A Debate Over 'Tajiki'

Як ҷаласаи пурсишу посух бо дӯсти арҷмандам Умед бар сари "забони тоҷикӣ"

Пурсиши 1: Оё магар ҳамин истилоҳи «тоҷикӣ» дар порсии меъёре ки шумо ҷон ба каф гирифтаву густаришаш медиҳед, барои номидани забони расмии кишвари Тоҷикистон ва гӯиши мардуми порсизабонаш ба кор намеравад?

Посухи 1:

Агар дифоъ аз забони порсӣ барои бархе мояи тамасхуру истеҳзо бошад, бояд ба Ашӯ Фирдавсӣ ҳам хандид, ки гуфта буд:

Басе ранҷ бурдам дар ин сол сӣ,
Ъаҷам зинда кардам бад-ин порсӣ.

Аммо мутмаиннам, ки истеҳзои шумо (“порсии меъёре ки шумо ҷон ба каф гирифтаву густаришаш медиҳед”) ҷанбаи шахсӣ дошт ва худатон ҳам ба он маҳал намегузоред ва забони порсию Фирдавсиро гиромӣ медоред. Пас дар як баҳси ҷиддӣ бар сари чизҳое ба ин аҳаммият неш ба кор наояд. Ва агар тасаввур бар ин аст, ки ман ҷонбакаф аз забони порсӣ дифоъ мекунам, илтифоти шумо ва ифтихори ман аст.

Бахши дувуми пурсиш ҷиддитар аст ва посухе ҷиддӣ мехоҳад. Оре, забони дарӣ (расмӣ)-и Тоҷикистон акнун расман “тоҷикӣ” ном дорад. Аммо мову шумо медонем, ки ин ном чигуна бар сари забони мо таҳмил шуда ва чи ъумре дорад. То даҳаи 1930-и мелодӣ номи ростини забон дар хиттаи мо ҳам ҳифз шуда буд ва ин тоҷикҳо набуданд, ки истилоҳи “забони тоҷикӣ”-ро ихтироъ карданд. Ин истилоҳ зодаи сиёсати ҳисобшудаи истеъмори сурх барои баркандани мо аз решаи ҳувиятии худ ва тазъифи забони аслии минтақае густарда буд. Агар Шӯравӣ номи забони моро ъиваз намекард ва ҳисси ҳамзотпиндории мо бо дигар порсигӯёни ҷаҳон боқӣ мемонд, мусалламан, Шӯравӣ дар амон намемонд. Ситондани марказҳои порсигӯ (Самарқанду Бухоро) аз ҷумҳурие, ки “Тоҷикистон” ном гирифт, бо “тоҷикӣ” номидани забони порсӣ як сарчашма ва ҳадаф дорад: дарҳам кӯбидани порсӣ ва ҳувияти доманадори порсӣ ва баркандани он аз аҷзои дигараш, то дубора суроғи худиро нагирад ва дар банди бегона бимонаду бегона шавад. Пазириши ин истилоҳ аз сӯи фарҳехтагоне чун шумо ба маънои тан додан ба ҳамон сиёсати ҳисобшуда аст. 

Ин ҳам ёдамон наравад, ки номи аслии забон (форсӣ) дар паи ҷунбиши худҷӯши мардумӣ соли 1989-и мелодӣ дар қавсайн ба матни Қонуни Асосии Тоҷикистон баргашт. Вонгаҳе 5 сол баъд инон ба сарвақташ расиданд ва онро ҳам буриданду дур рехтанд, ки фикр намекунам шумо аз ҳаводорони он ҳаракати худситезона бошед.

Ва, пештар ҳам гуфта будам, агар ин ҳама расмиёт барои мо муҳим аст, бояд тарки ин гуна навиштор кунем ва ба забоне, ки шумо “рузбакӣ” мехонед ва ман “порсии таҷовузшуда” медонам, такаллум кунем. Намунаеро аз хабаргузории расмии кишвар нақл мекунам, ки ҳовии забони расмии мавриди пазириши ниҳодҳои давлатист. Агар касе ба расмиёт дил дода, ночор аз пайравӣ аз ин навъи гуфтору навиштор аст: 

“Агентии миллии иттилоотии Тоҷикистон «Ховар» агентии марказии давлатии иттилоотии мамлакат мебошад. Онбаъди барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ дар минтақа аз ҷумлаи агентиҳои маъруфтарини иттилоотӣ ба шумор меравад. Агентӣ дар шаҳри Душанбе соли 1925 ҳамчуни Агентии телеграфии Ҷумҳурии Тоҷикистон (ТоҷикТА) дар таркиби ТАСС ба фаъолият шурӯъ намуд. ТоҷикТА 10 апрели соли 1992 баъди мустақилияти давлатии ҷумҳурӣ ба Агентии миллии иттилоотии назди Ҳукумати Тоҷикистон табдил дода шуд.»

Пас як бому ду ҳаво ба кор намеояд, ҷиддан. Агар далели мо барои «забони тоҷикӣ» хондани забони порсӣ расмӣ будани ин ном аст, соири расмиётро ҳам бояд бипазирем, ки ман аз анҷоми чунин коре маъзурам. Инҳо ҳама аз паёмадҳои як нанги торихист, ки тавассути бегонагон дар бистари миллати мо кошта шуда ва сӯгмандона, бархе ба он тан додаанд ва забонро ба мурдобе табдил кардаанд, ки дигар намеҷӯшаду намезояд. Аммо агар ин навъи баёнро, ки расмӣ аст, «рузбакӣ» медонем, ҳаққи маънавии ядак кашидани номи расмии забонро надорем, ки дуруст ба монанди ҳамон наҳваи баён коштае аз ағёр аст ва худӣ нест.

Пурсиши 2: Агар дам аз меъёре мезанед, чаро худатон вожаву истилоҳоташро қабул надоред?

Посухи 2: Бале, ман пайрави забони меъёр ҳастам ва меъёртароширо вазифаи худ намедонам. Дар таърифи он гуфта будем: забони меъёр забони тавлиди фикр тавассути аксарияти як ҷомеъаи забонӣ аст. Забону баёне, ки ихтиёр кардаам, мутаъаллиқ ба ҳамон аксарият аст, ки сарнавишти забони меъёрро рақам задааст. Сипос мар Худойро, забоне бегона нест, ки мояи шармсорӣ бошад. Ҳамон забони деринасоли Рӯдакист, ки имрӯза ба ин ҳайъату ҳайбат чеҳранамо шуда. 

Агар манзуратон аз гурези ман аз «вожаҳо ва истилоҳот»-и забони меъёр тан надоданам ба истилоҳи “забони тоҷикӣ” аст, далелаш пештар ъарз шуд. Сиккаи “забони тоҷикӣ”-ро мову пешиниёни мо зарб назадаем, балки бегонаовард аст. Барои санҷидани он дар забони меъёр кофист ъиборати “забони тоҷикӣ”-ро ба хатти худамон (порсӣ) бигуглед. Нахустин натиҷаи ҷустуҷӯ мақолае аз Википедиёст, ки худи шумо ҳам дар тартиб додани мақолоташ заҳмати фаровон кашидаед. Ъунвони мақола, аммо, “забони тоҷикӣ” нест, балки “форсии тоҷикӣ” аст. “Тоҷикӣ” ба ъунвони сифат ва шохиси гӯиш омада, на номи забон. Номи забон ҳамон бахши нахусти он аст: “форсӣ”. Ва “тоҷикӣ” натиҷаи иҷбори мантиқнапсанди замона аст. Натиҷаи дувум “Алифбои тоҷикӣ” ном дорад, ки ба далели муҷаззо ва мутафовит буданаш аз порсӣ номе дигар дорад, ки мо онро шартан “пириллик” гуфтаем. Пас дар забони порсии меъёр ҳам номи забони расмии Тоҷикистонро “форсӣ” (порсӣ) гӯянд ва лоғайр, ки собит мекунад, дар ин маврид ҳам пайрави забони меъёр мондаам.

