту ғалат медонем. Дар воқеъ, порсиситезӣ метавонад ба тазъифу фаромўшии забонҳои дигар ҳам бианҷомад, ки ба гунае аз забони порсӣ моя ё баҳра гирифтаанд. Аз сўи дигар, дар канори рақиби қавист, ки метавон ба шукуфоӣ даст ёфт; на бо дур рондани рақиби қавӣ аз майдон.

Афғонистон кишваре такқавмӣ нест ва ҳеч қавме аз аксарияти ғолиб (беш аз 50 дарсад) бархурдор нест. Ҳар қавме барои худ забоне дорад, аммо забони порсӣ фароқавмӣ аст ва василаи муъоширату тафоҳуми қавмҳои гуногуни кишвар аст. Афзун бар ин, беш аз 200 милюн нафар дар саросари ҷаҳон ба ин забон сухан мегўянд. Бо таваҷҷуҳ ба ин нукот, забони порсӣ барои кишварҳои мо неъмате беҳамто ва бистари пешрафт аст, агар балад бошем аз он нигаҳдорӣ кунем.

Кори забонро бояд ба дасти кордон супурд. Давлати ҳеч кишваре пажўҳишгоҳ ё фарҳангистони забону адаб нест, ки барои соҳибзабонон таъйини таклиф кунад. Гузашта аз ин, забони порсӣ ба далели фаромарзию фароқавмӣ буданаш, тобеъи дастурҳои худсаронаи як давлати бахусус нест. Забонварони порсигў сирфан дар Афғонистон нестанд ва бо ҳеч шигирду тарфанде наметавон якпорчагии онро хунсо кард. Намунаи боризи ин талошҳои нофарҷом Иттиҳоди Шўравист, ки бо тағйири номи расмии забон ва ду бор тағйири алифбо ҳам натавонист порсиро тикка-пора кунад. Бо ин ки давлати феълии Тоҷикистон ҳамчунон пойбанди пириллик аст ва гўш ба фарохони равшанфикрони он кишвар мабнӣ бар бозгашт ба дабираи порсӣ намедиҳад, ҳамин гурўҳи маҷозии мо ва воқеъиятҳои фарҳангии Тоҷикистон ҳокӣ аз бозҷустани рўзгори васли хеш ва мондагорию якпорчагии порсист. Натиҷаи талошҳои муфтазаҳонаи Толибон барои ба ҳошия рондани забону фарҳанги порсӣ барои шумо равшантар аст.

Бо таваҷҷуҳ ба нукоти боло, мо, ҳамвандони гурўҳи фейсбукии “Забони порсӣ”, бо фарохони додхоҳонаи фарҳангиёни Афғонистон ҳамнаво мешавем ва бо рўйкард ба хиради шумо лағви фармони мамнўъияти “лаҳҷаҳои бегона ва калимоти номаънус”-ро хоҳонем, ки на дар ҳитаи салоҳиятҳои давлат аст ва на бо хиради рўзгор ҳамхонӣ дорад ва Афғонистонро ба инзиво мекашонад. Нафси ин ҳақиқат, ки мо, атбоъи чандин кишвар, паёмамонро ба забоне муштарак ба шумо иблоғ мекунем, баёнгари аҳаммияти забони порсӣ барои Афғонистон ва минтақа аст. Забоне, ки барои васл кардан омада, на фасл кардан.

Ҷаноби раисиҷумҳурӣ!

Аз Шумо, ки поёни давраи раёсати ҷумҳурии худро тай мекунед, хоҳишмандем, аз худ меросе баҷо бигзоред, ки кинхоҳона ва нифоқангез набошад, ба суди ҳамаи ақвоми кишвар, аъам аз тоҷику паштуну ҳазораву узбаку туркману нуристонию ғайра бошад ва ба таҳкими дўстию рафоқат ва ҳамбастагии миёни ақвом бианҷомад. Забони порсӣ он василаест, ки бар тадовуми дўстиҳову пайвандҳо меафзояд. Андўхтаи кишварҳои пешрафта ҳам ҳокист, ки танҳо бо таъмини озодию ъадолат, риъояти ҳуқуқи ақвом, эҳтиром ба забону фарҳанги онон, хирадварзӣ ва арҷгузорӣ ба арзишҳои волои башарӣ метавон орзуи пешрафтро бароварда сохт.

Дар фарҷоми ин номаи саргушода месазад, ки бар ин ҳақиқат таъкиди дучандон дошта бошем: душманӣ бо забони порсӣ душманӣ бо Афғонистон аст.

Бо арҷ,

Гурўҳи фейсбукии “Забони порсӣ”

(бо 5347 ъузв)

22 исфанди 1391 (12.03.2013)

نامه سرگشاده به دولت افغانستان

نامۀ سرگشاده

به جناب آقای حامد کرزی، رئیس‌جمهوری افغانستان

به اعضای شورای وزیران جمهوری اسلامی افغانستان

ما اعضای گروه «زبان پارسی»، از بزرگ‌ترین گروه‌های تاجیکستانی در فضای فیس‌بوک، که در تاجیکستان، ازبکستان، افغانستان، ایران، فزاقستان، پاکستان، روسیه، اروپا و آمریکا زندگی می‌کنیم، همواره پیگیر رویدادهای فرهنگی افغانستان هستیم و پیشرفت آن را پیشرفت خود و شکست آن را شکست خود می‌دانیم. زیرا افغانستان جزئی از گسترۀ فرهنگی واحدی است که ما هم از آن برخاسته‌ایم. زنجیره‌ای که ما را به هم پیوند می‌دهد، زبان پارسی است و ستاره‌های درخشانی که از آب و خاک آن سامان طلوع کرده‌اند؛ به مانند ابوشکور بلخی، ابوالمؤید بلخی، رابعۀ بلخی، مولانا جلال‌الدین بلخی، مولانا عبدالرحمان جامی، علیشیر نوایی، سنایی غزنوی، ابوسعید گردیزی، خلیل‌الله خلیلی، واصف باختری، مایل هروی و صدها بزرگوار دیگر.