Пурсиши 3: Агар «номгузории тоҷикӣ» ва «забони тоҷикӣ» истилоҳе мандаровардӣ ва шӯравизода буда ва аз машрӯъияти торихию забонӣ бархурдор нестанд, пас чаро шумо худ истилоҳе мандаровардӣ ва шӯравизодаи «Осиёи Миёна»-ро ба кор мебаред ки на аз дидгоҳи торихӣ машруъият надорад ва на аз дидгоҳи ҷуғрофиёӣ?

Посухи 3: Боз ҳам аз ҳамон равиш кор бигирем. Ъиборати “Осиёи Миёна”-ро ба хатти порсӣ бигуглед. Нахустин натиҷаи он мақолае бо ҳамин ъунвон аз Википедиёст, ки мегӯяд: “Осиёи Миёна ё Осиёи Марказӣ сарзамини паҳноваре аз қораи Осиёст, ки ҳеч марзе бо обҳои озоди ҷаҳон надорад. Агарчи марзҳои дақиқе барои ин сарзамин таъриф нашудааст, аммо маъмулан онро дарбаргирандаи кишварҳои имрӯзии Узбакистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Қазоқистон, Қирқизистон медонанд”. Пас он чи ман гуфтаам, мандаровардӣ набуда, балки аз аҷзои забони порсии меъёр аст. Дар шиносаи гурӯҳи “Забони порсӣ”, албатта, ба пешниҳоди шахси шумо вожаи “Фарорӯд”-ро нахуст ва дар тавзеҳи он “Осиёи Миёна”-ро дар қавсайн овардем. Пас боз ҳам ночор аз табаъият аз забони меъёр будаем.

 

Пурсиши 4: Оё магар ин исторатон «як бому ду ҳаво» нест?

Посухи 4: Бар пояи он чи ъарз шуд, мутмаиннам худи шумо ҳам дарёфтаед, ки истори ман «як бому ду ҳаво» нест, балки сирфан риъояти усули забони порсии меъёр аст. Ин бад-он маънӣ нест, ки мо аз вожасозию вожагузинӣ баруфтем. Ин бад-он маъност, ки барои қабулондани як вожа ё истилоҳе тоза мароҳили лозимро тай кунем: бо тавлиди зеҳнии бештар ё корсозтар, ки истилоҳоти баҷои моро дар миёни порсигӯёни дигар ҳам ҷо биандозад ё бо тарҳ кардани пешниҳодҳои худамон бо Фарҳангистони забону адаби форсӣ дар Теҳрон, ки аз ҳар се кишвари порсигӯ намоянда дорад. Худсарӣ дар ин замина ба бесарусомонии забонӣ ва дар натиҷа дуртар уфтодани гӯишварони як забон аз ҳам меанҷомад.

Фарҷом
 
Маҳал гузоштани ман ба истори шумо, Умед, ба далели арҷест, ки ба андӯхтаҳоятон дорам. Вагарна фаровон будаанд касоне, ки дари ин баҳсро гушудаанд ва идомаи мабҳасро беҳуда дидааму дарро бастаам. Бархе ҳам бо қаҳру ъитоб гурӯҳҳоеро ба "Забони ҳозираи адабии тоҷикӣ" ихтисос доданд. Аммо дарёфт ё таъбири истори фарди фарҳехтае чун шумо дар ин замина бароям муҳим аст.

A Debate Over 'Tajiki'

یک جلسۀ پرسش و پاسخ با دوست ارجمندم امید بر سر «زبان تاجیکی»

پرسش 1: آیا مگر همین اصطلاح «تاجیکی» در پارسی معیاری که شما جان به کف گرفته و گسترشش می‌دهید، برای نامیدن زبان رسمی کشور تاجیکستان و گویش مردم پارسی‌زبانش به کار نمی‌رود؟

پاسخ 1: اگر دفاع از زبان پارسی برای برخی مایۀ تمسخر و استهزا باشد، باید به اشو فردوسی هم خندید که گفته بود:

بسی رنج بردم در این سال سی                     عجم زنده کردم بدین پارسی

اما مطمئنم که استهزاء شما («پارسی معیاری که شما جان به کف گرفته و گسترشش می‌دهید») جنبۀ شخصی داشت و خودتان هم به آن محل نمی‌گذارید و زبان پارسی و فردوسی را گرامی می‌دارید. پس در یک بحث جدی بر سر چیزهایی به این اهمیت نیش به کار نآید. و اگر تصور بر این است که من جان‌به‌کف از زبان پارسی دفاع می‌کنم، التفات شما و افتخار من است.

بخش دوم پرسش جدی‌تر است و پاسخی جدی می‌خواهد. آری، زبان دری (درباری، رسمی) تاجیکستان اکنون رسماً «تاجیکی» نام دارد. اما ما و شما می‌دانیم که این نام چه‌گونه بر سر زبان ما تحمیل شده و چه عمری دارد. تا دهۀ 1930 میلادی نام راستین زبان در خطۀ ما هم محفوظ بود و این تاجیک‌ها نبودند که اصطلاح «زبان تاجیکی» را اختراع کردند. این اصطلاح زادۀ سیاست حساب‌شدۀ استعمار سرخ برای برکندن ما از ریشۀ هویتی خود و تضعیف زبان اصلی منطقه‌ای گسترده بود. اگر شوروی نام زبان ما را عوض نمی‌کرد و حس همذات‌پنداری ما با دیگر پارسی‌گویان جهان باقی می‌ماند، مسلماً شوروی در امان نمی‌ماند. ستاندن مرکزهای پارسی‌گو (سمرقند و بخارا) از جمهوری‌ای که «تاجیکستان» نام گرفت، با «تاجیکی» نامیدن زبان پارسی یک سرچشمه و هدف دارد: درهم کوبیدن پارسی و هویت دامنه‌دار پارسی و برکندن آن از اجزاء دیگرش، تا دوباره سراغ خودی را نگیرد و در بند بیگانه بماند و بیگانه شود. پذیرش این اصطلاح از سوی فرهیختگانی چون شما به معنای تن دادن به همان سیاست حساب‌شده است.

این هم یادمان نرود که نام اصلی زبان (فارسی) در پی جنبش خودجوش مردمی سال 1989 میلادی در قوسین (پرانتز) به متن قانون اساسی تاجیکستان برگشت. وانگهی پنج سال بعد اینان به سروقتش رسیدند و آن را هم بریدند و دور ریختند که فکر نمی‌کنم شما از هواداران آن حرکت خودستیزانه باشید.

و، پیشتر هم گفته بودم، اگر این همه رسمیات برای ما مهم است، باید ترک این گونه نوشتار کنیم و به زبانی که شما «روزبکی» (مشتق از روسی + ازبکی + پارسی) می‌خوانید و من «پارسی تجاوزشده» می‌دانم، تکلم کنیم. نمونه‌ای را از خبرگزاری رسمی کشور نقل می‌کنم که حاوی زبان رسمی مورد پذیرش نهادهای دولتی است. اگر کسی به رسمیات دل داده، ناچار از پیروی از این نوع گفتار و نوشتار است:

«اگنتی ملی اطلاعاتی تاجیکستان «خاور» اگنتی مرکزی دولتی اطلاعاتی مملکت می‌باشد. آن بعد ِ برهم خوردن اتحاد شوروی در منطقه از جملۀ اگتنی‌های معروف‌ترین اطلاعاتی به شمار می‌رود. اگنتی در شهر دوشنبه سال 1925 همچون اگنتی تلگرفی جمهوری تاجیکستان (تاجیک‌ته – تاجیک‌تا) در ترکیب «تس» (تاس) به فعالیت شروع نمود. تاجیک‌ته 10 اپریل سال 1992 بعد ِ مستقلیت دولتی جمهوری به اگنتی ملی اطلاعاتی نزد ِ حکومت تاجیکستان تبدیل داده شد».

پس یک بام و دو هوا به کار نمی‌آید، جداً. اگر دلیل ما برای «زبان تاجیکی» خواندن زبان پارسی، رسمی بودن این نام است، سایر رسمیات را هم باید بپذیریم که من از انجام چنین کاری معذورم. اینها همه از پیامدهای یک ننگ تاریخی است که توسط بیگانگان در بستر ملت ما کاشته شده و سوگمندانه، برخی به آن تن داده‌اند و زبان را به مردابی تبدیل کرده‌اند که دیگر نمی‌جوشد و نمی‌زاید. اما اگر این نوع بیان را که رسمی است، «روزبکی» می‌دانیم، حق معنوی یدک کشیدن نام رسمی زبان را نداریم، که درست به مانند همان نحوۀ بیان، کاشته‌ای از اغیار است و خودی نیست.

پرسش 2: اگر دم از معیاری می‌زنید، چرا خودتان واژه و اصطلاحاتش را قبول ندارید؟

پاسخ 2: بلی، من پیرو زبان معیار هستم و معیارتراشی را وظیفۀ خود نمی‌دانم. در تعریف آن گفته بودیم: زبان معیار، زبان تولید فکر توسط اکثریت ِ یک جامعۀ زبانی است. زبان و بیانی که اختیار کرده‌ام، متعلق به همان اکثریت است که سرنوشت زبان معیار را رقم زده است. سپاس مر خدای را، زبانی بیگانه نیست که مایۀ شرمساری باشد. همان زبان دیرینه‌سال رودکی است که امروزه به این هیئت و هیبت چهره‌نما شده.

اگر منظورتان از گریز من از «واژه‌ها و اصطلاحات» ِ زبان معیار تن ندادنم به اصطلاح «زبان تاجیکی» است، دلیلش پیشتر عرض شد. سکۀ «زبان تاجیکی» را ما و پیشینیان ما ضرب نزده‌ایم، بلکه بیگانه‌آورد است. برای سنجیدن آن در زبان معیار کافی‌ست عبارت «زبان تاجیکی» را به خط خودمان (پارسی) بگوگلید. نخستین نتیجۀ جستجو مقاله‌ای از ویکی‌پدیاست که خود شما هم در ترتیب دادن مقالاتش زحمت فراوان کشیده‌اید. عنوان مقاله اما «زبان تاجیکی» نیست، بلکه «فارسی تاجیکی» است. «تاجیکی» به عنوان صفت و شاخص گویش آمده، نه نام زبان. نام زبان همان بخش نخست آن است: فارسی. و «تاجیکی» نتیجۀ اجبار منطق‌نپسند زمانه است. نتیجۀ دوم «الفبای تاجیکی» نام دارد که به دلیل مجزا و متفاوت بودنش از پارسی نامی دیگر دارد که ما آن را شرطاً «پیریلیک» (پارسی سیریلیک) گفته‌ایم. پس در زبان پارسی معیار هم نام زبان رسمی تاجیکستان را «فارسی» (پارسی) گویند و لاغیر که ثابت می‌کند، در این مورد هم پیرو زبان معیار مانده‌ایم.

پرسش 3: اگر «نام‌گذاری تاجیکی» و «زبان تاجیکی» اصطلاحی من‌درآوردی و شوروی‌زاده بوده و از مشروعیت تاریخی و زبانی برخوردار نیستند، پس چرا شما خود، اصطلاح من‌درآوردی و شوروی‌زادۀ «آسیای میانه» را به کار می‌برید که نه از دیدگاه تاریخی مشروعیت دارد و نه از دیدگاه جغرافیایی؟

پاسخ 3: باز هم از همان روش کار بگیریم. عبارت «آسیای میانه» را به خط پارسی بگوگلید. نخستین نتیجۀ آن، مقاله‌ای با همین عنوان از ویکی‌پدیاست که می‌گوید: « آسیای میانه یا آسیای مرکزی سرزمین پهناوری در قارهٔ آسیا است که هیچ مرزی با آب‌های آزاد جهان ندارد. اگر چه مرزهای دقیقی برای این سرزمین تعریف نشده‌است، اما معمولاً آن را دربرگیرنده کشورهای امروزی ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان می‌دانند.» پس آن چه من گفته‌ام، من‌درآوردی نبوده، بلکه از اجزاء زبان پارسی معیار است. در شناسۀ گروه «زبان پارسی»، البته، به پیشنهاد شخص شما واژۀ «فرارود» را نخست و در توضیح آن «آسیای میانه» را در قوسین (پرانتز) آوردیم. پس باز هم ناچار از تبعیت از زبان معیار بوده‌ایم.

پرسش 4: آیا مگر این ایستارتان «یک بام و دو هوا» نیست؟

پاسخ 4: بر پایۀ آن چه عرض شد، مطمئنم خود شما هم دریافته‌اید که ایستار من «یک بام و دو هوا» نیست، بلکه صرفاً رعایت اصول زبان پارسی معیار است. این بدان معنی نیست که ما از واژه‌سازی و واژه‌گزینی برافتیم. این بدان معناست که برای قبولاندن یک واژه یا اصطلاحی تازه مراحل لازم را طی کنیم: با تولید ذهنی بیشتر یا کارسازتر که اصطلاحات بجای ما را در میان پارسی‌گویان دیگر هم جا بیندازد یا با طرح کردن پیشنهادهای خودمان با فرهنگستان زبان و ادب فارسی در تهران که از هر سه کشور پارسی‌گو نماینده دارد. خودسری در این زمینه به بی‌سروسامانی زبانی و در نتیجه دورتر افتادن گویشوران یک زبان از هم می‌انجامد.

فرجام

محل گذاشتن من به ایستار شما، امید، به دلیل ارجی است که به اندوخته‌هایتان دارم. وگرنه فراوان بوده‌اند کسانی که در ِ این بحث را گشوده‌اند و ادامۀ مبحث را بیهوده دیده‌ام و در را بسته‌ام. برخی هم با قهر و عتاب گروه‌هایی را در فیس‌بوک به «زبان حاضرۀ ادبی تاجیکی» اختصاص داده‌اند. اما دریافت یا تعبیر ایستار فرد فرهیخته‌ای چون شما در این زمینه برایم مهم است.

Pyrillic Orthographic Lapses

"Улампик" ё "Олимпиада"?

Мақолаи Муҳибуллоҳи Қурбон, рӯзноманигори варзида ва саршиноси кишвар, ки бо номи “Улампик”-и Би-Би-Сӣ” дар торнамо (сайт)-и nahzat.tj мунташир шуд, қобили таваҷҷуҳи ҳамаи ононест, ки бо забон сарукор доранд, на танҳо “Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати ҶТ”, ки мухотаби он ҷустор аст. Ман бишшахса ҷиҳати суханони оқои Қурбони гиромиро рӯёрӯи худам эҳсос мекардам ва аз ин ки мехостам дар баробари ҳар ҷумлаи он посухе ба ҳузури бузургвор бирасонам, ки намешуд, доштам нафасгир мешудам. Тасмим бар ин шуд, ки посухи он навиштаро дар ҷусторе фарогир бидиҳам, бо умеди ин ки ба манзари киёи Қурбон ва бузургони Кумитаи забон ва истилоҳот бирасад.