جای بسی تأسف و نگرانی است که این پیوند تنگاتنگ و ناگسستنی فرهنگی امروزه به مذاق برخی از دولتمردان خوشایند نیست و گویی روند پنهانی راه افتاده است که می‌شود آن را «پارسی‌‌ستیزی» تعبیر کرد. روندی که برای همۀ اتباع کشورهای ما، صرف نظر از تعلقات قومی‌شان، زیان‌بار است؛ چون زبان پارسی در پدیداری و رشد و نمو همۀ فرهنگ‌های منطقه سهم بسزایی داشته است و تضعیف آن به معنای تضعیف همۀ فرهنگ‌های منطقه خواهد بود.

مصوبۀ اخیر شورای وزیران افغانستان دربارۀ ممنوعیت استفاده از «زبان‌ها و لهجه‌های بیگانه و کلمات نامأموس» را می‌شود از همین منظر دید. کمتر کسی شک دارد که منظور از «لهجه‌های بیگانه و کلمات نامأنوس» چیست. در تصریح این تصمیم، نثاراحمد ژوند، مدیر کل بخش بین‎المللی تلویزیون ملی افغانستان، به رسانه‌ها گفته است که «احتمالاً تصمیم اخیر شورای وزیران عمدتاً بر موضوع منع استفاده از لهجه‎های بیگانه متمرکز است و شامل منع پخش برنامه به زبان‌های خارجی نمی‎شود». شوربختانه، این موضوع سابقه دارد و بررسی پیشینۀ آن ما را در برابر واقعیتی تکان‌دهنده قرار می‌دهد که نام آن چیزی جز «پارسی‌ستیزی» نمی‌تواند باشد.

نمونه‌های این کارزار ناشایست دستور برخی از مقام‌های افغانستان دربارۀ پرهیز از کاربرد واژگان پارسی ناب از قبیل «دانشگاه»، «دانشکده»، «نگارستان»، «دبستان» و غیره است. اگر آن مقام‌ها از پیشینۀ این واژه‌ها آگاه بودند، مسلماً چنین تصمیم عجولانه نمی‌گرفتند. مگر «لشکرگاه»، مرکز ولایت هلمند افغانستان، با «دانشگاه» تابع قواعد مشترک واژه‌سازی نیستند؟ و اگر پسوند «- کده» برای زبان مشترک ما و شما بیگانه است، مولوی جلال‌الدین بلخی آیا می‌توانست از واژۀ «می‌کده» بهره بگیرد، آن‌جا که می‌گوید:

هر طرفی صف زده مردم و دیو و دده
لیک در این میکده پای ندارند پا

یا اگر «نگارستان» برای ما و شما بیگانه است، چه گونه به اشعار مولوی راه یافته، آن‌جا که می‌گوید:

بر بهارش چشمه و نخل و گیاه
وآن گلستان و نگارستان گواه

و اگر ما را با «دبستان» میانه‌ای نیست، این واژه را در آثار مولوی چه تعبیر کنیم که می‌گوید:

یک دمم فاضل و استاد کند
یک دمی طفل دبستان کندم

از این نمونه‌ها در آثار بزرگان دیگر هم فراوان سراغ داریم، اما با مولوی اکتفا می‌کنیم که برای همۀ ما و شما به یک اندازه عزیز است.

این واژگان با تار و پود فرهنگ‌های منطقه پیوند خورده‌اند و هیچ مقامی نمی‌تواند آنها را از حافظۀ تاریخی ما بزداید و هیچ رئیس‌جمهوری حق ندارد کاربرد آنها را منع کند. تصور این که پارسی‌گویان برای گویشوران زبان‌های دیگر واژه‌هایی را به عنوان «مصطلحات ملی» تعیین کنند و به‌زور بخواهند آن «مصطلحات» را بر حلق و ذهن و دهان دیگران سوار کنند، یک امر ناممکن است. وارونۀ آن هم نه از منطق برخوردار است و نه مجاز. واژه‌ها به گذرنامۀ سیاسی نیاز ندارند، به‌ویژه در زبان پارسی که مرز سیاسی نمی‌شناسد. مرزهای فرهنگی را با مرزهای سیاسی یکی نپنداریم. به‌ویژه برای کشوری چون افغانستان که زبان فارسی (دری) یکی از دو زبان رسمی آن است، چنین اقداماتی نهایت کسر شأن و اعتبار به شمار می‌آید. افغانستان باید از جلوداران رشد و گسترش زبان پارسی باشد، نه از جلوگیران آن. ما از رشد و گسترش زبان پشتو هم به‌شدت حمایت می‌کنیم، اما اقدامات اخیر برخی از دولتمردان افغانستان را که تضعیف پارسی را لازمۀ پیشبرد پشتو گمان کرده‌اند زشت و غلط می‌دانیم. در واقع، پارسی‌ستیزی می‌تواند به تضعیف و فراموشی زبان‌های دیگر هم بینجامد که به گونه‌ای از زبان پارسی مایه یا بهره گرفته‌اند. از سوی دیگر، در کنار رقیبی قوی است که می‌توان به شکوفایی دست یافت؛ نه با دور راندن رقیب قوی از میدان.

افغانستان، کشوری تک‌قومی نیست و هیچ قومی از اکثریت غالب (بیش از 50 درصد) برخوردار نیست. هر قومی برای خود زبانی دارد، اما زبان پارسی فراقومی است و وسیلۀ معاشرت و تفاهم قوم‌های گوناگون کشور است. افزون بر این، بیش از 200 میلیون نفر در سراسر جهان به این زبان سخن می‌گویند. با توجه به این نکات، زبان پارسی برای کشورهای ما نعمتی بی‌همتا و بستر پیشرفت است، اگر بلد باشیم از آن نگهداری کنیم.

کار زبان را باید به دست کاردان سپرد. دولت هیچ کشوری پژوهشگاه یا فرهنگستان زبان و ادب نیست که برای صاحب‌زبانان تعیین تکلیف کند. گذشته از این، زبان پارسی به دلیل فرامرزی و فراقومی بودنش، تابع دستورهای خودسرانۀ یک دولت بخصوص نیست. زبانوران پارسی‌گو صرفاً در افغانستان نیستند و با هیچ شگرد و ترفندی نمی‌توان یک‌پارچگی آن را خنثی کرد. نمونۀ بارز این تلاش‌های نافرجام، اتحاد شوروی است که با تغییر نام رسمی زبان و دو بار تغییر الفبا هم نتوانست پارسی را تکه پاره کند. با این که دولت فعلی تاجیکستان همچنان پایبند پیریلیک است و گوش به فراخوان روشنفکران آن کشور مبنی بر بازگشت به دبیرۀ پارسی نمی‌دهد، همین گروه مجازی ما و واقعیت‌های فرهنگی تاجیکستان حاکی از باز جستن روزگار وصل خویش و ماندگاری و یک‌پارچگی پارسی است. نتیجۀ تلاش‌های مفتضحانۀ طالبان برای به حاشیه راندن زبان و فرهنگ پارسی برای شما روشن‌تر است.

با توجه به نکات بالا، ما، هموندان گروه فیس‌بوکی «زبان پارسی» با فراخوان دادخواهانۀ فرهنگیان افغانستان هم‌نوا می‌شویم و با رویکرد به خرَد شما، لغو فرمان ممنوعیت «لهجه‌های بیگانه و کلمات نامأنوس» را خواهانیم که نه در حیطۀ صلاحیت‌های دولت است و نه با خرَد روزگار هم‌خوانی دارد و افغانستان را به انزوا می‌کشاند. نفس این حقیقت که ما، اتباع چندین کشور، پیام‌مان را به زبانی مشترک به شما ابلاغ می‌کنیم، بیانگر اهمیت زبان پارسی برای افغانستان و منطقه است. زبانی که برای وصل کردن آمده، نه فصل کردن.

جناب رئیس‌جمهوری! از شما که پایان دورۀ ریاست حمهوری خود را طی می‌کنید، خواهشمندیم از خود میراثی بجا بگذارید که کین‌خواهانه و نفاق‌انگیز نباشد، به سود همۀ اقوام کشور، اعم از تاجیک و پشتون و هزاره و ازبک و ترکمن و نورستانی و غیره باشد و به تحکیم دوستی و رفاقت و همبستگی میان اقوام بینجامد. زبان پارسی، آن وسیله‌ای است که بر تداوم دوستی‌ها و پیوندها می‌افزاید. اندوختۀ کشورهای پیشرفته هم حاکی است که تنها با تأمین آزادی و عدالت و رعایت حقوق اقوام و احترام به زبان و فرهنگ آنان و خردورزی و ارج‌گذاری به ارزش‌های والای بشری، می‌توان آرزوی پیشرفت را برآورده ساخت.

در فرجام این نامۀ سرگشاده می‌سزد که بر این حقیقت تأکید دوچندان داشته باشیم: دشمنی با زبان پارسی، دشمنی با افغانستان است.

با ارج

گروه فیس‌بوکی «زبان پارسی»

(با 5347 عضو)

22 اسفند / حوت 1391
12/03/2013

Pyrillic & Patriotism

(Гуфтугўи торнамои "Кимиёи саъодат")

- Соҳиби мақолаи “Кириллӣ беҳтар ё арабӣ?”, иқтибосе оварда аз гуфтори устод Иброҳим Усмонов; касе ки ба қавли соҳиби мақола, “аз аввал то имрӯз дар ақидаи худ устувор боқӣ мондааст” ва ин ки эшон ба ин бовар будааст, ки барои миллати тоҷик, ҳам хатти арабӣ бегона аст, ҳам хатти кириллӣ; ки гуфтааст: “Мо, мутаассифона, дар таърихамон хеле дар масъалаи хат паропар кардем. Гарчи мо аввалин мардуми хатдори олам ҳастем, зеро "Авесто"-ро дар қарни 14-и пеш аз мелод навиштаем, бо омадани Искандар хати юнониро қабул кардем ва 500 сол бо ин хат навиштем ва баъд хатҳои дигар. Хати арабӣ ба овози тоҷикӣ мувофиқат намекунад. Яъне дар он ҳарфҳое ҳастанд, ки тоҷикон талаффуз карда наметавонанд. Масалан, овози Т, С, Ҳ, З, А-и тоҷикӣ бо чанд ҳарф ифода мешавад, ки тоҷик онро талаффуз карда наметавонад.” Дидгоҳи ҷаноби шумо дар робита бо ин изҳори назари ҷаноби Усмонов чист?

- Устувор мондан бар ъақидаи худ сутуданист, агар фарди боварманд битавонад бо такя бар ҳақоиқи равшану дақиқ бовари худро тавзеҳ диҳад. Дар ғайри ин сурат, он устуворӣ бар ъақидаро номи дигаре ҷуз таъассуб, кӯрбоварӣ ва хирадгурезӣ нест. Бо камоли эҳтиром ба оқои Иброҳим Ъусмонуф, эшонро аз мутаъассибони хатти пириллик медонам ва таъассуби эшонро баромада аз манофеъе мепиндорам, ки кӯчактарин рабте ба моҳияти баҳси мо надорад. Вагарна дар паи баҳсҳои тӯлоние, ки бар сари зарурати гузор ба хатти порсӣ доштем, эшон ҳам ба ногузир будани ин иқдом барои ҳифзи забон ва дар ниҳоят миллат ва сарзамини Тоҷикистон тан медоданд.