Нигаронии нависандаи он матлаб комилан баҷост: дар имлои мо бесарусомонӣ бедод мекунад; бархе чун киёи Қурбон “компутер” менависанду бархе дар банди “компютер” мондаанд ва гурӯҳе ҳам ба “роёна” рӯ овардаанд; шуморе чун эшон “оҷонсӣ” менависанду ъиддае “ожонсӣ” ва вафодорон ба имлои шӯравӣ муҳкам ба “агентӣ” часпидаанд, ки мабодо биравад (ба монанди хабаргузории “Ховар”-и мавриди истиноди оқои Қурбон, ки дар торнамои худ номашро “Агентии Миллии Иттилоотии Тоҷикистон” ҳиҷҷӣ кардааст). Бегумон, ҳарҷу марҷе сахт дар ҷараён аст ва дар он миёна забони порсии Фарорӯд даступо мезанад. Ин бесарусомониро ҳеч поёне ҷуз гузор ба хатти модаримон (алифбои порсӣ) нахоҳад буд. Ба ин нукта пасонтар бармегардем.

Далели ҳарҷу марҷи имлоиро ҳам оқои Қурбон бахубӣ шарҳ додааст: “Дар матбуоти ҳукуматӣ... агар таваҷҷӯҳи бештар кунем, мебинем, ки онҳо асосан ба шакли даврони Шӯравӣ такя мезананд ва шакли ба он замон наздикро истифода мекунанд: Москва, Штатҳои Муттаҳида, Хитой ва монанди инҳо”. Пас яке аз гиреҳҳо гушуда шуд. Ононе, ки “Москва, Штатҳои Муттаҳида, Хитой ва монанди инҳо” менависанд, пайрави имлои шӯравианд, ки имлои таҳмилӣ бар забони модарии мост ва илзоман бо имлои модарии мо наздикие надорад. Кофист, ки ъиборати “Штатҳои Муттаҳида”-ро дар таркиби як ғазали Ҳофиз ё Саъдӣ ё Ҷомӣ ё Мавлавӣ ё Аҳмади Дониш ё Садриддин Ъайнӣ фарз кунед ва бо авзони порсӣ бисанҷеду дарёбед, ки оё ин ъиборат бо торупӯди забони мо ҳамхонӣ дорад ё метавонад дошта бошад ё на. Ва ҳамин санҷишро бо “Иёлоти Муттаҳида” анҷом диҳед. Посухро худбахуд дар хоҳед ёфт. Ъабдулхолиқи Набавӣ дар бораи раванде, ки ба ин бесарусомонии имлоӣ анҷомид, дар мақолаи “Баҳсҳои ъилмӣ ва мафкуравӣ оид ба забони тоҷикӣ дар солҳои 20-ум” менависад: “Мутаассифона, ин кор минбаъд вобаста ба сиёсати саросар шӯравикунонӣ ва русикунонӣ, аз сода ба одӣ кардани забон гузаштан, пойбанди тарҷумазадагӣ шудан ва табдили нави алифбо аз лотинӣ ба кирилӣ оқибатҳои нохуше овард” (“Забони тоҷикӣ дар мабнои мубоҳисаҳо”, Душанбе, Ирфон, 2007, с. 35). Баҳсе, ки Муҳибуллоҳи Қурбон гушудаанд, марбут ба ҳамон “оқибатҳои нохуш” мешавад.

Афсӯсмандона, оқои Қурбон аз ҳамон оғози навиштор мушкилро ҷои дигар дидаанд, ки менависанд: “Агар гӯем, ки сарчашмаи чунин чанднависӣ Радиои «Озодӣ», BBC- и тоҷикӣ ва ду-се нашрияи мустақиланд, хатое намеравад, вале имрӯз таҷовузи зиёд дар навиштаҳои ВВС аст”.

“Таҷовуз” ба маънии “даргузаштан аз ҳадд” аст. Оё пойбандӣ ба ҳадди порсиро бояд “таҷовуз” биномем ё гузаштан аз ҳадди порсиро? Ҳоло чи фарқе мекунад, ки он ҳаддро дар замони шӯравӣ шикастаанд ё имрӯз? “Шӯравӣ” будан оё моро аз гуноҳи таҷовуз ба ҳадду ҳудуди забони модаримон табреа (сафед) мекунад? Итминони комил дорам, ки оқои Қурбон ҳам бахубӣ огоҳанд, ки таҷовуз дар имлои мо дар замони шӯравӣ иттифоқ уфтода ва ин бесарусомонии имлоӣ шӯравизода (ба ъиборате дигар, ҳаромзода) аст ва худӣ нест. Пеш аз ин ки Рус ба мо дастур диҳад, ки “Маскав”-ро “Москва” биномему бинависем, номи пойтахти кунунии он сарзамин дар забони порсӣ ҳамин “Маскав” будааст. Ҳоло чаро бояд пойбанди он дастури носавоб (ва он таҷовузи фоҳиш) бимонем ва истеъмори забонии бегонаро ҳамчунон пазиро бошем?

Дар воқеъ, Муҳибуллоҳи Қурбон ангушт рӯи мушкиле гузоштааст, ки захме дерина аст ва пруфессур Ъабдуннабии Сатторзода дар тавсифи он навишта буд: ”Содагароиҳову соданависиҳои онҳо оқибат моро ба саросар одигароиву одинависӣ, нормаҷӯиҳояшон ба фаромӯшии муҳимтарин суннатҳои урфию расмӣ ва иқтибосгароию иқтибосгириҳояшон аз забонҳои бегона тақрибан ба барҳам задани табиати асили овозӣ, имлоӣ, савтӣ ва қолибҳои зотии калимасозиву ҷумлабандиҳо расонд”. Манзур дақиқан ҳамон тадохулҳои “овозӣ, имлоӣ, савтӣ”-и мавриди назари оқои Қурбон аст, ки дар ъаҳди шӯравӣ мутаҷовизона (бо дасти зӯр) ба забони мо таҳмил шуд.

Посухи пурсишҳои мо дар намунаҳое нуҳуфтааст, ки пеш аз таҷовузи овоию имлоии рус бар забони мо дида мешавад. Яке аз онҳо нишони давлатии “Ҷумҳурии Иҷтимоъии Шӯравии Мухтори Тоҷикистон” аст, ки то соли 1929 муътабар буд. Ин ъиборат номи расмии “Ҷумҳурии Худмухтори Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон” дар таркиби он нишон аст, ки ба хатти порсист. Шиъори маъруфи “Пролетарҳои ҳамаи мамлакатҳо, як шавед!” дар ҳошияи ситораи ин нишон ба шакли “Пролеторҳои ҳамаи ҷаҳон, як шавед!” омадааст. Таваҷҷуҳи хонандагонро ба ҳиҷои поёнии вожаи “пролетОр” ҷалб мекунам, ки ҳатто дар таркиби Иттиҳоди Шӯравӣ ҳанӯз табдил ба “пролетАр” нашуда буд. Зеро вижагиҳои савтии забони порсӣ (забони модарии мо) тақозо мекард, ки он “а”-и фарангӣ ба шакли “о”-и порсӣ имло шавад. Ва ин иттифоқест, ки ҳамвора дар забони порсии имрӯз ҳам меуфтад ва бархе баиштибоҳ онро “бегонагароӣ” талаққӣ мекунанд, дар ҳоле ки мухолифат бо он ъайни бегонагароӣ ва тақлид аз имлои бегона аст.

Ҳоло чи шуда, ки он вожа дар имлои мо бояд ба шакли “пролетАр” ҳиҷҷӣ шавад? Оё чизе ғайр аз таҷовузи имлои русӣ ба бисоту дору надори забони мост? Ва тоза, ин як намуна аз ъаҳди кумунистист; аз давроне, ки паёми омехтагии ҳар чи бештари забони порсӣ бо забони русиро ба ҳамроҳ дошт.

Ҳар чи ъақибтар меравем, намунаҳо дар таҳкими “Улампики БиБиСӣ” бештар мешавад. Дар яке аз навиштаҳои марбутаи ахирам ғазалеро аз Аҳмади Дониш намуна оварда будам, ки матлаъи он ва порае аз тавзеҳотро бозгӯ мекунам:

“Потии порисӣ, он сарвқади зуҳраҷабин,
Дар табассум сӯи доман зи даҳан гул мерехт...

Ин ғазал дар тавсифи Оделино Потӣ (Adelina Patti), овозхони уперои фаронсавии садаи 19 аст, ба қалами Аҳмади Дониши бухороӣ, ки соли 1897 даргузашт... Ғазалест порсӣ, ки метавонист дар ҳар як аз шаҳрҳои паҳнаи порсигӯ суруда шуда бошад.

Аммо дар сарзамини наводагони Аҳмади Дониш, ки акнун мову шумо бошандагонаш ҳастем, агар бихоҳанд аз овозхоне Потӣ (Adelina Patti) ном тавсиф бикунанд, ҳатман русмаобона ӯро «Патти» хоҳанд номид ва шаҳрашро на «Порис», балки «Париж» ъунвон хоҳанд кард. Оё ин тафовут танҳо дар сарзамини наводагони Аҳмади Дониш падид омада? Бале. Чаро? Чун порсӣ дар сарзамини Аҳмади Дониш дастхуши сарнавишт шуд ва аз колбуди худӣ ба колбуде бегона ворез шуд. Ин иттифоқе буд, ки батадриҷ уфтод, аммо муассир буд. Ба гунае, ки акнун агар “Порис”-ро ба шеваи Аҳмади Дониш ба забон оваред, бо ҳаҷмае густарда дучор хоҳед омад, аз сӯи наводагони Аҳмади Дониш, ки муътақиданд, падарбузург иштибоҳ мекарда ва тарзи дурусти имлову талаффузи номи пойтахти Фаронса ҳамонест, ки русҳо гӯянд: Париж”. Аммо, дар воқеъ, наводагони Аҳмади Дониш ҳастанд, ки ҳанҷору торупӯди забони порсиро нодида гирифтаанд, на воруна. Имрӯза ҳамаи порсигӯёни порсихони ҷаҳон Paris-ро “Порис” ва Patti-ро “Потӣ” менависанду мехонанд ва ғайр аз онро ғалат медонанд.

Вожаҳое роиҷ аз ҷумлаи намунаҳои боризест, ки собит мекунад, имлои Би-Би-Сӣ дар пайравӣ аз қоъидаҳои забони модарии мост ва имлои расмии Тоҷикистон башиддат мухолифи рӯҳу равони забони ин диёр аст. Вожаи “тотор”-ро бигирем, ки имрӯза бахши аслии номи ҷумҳурие худмухтор дар Русия аст: Тотористон. Русҳо онро ба шакли “Татарстан” менависанд, мураккаб аз вожаи “тотор” ва пасванди маконии порсии “-истон”. Оё ба хотири имлои русии ин вожа мову шумо ҳам бояд онро аз ин ба баъд “Татарстан” бинависем ва на “Тотористон”? Пас бо ин байти Манучеҳрӣ чи кунем, ки мегӯяд:

Ҳам гавҳари тан дорӣ, ҳам гавҳари нисбат,

Мушк аст дар онҷо ки бувад оҳуи тотор.

Ё ин шоҳбайти Саъдӣ, ки гӯяд:

Ъуд месӯзад ё гул медамад дар бӯстон?

Дӯстон, ё корвони мушки тотор омадаст?

Агар ин “тотор”-ҳоро табдил ба “татар” кунем, чи бар сари ин абёти заррин хоҳад омад? Ҳар он чи хоҳад омад, ҳамон мусибатест, ки бо тағйири алифбо бар сари порсии Фарорӯд омадааст. Дарки ин мавзӯъ муҳимтар аз ҳар чизи дигар аст, то бишавад ин мушкилро ҳал кард ва аз доми бало раст.

Бо гузор аз намунаҳои торихӣ, ки собит мекунад, “Улампики Би-Би-Сӣ” дуруст аст ва “Олимпиада”-и оқои Қурбон ғалат, ба қоъидаҳои овоии забонамон бипардозем ва бибинем, ки қоъидаҳои ин забони ҳазоронсола бо кадом як ҳамхонии бештар дорад.

Барои дуруст шикофтани мавзӯъ як вожаро намуна меоварем, ки дар торнамои Би-Би-Сӣ ба шакли порсӣ ва дар бисёре дигар аз расонаҳои Тоҷикистон ба шакли русӣ имло мешавад: Убомо – Обама. Бо ин ки ин вожа асолати русӣ надорад, мо бояд имлои русии онро бипазирем? Оё ин истидлол мантиқист? Ҳатто агар ин вожа асолати русӣ дошта бошад, оё барои мо ин ҳақиқат равшан шудааст, ки забони модарии мо дорои қоъидаҳои савтии хосси худаш аст ва ба ъунвони гӯишварони ин забон ночор аз риъояти он қоъидаҳо ҳастем?

Дар забони порсӣ фишор (зада; ударение) пайваста рӯи ҳиҷои охири вожа меуфтад: макта́б, Муҳамма́д, манора́, маъру́ф, макту́б, маҳбу́б... Ҳамин вожаҳоро, ки асолати ъарабӣ доранд, дар забони ъарабӣ ба гунае дигар талаффуз мекунанд ва фишори он рӯи ҳиҷои пеш аз охир меуфтад: ма́ктаб, Муҳа́ммад, мано́ра, ма́ъруф, ма́ктуб, ма́ҳбуб... Яъне дар гузашта ҳам мо вомвожаҳоеро пазируфтаем, аммо ҳамаи онҳоро бо қоъидаҳои овоии забони модаримон ҳамоҳангу ҳамхон кардаем ва ба дунболи талаффузе ғайр аз порсӣ нарафтаем. Пас фишор (зада)-и Obama дар забони порсӣ бояд рӯи ҳиҷои охир биуфтад: Обама́, на Оба́ма.

Вале оё ин ҳам дуруст аст? На, ин ҳам ғалат аст.

Садои “о” дар забони порсӣ ҳамвора дароз аст ва садои “а” ҳамвора кӯтоҳ (Аз инҷост, ки намешавад “а”-и аввали Obа́ma-ро кашид, чун дар порсӣ “а”-и кашидаву дароз вуҷуд надорад). Агар номи раисиҷумҳурии Омрикоро ба шакли “Обама” ҳиҷҷӣ кунем, маҷбурем ҳам “о”-и онро зиёдӣ аз ҳад бибуррем ва ҳам “а”-и аввали онро беш аз ҳад бикашем, ки ҳар ду хилофи қоъидаҳои савтии порсӣ аст. “Обама” ба ҳамин шакли роиҷ дар расонаҳои Тоҷикистон чизе шабеҳи ъиборати “ъолама” дар забони мо мешавад, ки “о”-и дароз ва дуто “а”-и кӯтоҳ дорад. Ё агар фақат ба ҳиҷои нахусти он таваҷҷуҳ дошта бошем, он бояд шабеҳи вожаи “об” дар забони мо талаффуз шавад, ки аз асли он вожаву талаффуз фарсангҳо дур аст. Чун “о” дар вожаи “об” дароз аст ва “о”-и лотин дар нависагардонии мо ҳамеша кӯтоҳ буда ва ҳаст. Аз инҷост, ки “Сократ” дар забони мо “Суқрот” шуда ва “Платон” - “Афлотун”. Бо таваҷҷуҳ ба ҳамин вижагии савтӣ Obama дар забони мо ба шакли “Убомо” навишта ва талаффуз мешавад ва ин танҳо шакли дурусти порсии он аст.