Он чи дар рӯзномаи давлатии “Ҷумҳурият” чоп шуда, сӯгмандона, муҳтавое надорад, ки мояи дастгармии андешагии мо бар сари мавзӯъи гузор ба хатти модарӣ шавад. Посухи ҳамин иддаъоҳои оқои Ъусмонуфро, ки дар ин мақола такрор шуда, дар навиштаҳои пешин дода будам.[1] Инҷо метавонам иҷмолан ба чанд нукта ишора кунам:

Ин иддаъо, ки барои миллати тоҷик “ҳам хати арабӣ бегона аст, ҳам хати кириллӣ” ҳарфи газофест. Ҳар он кас ки аз саргузашти забони порсии навин, забони модарии мову шумо, огоҳ аст, медонад, ки саропои баданаи ъилмию адабии фарҳанги мо ороста ба хатти порсист. Аз сароғозе, ки Рӯдакӣ гушуд, то саранҷоме, ки Ъайнию Турсунзода сабти торих карданд, осори мо ҳамоно ба хатти порсӣ будааст ва “порсӣ” танҳо номи сазовори ин дабира аст (ба далоиле, ки дар ҳавсалаи ин ҷустор намегунҷад). Бегона донистани хатти порсӣ барои тоҷикон ҳамсони кандану дур рехтани тамомии арзишҳои фарҳангии мо аз сиришту сарнавишти миллат аст. Хатти порсӣ, ки гузаштагонамон дар ривоҷаш нақши басазо доштанд, аз аркони фарҳангии бунёдини миллати мост. Ва дидем, ки бидуни сутуни хатти порсӣ бинои забону фарҳангамон дар ҳоли фурӯ рехтан аст.

Суханони оқои Ъусмонуф, ки дар ин мақола нақл шуда, аз кӯчактарин диққати ъилмию торихӣ бархурдор нест. На мо “аввалин мардуми хатдори олам” будаему на “Авесто” дар садаи 14-и пеш аз мелод навишта шуда буд ва на барои 500 сол хатти ниёкони мо юнонӣ будааст. Дигар ин ки тамоми хатҳое, ки оқои Ъусмонуф баршумурдаанд, шохаҳое рӯида аз як дарахтанд, ки ҳамоно алифбои финиқист.

Мегӯяд: “Хати арабӣ ба овози тоҷикӣ мувофиқат намекунад. Яъне дар он ҳарфҳое ҳастанд, ки тоҷикон талаффуз карда наметавонанд. Масалан, овози Т, С, Ҳ, З, А-и тоҷикӣ бо чанд ҳарф ифода мешавад, ки тоҷик онро талаффуз карда наметавонад”.

Пешиниёни пешопириллики мо ҳаргиз маҷбур ба талаффузи садоҳои ъарабӣ набудаанд. Чунончи ҳамзабонони имрӯзии мо дар Эрону Афғонистон аз талаффузи садоҳои ҳалқии ъарабӣ муъофанд. Хатти порсӣ ҳеч садои бегонаеро вориди забони мо накардааст. Дуруст баръакси хатти пириллик, ки базӯр садоҳои ы, ц, щ, ь-ро бар забону гулӯи мо савор карда буд.

Ҳарфҳои хосси забони ъарабӣ дар алифбои мо талаффузи порсӣ доранд ва танҳо барои тафкики вожагон дар навиштор ба кор мераванд. Дуруст баръакс, набуди онҳо дар алифбои пириллик боъиси бесарусомонӣ дар иблоғ ва дарки маъно шудааст. Хатти пириллик ба андозае ноқис аст, ки вайронгарии онро дар забони шеъри муъосири Тоҷикистон низ мушоҳида мекунем. Яке донистани садоҳои дарозу кӯтоҳи “и” ва “ӯ” дар навиштор боъис шуда, ки бархе аз шоъирон вожаи “Сӣно”-ро бо “бино” (сохтмон) ва “дуд”-ро бо “шуд” қофия бибанданд. Хатти пириллик ба далели каж будани хишти аввалаш, садои “о”-и бозу дарози порсиро ба “о”-и гирду кӯтоҳи русӣ табдил кардааст; ба гунае, ки бархе тафовути талаффузи “ток”-и русӣ ба маънии “ҷараён” бо “ток”-и порсӣ ба маънии дарахти ангурро боз намешиносанд.

Аммо мавҷудияти чанд ҳарф барои баёни як садо падидае нест, ки хосси алифбои порсӣ бошад. Дар забони русӣ ҳам ҳарфи “о” барои баёни се садои “о”, “а” ва “ə» ба кор меравад, ки намунаашро дар вожаҳои «дом», «окно» ва «колобок» мебинем. Аз 26 ҳарфи алифбои инглисӣ барои адои 44 садо баҳра мегиранд. Як ҳарфи «а» барои садоҳои ɑ: (father), æ (cat), e (many), ə (away) ɔ: (call) ба кор меравад. Ва ҳарфҳои a, o, u, i, e дар мавридҳои гуногун танҳо як садои ɑ-ро баён мекунанд. Садои “ш” дар забони инглисӣ дар вожагони мухталиф бо ҳуруфи гуногуни sh (shore), s (sugar), x (Xianyang) баён мешавад. Ва садои “ж”-ро ҳам бо ҳамон ҳарфи “s” менигоранд (pleasure). Дар забони фаронсавӣ шумори мавридҳо бамаротиб бештар аст. Аммо оё ин “эрод”-е, ки бештар ба баҳона мемонад, то кунун алифбои ҳеч як аз ин забонҳоро ъиваз карда?

Оё, баростӣ, имлои порсӣ печидатар аз имлои фаронсавӣ аст? Чинию жопунӣ бимонад, ки печидагии онҳо шояд қобили муқоиса бо дабираҳои ёдшуда набошад. Оё бояд ба зеҳни танбал маҷол диҳем, ки ба хотири фароғати худаш забонеро ба лаҷанзори нобудӣ бикашонад?

- Яке аз мудофеъони хатти пирриллик профессор Баҳриддин Камолиддинов; касе ки тағйири хатти алифбо ва мушкилии онро дар дигар кишварҳо эҳсос кардааст, бар ин будааст, ки барои гузаштан ба хати нав вақти бисёр ва пули калон талаб мешавад. Ӯ гуфтааст: “Як-ду сол пеш бо роҳи Ӯзбекистон гузаштам, назарам афтид, ки ҳоло ҳам дар роҳҳо чанд хатҳо ҳаст. Ба ин калонсолҳои Ӯзбекистон ҳеҷ розӣ нестанд, ки онҳо ба хати лотинӣ гузаштанд. Чунки пештар калонсолони онҳо маҷаллаву газетаҳоро ба хати кирилӣ мехондаанд, акнун ба ин хат мактабҳо оҳиста-оҳиста гузашта истодаанд. Кори осон нест миллионҳо одамро аз сари нав саводнок кардан, ин боз маблағи зиёд талаб мекунад.” Вале то он ҷо ки огоҳем, Ӯзбакистон бо пеш гирифтани равиши тадриҷӣ барои гузор ба хатти лотин, бо мушкилоти чандоне рӯбарӯ нашуда. Оё ин ҳарфи ҷаноби Камолиддинов асосе дорад?

- Ҳатман оқои Камолиддинуф беҳтар аз мову шумо ба ёд доранд, ки Истолин муваффақ шуда буд дар даҳ сол ду бор алифбои моро якшаба тағйир диҳад ва ҳеч садои эътирозе чурташро нашикаст. Наметавон иддаъо кард, ки он замон давлат тавоноии молии бештаре дошт ё авзоъ басомон буд. Гузори мо аз хатти порсӣ ба лотин дар авҷи ҷангҳои истиқлолталабонаи Тоҷикистон (“босмачигарӣ”) сурат гирифт. Гузор ба хатти пириллик бо давраи сахттаре мусодиф шуд: Ҷанги Ҷаҳонии Дувум ва қаҳтию бенавоии саросарии сарзамини сурх. Дар ҳар ду маврид ҳам Тоҷикистон танҳо ҷумҳурие набуд, ки Истолин қасд дошт ҳувияте дигар барояш муҳандисӣ кунад. Ҷумҳуриҳои мусалмони дигар ҳам буданд, ки ҳамроҳу ҳамгом бо Тоҷикистон вориди озмоишгоҳи ҳувиятсозии Истолин шуданд ва ду бор пуст ъиваз карданд. Дар он даврони пурмусибат, ки касеро фикри хондану навиштан камтар ба сар меомад, барномаҳои Истолин пиёда шуд. Пас иддаъои номумкин будани бозгашт ба хатти худӣ дар замони феълӣ иддаъое пучу бепоя аст.

Мушкилоте, ки Узбакистон бо гузор ба хатти лотин рӯбарӯ шуда, ношӣ аз набуди иродаи сиёсии давлатдорони он кишвар дар анҷоми ин кор аст. Дар оғоз (соли 1993) қарор буд хатти лотини узбакӣ бар пояи алифбои туркии муъосир тадвин шавад ва чунин ҳам шуд. Баъд аз тағйири дидгоҳи Ислом Каримуф дар қиболи Туркия ва рушди бузургманишии давлати Узбакистон он тарҳ ислоҳ шуд (1995) ва соли 2010-и мелодӣ ба фарҷом расид. Имрӯза навиштаҳову сардарҳо дар Узбакистон ба хатти лотин аст ва бисёре аз нашриёту торнамоҳо ҳам ба лотин гузаштаанд. Шуморе ҳам барои солмандони сирилликхон гузинаҳои узиллик (узбакии сириллик) ироа медиҳанд. Барои намуна, торнамои Би-Би-Сии узбакӣ ҳар ду гузинаро дорад ва батадриҷ дар ҳоли гузори комил ба лотин аст.

Кундии оҳанги гузор ба лотин дар Узбакистон чанд ъомил дорад, ки мешавад ба аҳамми онҳо ишора кард: Ҳарчанд забони коргузории расмӣ дар Узбакистон узбакии лотин аст, бисёре аз давлатмардон, аз ҷумла шахси раисиҷумҳур, ки аз бозмондагони низоми шӯравӣ ҳастанд, китобату такаллум ба забони русиро тарҷеҳ медиҳанд. Бузургманишии қавмии онҳо ҳам натавонистааст бар вобастагӣ ба забони мустаъмарадори пешин бикоҳад.

Аммо ъомили дигар ва муҳимтар он аст, ки алифбои узбакии лотин дар ҷаҳон таку танҳост. Ҳеч қавму кишвари дигаре аз он баҳра намегирад; чи забон ва чи алифбои лотини навин дар Узбакистон бо забону алифбои туркии муъосир тафовутҳои бунёдин дорад. Ин тафовут миёни забону алифбои узбакӣ ва дигар забонҳои туркбун ҳам ошкор аст. Алифбои узбакҳои Афғонистон на лотин асту на узиллик, балки порсист. Як давлати оянданигару хирадварз дар Узбакистон метавонист бо гузор ба хатти порсӣ ҳам пайванди гусастааш бо узбакҳои бурунмарзиро аз сар бигирад ва ҳам бар доманаи нуфузаш биафзояд ва ба минтақаҳои уйғурнишини Чин (ки хатташон порсист) пул бизанад.