Дар воқеъ, бо пофишорӣ рӯи имлои ғалати “Обама” мо чандин қоъидаи забонамонро зери по кардаем:

1. Дарозии садои “о” дар забонамонро нодида гирифтаем;
2. Кӯтоҳии “а” дар забонамонро нодида гирифтаем;
3. Уфтодани фишор рӯи ҳиҷои охири вожа дар забонамонро нодида гирифтаем.

Ва танҳо далели ҳамаи ин нодида гирифтанҳо ин аст, ки мехоҳем пойбанди имлову талаффузи русӣ бимонем. Оё ин истидлол то чи андоза пазируфтанӣ ва мантиқист? Чаро савтиёти порсӣ бояд қурбонии русиписандии мо шавад, дар ҳоле ки ҳамзабонони мо ҳамчунон пойбанди савтиёти порсӣ мондаанд? Бино ба савтиёти забони модарии мо (фориғ аз диктаи забони русӣ) шакли дурусти имлои он ном “Убомо” аст, на “Обама” ; бо як "у"- кӯтоҳ ва ду "о"-и кашида, ки бо вижагиҳои овоии забони мо ҳамхонии тамому камол дорад.

Танҳо далели ин сардаргумӣ ҳамин алифбои таҳмилист, ки “о”-и порсиро бо “о”-и русӣ яке донист. Тафовути ин ду садо дар ду забон ба андозаест, ки бар пояи он ба ҳангоми гуфтор ба забони русӣ мешавад “лаҳҷаи тоҷикӣ”-и тарафро мушаххас кард. Ононе, ки бо савтиёти русӣ бахубӣ ошноянд, медонанд, ки байни «Кто ты такой?» , ки як тоҷик талаффуз мекунад ва «Кто ты такой?», ки як рус мегӯяд, тафовути бисёрест. Тоҷике, ки “о”-и русиро порсӣ фарз кунад, онро дарозтару кашидатар талаффуз мекунад. Дар ҳоле ки дар забони русӣ “о” як садои кӯтоҳи батамом мутафовит аст ва ба “у”-и кӯтоҳи порсӣ монандии бештар дорад. Аз инҷост, ки “Убомо́”-и мо “Оба́ма”-и онҳост.

Дар хилоли даҳаи 1920-и мелодӣ равшанфикрони ин марзубум бар сари тағйири алифбо баҳсу ҷидоли фаровоне доштаанд. Зери фишори воқеъиятҳои он рӯзгор бисёре ба ин натиҷаи нохушоянду фаҷеъ расиданд, ки дабираи порсиро тарк кунанд ва ба алифбои лотин бипайванданд. Аммо дидгоҳи ҳамаи соҳибназарони тоҷик, бидуни истисно, ин буд, ки садои “о” дар алифбои лотини тоҷикӣ бояд шакли “а”-ро дошта бошад. Абулқосими Лоҳутӣ дар мақолаи “Дар гирди лоиҳаи алифбои нави тоҷикӣ” (“Раҳбари дониш”, 1928, шумораҳои 1 ва 2) ъаломати “а”-ро барои садои “о”-и порсӣ ва “ә”-ро барои “а”-и порсӣ пешниҳод карда буд. Ба ҳамон шевае, ки дар алифбои озарӣ пазируфта шуд. Лоҳутӣ ҷумлаи “Хатти тоҷикӣ барои ҳар овоз як ҳарф дорад”-ро бо алифбои пешниҳодиаш чунин навишта буд: Xәtte Taçiki bәraye hәr avaz yәk hәrf darәd.

Мирзо Фатҳъалӣ Охундов, аз пешгомони тағйири алифбо ҳам ҳаводори чунин нависагардонӣ буд. Ва ҳам Фитрати Самарқандӣ, ки то дергоҳ бар сари “а” ба ҷои “о” пофишорӣ кард. Аммо чун фишори Маскав зӯртар буд, пешниҳоди (дар воқеъ, дастури) як забоншиноси рус бо номи пруфессур Олексондр Семйунуф (Александр Семёнов) пазируфта шуд. Дар воқеъ, Семйунуф танҳо касе буд, ки исрор дошт “о”-ро ба ҷои “а” бипазирем. Вагарна ҳамаи тоҷикҳо пеш аз дахолати ин донишвари рус “о”-ро ба хатти лотин ба шакли “а”имло мекарданд. Рӯзномаҳои “Бухорои Шариф” ва ҳатто “Тоҷикистони Сурх” ъунвони худро ба хатти лотин ба шакли “Bukhara-i Sharif” ва “Tajikistan-i Surx” ҳиҷҷӣ мекарданд. Аммо як рӯз аз Маскав дастур омад, ки аз ин ба баъд “а”-ро “о” бинависед. Ва мо то кунун пойбанди он дастури импротурии Сурх ҳастем, бо ин ки аз импротурӣ танҳо хотироте боқӣ мондааст.

Ҳоло ки ба алифбои барсохтаи он импротурӣ тан додаем, бояд мувозиби савтиёти забонамон бошем, то дар ин сардаргумии хаттӣ ба яғмо наравад. Агар қарор аст, ки “тоҷик” ба хатти лотин Tajik бошаду “Тоҷикистон” Tajikistan, “Бадахшон” Badakhshan-у “Хатлон” Khatlan, “Зарафшон” Zarafshan-у “Теҳрон” Tehran, пас Obama-и лотиннигор ба алифбои пириллики мо ҳамон “Убомо” мешавад. Ба ҳамон шеваи куҳан, ки “Гиппократ” (Hippocrates)-ро “Буқрот” кардаву canon-ро “қонун”, Rome-ро “Рум”-у Ionian-ро “Юнон”.

Бо таваҷҷуҳ ба тавзеҳоте, ки ъарз шуд, шояд ин муъаммо ҳал шуда бошад, ки чаро дар БиБиСии форсӣ medal-ро “медол” менависанд. Чун “медал” бо имлои забони мо ҳамхонӣ надорад ва бегона аст. Ҳар он кас ки “медал” менависад, вижагиҳои савтии забони модарии моро бо лагад задааст. Танҳо имлои дурусти он вожа ба порсӣ ҳамонест, ки дар торнамои БиБиСӣ омадааст: медол.

Ва ҳоло мерасем ба сарвақти вожаи “Улампик”, ки зоҳиран мағзи достон аст. Ин вожа баромада аз номи кӯҳи Olympos дар Юнони бостон аст, ки беш аз 2500 сол пеш маҳалли мусобиқаҳои варзишии ҷаҳони бостон буд, ки имрӯза ба он “улампик” гӯянд. Ин вожа пас аз гузори чандин қарн аз роҳи фаронсавӣ ба забони порсӣ баргашт. “О”-и лотин садое кӯтоҳ аст, ки ба забони мо ҳамвора ба шакли “у” баргардон мешавад. Модарбузурги ман аз забони русӣ ду вожа балад буду дар забони рӯзмаррааш ба кор мебурд: “тулку” ва “пурусту”, ки порсишудаи ҳамон «только» ва «просто»-и русист. Аз диди забоншинохтӣ ҳам “о”-и лотин ва русӣ бо “у”-и кӯтоҳи порсӣ ҳамхонӣ дорад ва ба ҳеч рӯй шабеҳи “о”-и порсӣ нест. Агар пеши худатон ин ду вожаи русиро бо “о”-и тоҷикӣ талаффуз кунед, шояд тафовути фоҳиши байни садои “о”-и русӣ ва “о”-и порсиро дарёбед. “О”-и русӣ гирдтару бастатар аст, дар ҳоле ки “о”-и порсӣ баробари “а”-и лотин аст: бозу кашида.