Хушбахтона, ин монеъ барои Тоҷикистон вуҷуд надорад. Забони порсӣ дар ду кишвари дигар ҳам забони расмист; бо ин тафовут, ки хатти забони мо дар он кишварҳо модарӣ (порсӣ) аст. Вуҷуди такягоҳи бо он шукӯҳу уббуҳат давраи гузори Тоҷикистон ба алифбои порсиро кӯтоҳтару ҳамвортар мекунад. Узбакистон барои гузори комил ба лотин бояд тамоми китобҳоро ба алифбои нав баргардонад, ки мусалламан, ҳазинаи газофе мехоҳад. Тоҷикистон барои гузор ба хатти порсӣ ба чунин кори пурҳазинае ниёз надорад. Тамоми осори боарзиши ҷаҳон дар тамоми ъарсаҳои ъилмию фарҳангию ҳунарию ғайра ба забону хатти модарии мо, ки порсист, дар дастрас аст. Аз ин рӯ, муқоисаи гузори Узбакистон ба лотин ва гузори Тоҷикистон ба порсӣ рӯйкарде ъолимона ё коршиносона ба ин қазия нест.

- Пурсиши ахир он ки соҳиби мақола миҳандӯстонеро, ки барои гузор ба хатти порсӣ талош мекунанд, “ватандӯстони дурӯғин” номида ва муддаӣ шуда, ки “онҳо бо ҳар роҳу восита мехоҳанд, ки суръати пешрафти Тоҷикистонро боз доранд”. Назари шумо дар ин робита чист?

- Ин пурсишро бояд аз виҷдони нависандаи он мақола кард, ки оё пойбандӣ ба хатти истеъмор (русӣ) хиёнат ба фарҳанги миллат аст ё сарсупурдагӣ ба хатте, ки ин фарҳангро офарида ва ҷаҳонӣ карда? Оё дифоъ аз дабираи “Шоҳнома”-ву “Дохунда” “ватандӯстии дурӯғин” аст ё алифбои таҳмилие, ки шерозаҳои забони моро аз ҳам гусехта ва якпорчагии фарҳангии моро хадшадор карда? Ва кадом ъақли салим мепазирад, ки ташвиқи миллат ба дастёбӣ ба уқёнусе аз дониш ба забону хатти порсӣ талош барои “боз доштани суръати пешрафти Тоҷикистон” аст? Зимнан, суҳбат аз кадом пешрафтест, ки Тоҷикистон доштаву мо надидем? Оё дар тӯли муддати султаи пириллик бар порсӣ ҳеч асаре халқ шуд, ки дастикам мояи ифтихори мо дар миёни ҳамзабонони бурунмарзимон бошад? Кадом як аз он осорро мешавад ҳамвазни як байти Мавлавӣ донист, ки ҷаҳонро гирифт?

Ҳар касе, к-ӯ дур монд аз асли хеш,

Боз ҷӯяд рӯзгори васли хеш.

Ҳамон Мавлавие, ки имрӯза осораш аз пурфурӯштарин ашъори ҷаҳон ба забони инглисӣ ба шумор меояд. Ҳамаи он осори гаронбор ба забону хатти порсӣ халқ нашуда буд магар? Ва чи гуна аст, ки имрӯза Эрон бо ҳамон забону хатти порсӣ дар мақоми 27-уми ҷадвали осори ъилмии ҷаҳон қарор гирифтааст ва болотарин оҳанги рушди интишори осори ъилмӣ дар ҷаҳонро дорад? Ба гузориши маҷаллаи ъилмии байнулмилалии New Scientist, оҳанги рушди интишори осори ъилмӣ дар Эрон 11 баробар бештар аз ҳар кишвари дигари ҷаҳон аст. Зимнан, Тоҷикистон бо забонҳои русию порсии пирилликаш дар он ҷадвал 120 пилла поинтар аз Эрон (дар рутбаи 147-ум) аст. Дар тамоми заминаҳои мавриди тасаввур дар ҷаҳон ба забони порсӣ китоб дорем, ки барои як пирилликхон орзуву ҳасрат аст.

Аз ин рӯ, муқоисаи порсӣ бо пириллик муқоисаи кӯҳ бо коҳ нест магар? Бад нест нависандаи он мақолаи “Ҷумҳурият” ва дигар ҳаводорони хатти пириллик бар сари ин ҳақоиқ жарфтар биандешанд.

Кӯтоҳсухан, танҳо бо бозҷустани рӯзгори васл бо асламон (гузор ба хатти порсӣ) аст, ки метавонем аз ин бунбасти фарҳангӣ дарраҳем.

- Сипоси фаровон!

Кимиёи саодат

A Persian Alphabet for Russians

Представьте себе частичку Руси, скажем, Подмосковье, вынужденное под игом чужеземцев отказаться от кириллицы и перешедшее на персидскую графику. Согласен, это представление кажется кошмарным сном для многих, но пересильте себя и представьте на миг русского писателя, сочиняющего на русском, но такого рода:
پردستاوته سبه چاستیچکو روسی، اسکاژم، پادماسکوویه، وینوژدنایه پاد ایگوم چوژه زمتسو آتکازاتسیا آت کیریایتسی ای پرشدشیه نا پرسیدسکویو گرافیکو...

Даже в самой Москве эти подмосковные записи останутся загадкой. Никто их не поймет и не будет читать. Они им кажутся странными, чуждыми, уродливыми, бессмысленными закорючками по сравнению с отчетливой, внятной, искусной, красивой кириллицей. К тому же, теми крючками любуются всего лишь 7 миллионов жителей Подмосковья, а кириллица доступна и необходима остальным 136 миллионам русскоязычных страны.

В результате, Подмосковье бросает писать свои сочинения и берётся за транслитерацию произведений Пушкина, Толстого, Достоевского, Чехова и всего прошлого на русско-персидскую вязь. Другая часть «интеллигенции» займётся транслитерацией современных книг. Транслитерация поглощает всю подмосковную интеллигенцию, дабы воссоздать целостность русского языка. 

Более творческие интеллектуальные личности переберутся в другие части России, предпочитая писать и творить для большинства русскоговорящих; либо потеряв всякий интерес к русской речи, переселятся в Европу и будут творить для других. Таким образом, подмосковная ветвь русского языка усохнет помаленьку. Останется лишь притча о «персидской гадюке», которая проглотила русское яблочко в подмосковном раю и о том как рай превратился в ад. 
Это то, что произошло у нас, в Таджикистане, только наоборот.

A Prayer

Ниёиш

Бо дуруду ситоиш ба Парвардигор
Меситоям туро то бениҳоят
Ба хотири ҳар он чи ки ба он расидаму нарасидам
(Намегўям “додию надодй”, чун ҳаракат аз ман буду баракат аз ту).
Меситоямат, ки ин ҳама фурсат фародасти ман гузоштй, то дастикам дар чи будани офариниш ва кй будани офарида биандешам.

Парвардигоро,
Меситоям туро, ки маро пурхато офаридй, то аз хатоҳоям биомўзам.
Нахостй, ки кўркўрона дунболи навиштаи моқаблиҳо биравам,
Хостй, то чашм аз он навиштаҳо барканам ва муҳкаму сахт сарамро бар санги пешорўям бикўбам,
То дарёбам, ки санг сахт аст ва сар мешиканад.

Эй Хиради Бузург,
Ки умедворам шаммае аз ту дар димоғи мо нишаста бошад,
Меситоям туро ба хотири дўстие, ки аз ман дареғ надоштй.
Ҳамвора бо ту ҳамчун наздиктарин ҳамдам дарди дил кардааму шунуфтайи,
Шунуфтаниҳоро гуфтайи.

Эй Офаридгор,
Меситоям туро, ки мавонеъи бисёреро бар сари роҳи ман офаридй,
То давидан биомўзам.

Худовандо,
Меситоям туро, ки ганд офаридй, то қандро бишиносам,
Нажанд офаридй, то парандро бишиносам.
Офанд офаридй, то ба падофанд бишитобам.
Меситоям туро, ки мағзи маро чун мағзи фариштагон танбал нахостй,
Ва дар чустучўю пайкори ҳамворааш нишондй,
То кажиро бишиносад аз ростй.

Худовандгори якто,
Меситоям туро барои ҳар он чи арзониам доштй,
Барои сарнавиште, ки бар пешониам нигоштй,
Ё қаламе, ки бар ангуштонам гузоштй,
То сарнавиштамро худам бинависам.

Меситоям туро барои ҳар он чи дорам
Ва ҳар он чи мехоҳам дошта бошам
Ва барои иродаву чаҳде, ки додй,
То хостаҳои надошта ба даст орам.
Меситоям туро, ки хушбахтам офаридй,
Ва хушбахт хоҳам рафт.

نیایش

با درود و ستایش به پروردگار
می‌ستایم تو را تا بی‌نهایت
به خاطر هر آن چه که به آن رسیدم و نرسیدم
(نمی‌گویم «دادی و ندادی»، چون حرکت از من بود و برکت از تو)
می‌ستایمت که این همه فرصت فرادست من گذاشتی تا دست‌کم در چه بودن آفرینش و که بودن آفریده بیندیشم.

پروردگارا
می‌ستایم تو را که مرا پرخطا آفریدی تا از خطاهایم بیاموزم
نخواستی کورکورانه دنبال نوشتۀ ماقبلی‌ها بروم
خواستی تا چشم از آن نوشته ها برکنم و محکم و سخت سرم را بر سنگ پیشارویک بکوبم
تا دریابم که سنگ سخت است و سر می‌شکند

ای خرَدِ بزرگ
که امیدوارم شمّه‌ای از تو در دماغ ما نشسته باشد
می‌ستایم تو را به خاطر دوستی‌ای از من دریغ نداشتی
همواره با تو همچون نزدیک‌ترین همدم، درد دل کرده‌ام و شنفته‌ای

ای آفریدگار
می‌ستایم تو را که موانع بسیاری بر سر راه من آفزیدی
تا دویدن بیاموزم

خداوندا
می‌ستایم تو را که گند آفریدی تا قند را بشناسم
نژند آفریدی تا پرند را بشناسم
آفند آفریدی، تا به پدافند بشتابم
می‌ستایم تو را که مغز مرا چون مغز فرشتگان تنبل نخواستی
و در جستجوی و پیکارش نشاندی
تا کژی را بشناسد از راستی

خداوندگار یکتا
می‌ستایم تو را برای هر آن‌چه ارزانی‌ام داشتی
برای سرنوشتی که بر پیشانی‌ام نگاشتی
یا قلمی که در انگشتانم گذاشتی
تا سرنوشتم را خودم بنویسم

می‌ستایم تو را برای هر آن‌چه دارم
و هر آن‌چه می‌خواهم داشته باشم
و برای اراده و جهدی که دادی
تا خواسته‌های نداشته به دست آرم
می‌ستایم تو را که خوشبختم آفریدی
و خوشبخت خواهم رفت

«انتخاب رئیس جمهوری آمریکا باید با جهانیان باشد»

(برای رادیو بی بی سی)
 

اینهایی که میگویم، شاید فکر و ذکر خیلی‌ها در این روز سرنوشت‌ساز باشد.