“А” дар вожаи “улампик” баргардони “y” (ё i) дар забони фаронсавӣ аст, ки ҳамвора дуруст ба гунаи “а”-и порсӣ талаффуз мешавад. Аз инҷост, ки тамоми порсигӯёни ҷаҳон (чи дар Эрону чи Афғонистон) “Улампик”-ро ба ҳамин шакл пазируфтаанд: المپیک. Ҳоло интихоб бо мост, ки оё мехоҳем тоҷикона ва бо пайравӣ аз вижагиҳои савтии забонамон, ки ҳамзабононамон риъоят мекунанд, “улампик” бигӯему бинависем ё ба шеваи русҳое, ки чанд сабоҳе бар мо ҳукумат кардаанд ва бо пушти по задан ба вижагиҳои савтии забонамон “Олимпиада”-ро тарҷеҳ диҳем.

Шакке дар ин нест, ки рӯзе-рӯзгоре мо, порсигӯёни Осиёи Марказӣ, ба дабира (алифбо)-и худ боз хоҳем гашт. Чун:

Ҳар касе, к-ӯ дур монд аз асли хеш,

Боз ҷӯяд рӯзгори васли хеш

аз бадеҳиёти рӯзгор аст. Ҳамин ҳоло ҳам бисёре аз ҳаммеҳанони мо сари худ ба алифбои худӣ баргаштаанд ва порсӣ менависанду порсӣ мехонанд. Фардо ки ҳамагон хостанд ба хатти худӣ баргарданд, дар имлои вожаҳое аз ин даст гирифтор нахоҳанд монд? Имлои “олимпиада” ба ҳамин шакли мавриди писанди мухолифони “улампик” ба хатти порсӣ آلم پیده “олимпияда” имло мешавад, ки бо савтиёти забони мо кӯчактарин ҳамхонӣ надорад. Чун “о”-и аввал бояд кашидатар талаффуз шавад ва фишор (зада) рӯи ҳиҷои охир намеуфтад (ки худбахуд садои “а”-и аввал дар “пиада”-ро табдил ба “ё” мекунад: олимпиёда. Шабеҳи “ъолими пиёда” عالم پیاده, ки аз мафҳуми вожа ҳам дур асту ҳам ғалатандоз.

Эроди дигари оқои Қурбони гиромӣ мутаваҷҷеҳи корбурди “Шонгҳой”-и порсӣ ба ҷои  “Шанхай”-и русист. Бо таваҷҷуҳ ба тавзеҳоте, ки дар бораи ҳамхонии “о”-и порсӣ бо “а”-и лотин дода шуд, бояд равшан шуда бошад, ки чаро дар забони мо “Шанхай”-и русӣ “Шонгҳой” талаффуз ва имло мешавад. Афзун бар ин, равшан аст, ки забони русӣ фоқиди садои “ҳ” аст, аз ин рӯ аз талаффузи “Шонгҳой” ба шакли дуруст қосир аст. Аммо мову шумо, ки “ҳ” дорем, чаро бояд маҷбур ба тақлид аз имлои русӣ ва талаффузи “х” ба ҷои “ҳ” бошем? Чаро шаҳреро, ки бошандагонаш “Шонгҳой” меноманд ва дар забони мо ҳам чунин марсум шуда, ба шеваи русҳо ва ба хотири талаффузи онон “Шанхай” биномем? Оё ҳеч далели забоншинохтӣ ҳаст, ки ин лагади мо ба савтиёти модариро тавҷеҳ кунад?

Ҳеч далеле нест. Ҷуз ин ки мо бо имлои русӣ хӯ гирифтаем. Имлое, ки аз ъумраш 50 сол ҳам намегузарад ва мехоҳад бо торихи 1300-солаи порсии навин нерӯозмоӣ кунад. Кадом арҷаҳтар аст? Порсие, ки бо хоку оби ин сомон даромехта ё имлову забоне, ки бархе тасмим гирифтаанд бар ин хоку об мехкӯб кунанд?

Ҳеч пешниҳоде ба Кумитаи забону истилоҳот надорам, ҷуз ин ки заминаи гузор ба алифбои порсиро фароҳам кунад. Бо “улампик” навиштани “Олимпиада” ин мушкил ҳал нахоҳад шуд ; ҳатто бо риъояти савтиёти порсӣ дар дабира (алифбо)-и пириллик. Ҷудоии мо аз хатти модарӣ ҳамонанди ҷудоии дарахт аз реша аст ва саранҷоми он чизе ҷуз марг нест. Агар баростӣ хостори боландагии фарҳаргамон дар хостгоҳи забони порсӣ (Осиёи Марказӣ) ҳастем, чорае ҷуз бозгашт ба хатти модарӣ (алифбои порсӣ) надорем. Дар ин давраи сарнавиштсоз аз донишвари фарҳехтае чун Додихудои Саймуддин ва Кумитаи забону истилоҳот интизоре, ки меравад, чизе ҷуз ин нест, ки зимни ройзанӣ бо доноёни амр заминаи гузори миллат ба алифбои худашро фароҳам кунанд, то ин баҳсҳои бесарутаҳ дар бораи имлои ину он вожа ба фарҷоми ниҳоӣ бирасад. Ва ин хостаест, ки шодравони равшангуҳар Муҳаммадҷони Шакурӣ то вопасин рӯзҳои зиндагиаш бар он таъкид дошт.

Shakuri

Шакурӣ рафту аз ў як Бухоро рўи дўшам монд,
Ҳазорон ҳарфи ногуфта ба лабҳои хамўшам монд.
Шаҳи мо, бесарони солики ин бесулукиҳо,
Рамиду орамиду ғуссаҳояш бори ҳушам монд.
Дубора хонаам хилват шуду кошонаам бенур,
Мунаввар муршиди маҳфил чу фарёде ба гўшам монд,
Дубора жандафарҳангу дубора жандапайвандем,
Дигарбора ба ночорй табори жандапўшам монд.
Работи пору имрўзу пасинам рахт барбаста,
Умедам бастаи рахташ шуду оҳу хурўшам монд...

 ***

شکوری رفت و از او یک بخارا روی دوشم ماند
هزاران حرف ناگفته به لب‌های خموشم ماند
شه ما بی‌سران سالک این بی‌سلوکی‌ها
رمید و آرمید و غصه‌هایش بار هوشم ماند
دوباره خانه‌ام خلوت شد و کاشانه‌ام بی‌نور
منور مرشد محفل چو فریادی به گوشم ماند
دوباره ژنده‌فرهنگ و دوباره ژنده‌پیوندیم
دگرباره به ‌ناچاری تبار ژنده‌پوشم ماند
رباط پار و امروز و پسینم رخت بربسته
امیدم بستۀ رختش شد و آه و خروشم ماند...

Pohantun Vs Daneshgah

Чанги “пуҳантун”-у “донишгоҳ”

Вожаи “пуҳантун”-ро бори нахуст дар давраи шўравй шунида будам ва тасаввурам ин буд, ки “Пуҳантун” исми хос аст; номи донишгоҳ аст. Мепиндоштам, ки мисли “Донишгоҳи Ленин” дар Душанбе мардуми Кобул “Донишгоҳи Пуҳантун” доранд. Лобуд номи касест.

Дертар, басе дертар, дарёфтам, ки “пуҳантун” як вожаи паштуст ба маънии “донишгоҳ”; дар воқеъ, тарчумаи дақиқи вожаи “донишгоҳ” ба забони паштуст ва дуруст ба монанди “донишгоҳ” ду бахш дорад: “пуҳан” – дониш ва “тун” – гоҳ. Ҳар ду вожа бо порсй пайванди танготанг дорад: “пуҳан” бо “панд”-и порсй ва “тун” бо пасванди “дон”-и порсй. “Пуҳан” дар забони афғонй (пашту) ба маънои “дониш аст ва “панд” дар забони порсй ба маънои андарз. Пасванди “-тун” дуруст ба монанди “-дон”-и порсй пасванди маконист. Дар бисёре аз гўишҳои порсй ҳам “-дон”-ро “-дун” гўянд, ки бисёр шабеҳтар ба “-тун” аст.