من باید امروز پای صندوق رأی می‌‌رفتم. شما هم. با این که من و بسیاری از شما آمریکایی نیستیم، اما باید رأی می‌دادیم. این «باید» شرعی و قانونی نیست، بلکه یک «باید» ِ منطقی است. نامزدی که امروز به کاخ سفید راه می‌یابد یا همان‌جا می‌ماند، به همان اندازه‌ای که بر

ای شهروندان آمریکا تعیین تکلیف می‌کند، برای دیگر کشورهای جهان هم سرنوشت‌ساز است. هموست که تصمیم خواهد گرفت تحریم‌های ایران را شدیدتر کند یا شل‌تر، به ایران لشکرکشی کند یا درِ مراودات و مودت را بگشاید، نیروهای آمریکایی را در افغانستان نگه دارد یا طبق برنامۀ فعلی به آمریکا باز آرد، به مناطق قبیله‌نشین پاکستان پهپاد یا جنگنده‌های بی‌سرنشینِ بمب‌افکن بفرستد یا نفرستد، بر سر اوضاع و جریان‌های آسیای میانه با کرملین کنار بیاید یا نیاید... رهبری که خود را در تداخل در امور جهانی محق می‌داند، می‌سزد که توسط جهانیان برگزیده شود.

بلاخره، مناظراتی که نامزدها در کارزار انتخاباتی داشتند، به مسائل داخلی آمریکا محدود نمی‌شد و همه‌اش سر وضعیت آموزش و پرورش و ارتش و بهداشت نبود. در واقع، در سه مناظره از چهار بحثی که برگزار شد، مسائل فرامرزی آمریکا مطرح بود و مناظرۀ آخر در کل به سیاست خارجی آمریکا اختصاص داشت... مناظرۀ دو مدعی ریاست جمهوری یک کشور که پر از نام کشورهای خارجی‌ای مثل ایران و سوریه و لیبی و روسیه و عراق و افغانستان بود. و میت رامنی رقیبش را سرزنش می‌کرد که چنین و چنان نکردی تا به جهان اسلام در راستای پیشبرد اهداف دموکراتیک کمک کنی... هر دو نامزد تلاش می‌کردند نشان دهند که برای ادارۀ امور جهان مستعدتر و مناسب‌ترند، گو این که مسابقه بر سر تصاحب کرسی دبیری کل سازمان ملل متحد بود. و آیا انصافاً جهان و جهانیان برای انتخاب دبیر کل سازمان ملل این همه اهمیتی قائلند که برای انتخابات آمریکا شاهدش هستیم؟ نه. چرا؟ چونکه در معادلات جهانی گاه یا شاید غالباً کفۀ آمریکا سنگین‌تر از کفۀ سازمان ملل است.

خبرنگار گلوبال پست از اسلام‌آباد گزارش می‌دهد که بر اساس یک نظرسنجی محلی، 43 درصد مردم پاکستان معتقدند که در انتخاب رئیس‌جمهوری آمریکا آنها هم باید رأی دهند. چون به باور آنها، به هر روی، فرمانروای راستین آن سرزمین، رئیس‌جمهوری آمریکاست. البته، شکی نیست که این دیدگاه، اغراق‌آمیز است. اسلام‌آباد و واشنگتن هم بگو مگوهای اندکی نداشته‌اند. اما این پاکستانی‌ها می‌گویند، آمریکا هر گاه خواسته عملیاتی را در پاکستان انجام دهد، منتظر اجازۀ اسلام‌آباد نمانده است و با حملات هوایی و زمینی بارها حاکمیت پاکستان را زیر سوال برده که معروف‌ترین موردش کشتن اسامه بن لادن در خاک آن کشور بود. یا وابستگی این ابرقدرت به منابع انرژی جهان که جایگاه کشورهای نفت و گازخیز را روی نقشۀ سیاسی جهان تعیین می‌کند، مگر نه؟ آیا واقعاً بدون شرکت نفت آرامکوی سعودی که ریشه در قراردادهای کالیفرنیایی و تکزاسی دارد، موقعیت عربستان در جهان تغییر نمی‌کرد؟ یا کوتاهی‌های دولت عربستان در تأمین حقوق بشر به خطری در بقای سلطنت آل سعود تبدیل نمی‌شد و این خاندان با سرنوشت شوم صدام حسین یا وضعیت کنونی بشار اسد دچار نمی‌آمد؟ پس آیا مردم عربستان هم نباید در تعیین رئیس‌جمهوری کشوری که حامی سرسخت دولت کشورشان تلقی می‌شود، رأی داشته باشند؟

یا پشتیبانی نظامی و حمایت مالی آمریکا از اسرائیل نمی‌شد، اوضاع در خاور میانه به همین شکل باقی می‌ماند؟ پس آیا مردم خاور میانه هم مستحق رأی دادن در این انتخابات نیستند؟

یادمان نرود، صحبت از انتخاب رهبر کشوری است که سالانه 14 میلیون دلار درآمد ناخالص ملی دارد؛ یعنی حدود یک چهارم درآمد ناخالص تمام کشورهای جهان، از آن اوست. بیشترین انباشتگی ثروت جهان، همان‌جاست. 

همین موردهاست که برخی نا آمریکایی‌ها را به فکر رأی دادن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا واداشته... فکری که فعلاً در حد خواب و خیال است. اما یکی از این مدعیان بر سر سازوکار آن هم اندیشیده بود و می‌گفت: دست‌کم به نمایندگان همۀ کشورهای جهان در سازمان ملل متحد حق رأی در انتخاب رئیس‌جمهوری آمریکا را بدهند تا عدالتی هرچند نسبی برقرار شود، تا ما در انتخاب ساکن کاخ سفید نقش داشته باشیم و او