Тафовути “-дон”-и порсй бо “-тун”-и пашту ин аст, ки аввалй дар мавриди маконҳои кўчак (гулдун, қаламдун) ба кор меравад ва дувумй барои маконҳои бузургтар, монанди пасванди “-гоҳ” дар забони порсй (пуҳантун – донишгоҳ; роғтун – бемористон). Ва акнун боварам намешавад, ки ҳамин вожа шуда мояи чанги сардие ъазим байни қавмҳои бародару ҳамтабор дар Афғонистон (точикҳо ва паштунҳо ҳамтабору ҳамрешаанд, ҳамон гуна ки забонҳояшон долл бар ин ҳақиқат аст).

Худо биёмурзод Басири Бобай, рўзноманигори балхиро, ки ҳамин чанд ҳафта пеш сактаи қалбй карду даргузашт. Ҳамў буд, ки чанд сол пеш ба хотири корбурди вожаи “донишгоҳ” дар телевизюни Балх тавбех шуд ва ин оташи зери хокистарро рў кард. Ва то кунун бисёре аз арчмандони паштун ҳам дарёфтаанд, ки корбурди вожаи порсй ҳаққи мусаллами як порсигўст ва ҳеч нопорсигўе кўчактарин ҳаққи таъйини вожагон барои порсигўёнро надорад. Ин ҳақиқат дар мавриди ҳар забони дигаре ҳам сидқ мекунад. Чунончи порсигўёни Афғонистон ҳаргиз хостори таҳмили вожаи “донишгоҳ” бар ҳамагон нашудаанд. Ин ба он монад, ки ба омрикоиҳои муқими Афғонистон бигўед, ки дигар University нагўянд ва ба чои он “пуҳантун” бигўянд. Хандадор ва дар ъайни ҳол асафнок аст.

Таъйини “мусталаҳоти миллй” (ки худаш истилоҳи масхараест ва санаде аз он “мусталаҳот” вучуди хоричй надорад) барои тамоми ақвоми як кишвар иқдоме комилан фошистй ва ба дур аз тасаввури инсони имрўзист. Ҳар забоне роҳи пешрафт ва печухамҳои худро паймуда ва бо ўст, ки барои ниҳоде чун донишгоҳ чи номе биниҳад. Ин ки рўзи сешанбе (04.09.2012) Масъуди Тараштвол, раиси муассисоти таҳсилоти ъолии Афғонистонро аъзои Кумисиюни умури фарҳангию динии Мачлиси Намояндагон ба далели корбурди вожаи “донишгоҳ” задаанд, як рухдоди шармовари дигар дар ҳамин боб аст.

Бисёр дўст дорам, ки забони пашту ҳам ба авчи такомул бирасад, бирўяд, рушд кунад, андеша офаринад. Ба суди башарият аст. Эй кош кўбандагони мехи “пуҳантун” бар мух (мағз)-и миллат ин ҳама нерўро харчи роҳи такмилу пешрафти забони пашту мекарданд. Ба суди ҳамагон мешуд. Аммо ин ки бо монеътарошиҳои фошистона нагзоранд, ки забоне дигар (ки забони аслии кишвар аст) роҳи такомулро бипаймояд, ба он монад, ки дар мусобиқаи дав ман мучи давандаи бартарро бигирам ва нагзорам, ки чилавтар аз ман биравад... ки ъайни номардист. Хичолат ҳам хуб чизест. Дигар вақташ аст, ки домани донишгоҳу донишчўву додситонию додсарою додгоҳро раҳо кунед ва дар канори эчоди вожаҳое чун пуҳантуну соронволию ҳоказо андешаҳои созанда ҳам халқ кунед.

جنگ پوهنتون و دانشگاه

واژۀ «پوهنتون» را بار نخست در دورۀ شوروی شنیده بودم و تصورم این بود که «پوهنتون» اسم خاص است، نام دانشگاه است. می‌پنداشتم که مثل «دانشگاه لنین» در دوشنبه، مردم کابل «دانشگاه پوهنتون» دارند. لابد نام کسی است.

دیرتر، بسی دیرتر دریافتم که «پوهنتون» یک واژۀ پشتو است به معنی «دانشگاه»؛ در واقع، ترجمۀ دقیق واژۀ «دانشگاه» به زبان پشتوست و درست به مانند «دانشگاه» دو بخش دارد: پوهن – دانش و تون – گاه. هر دو واژه با پارسی پیوند تنگاتنگ دارد: «پوهن» با «پند» ِ پارسی و «تون» با پسوند «- دان» پارسی. پوهن در زبان افغانی (پشتو) به معنای دانش است و پند در زبان پارسی به معنای اندرز. پسوند «- تون» درست به مانند «- دان» پارسی پسوند مکانی است. در بسیاری از گویش‌های پارسی هم «- دان» را «- دون» گویند که بسیار شبیه‌تر به «- تون» است. تفاوت «- دان» پارسی با «- تون» پشتو این است که اولی در مورد مکان‌های کوچک (گلدون، قلمدون) به کار می‌رود و دومی برای مکان‌های بزرگ‌تر، همانند پسوند «- گاه» در زبان پارسی (پوهنتون - دانشگاه، راغتون – بیمارستان). و اکنون باورم نمی‌شود که همین واژه شده مایۀ جنگ سردی عظیم بین قوم‌های برادر و هم‌تبار در افغانستان (تاجیک‌ها و پشتون‌ها همتبار و همریشه‌اند، همان گونه که زبان‌هایشان دال بر این حقیقت است).

خدا بیامرزاد بصیر بابی، روزنامه‌نگار بلخی را که همین چند هفته پیش سکتۀ قلبی کرد و درگذشت. همو بود که چند سال پیش به خاطر کاربرد واژۀ «دانشگاه» در تلویزیون بلخ توبیخ شد و این آتش زیر خاکستر را رو کرد. و تا کنون بسیاری از ارجمندان پشتون هم دریافته‌اند که کاربرد واژۀ پارسی، حق مسلم یک پارسیگو است و هیچ ناپارسی‌گویی کوچک‌ترین حق تعیین واژگان برای پارسی‌گویان را ندارد. این حقیقت در مورد هر زبان دیگری هم صدق می‌کند. چنانچه پارسی‌گویان افغانستان هرگز خواستار تحمیل واژۀ «دانشگاه» بر همگان نشده‌اند. این به آن ماند که به آمریکایی‌های مقیم افغانستان بگویید که دیگر «یونیورسیتی» نگویند و به جای آن «پوهنتون» بگویند. خنده‌دار و در عین حال اسف‌ناک است.

تعیین «مصطلحات ملی» (که خودش اصطلاح مسخره‌ای است و سندی از آن «مصطلحات» وجود خارجی ندارد) برای تمام اقوام یک کشور، اقدامی کاملاً فاشیستی و به دور از تصور انسان امروزی است. هر زبانی راه پیشرفت و پیچ و خم‌های خود را پیموده و با اوست که برای نهادی چون دانشگاه چه نامی بنهد. این که روز سه‌شنبه مسعود ترشتوال، رئیس موسسات تحصیلات عالی افغانستان را اعضای کمیسیون امور فرهنگی و دینی مجلس نمایندگان، به دلیل کاربرد واژۀ «دانشگاه» زده‌اند، یک رخداد شرم‌آور دیگر در همین باب است.

بسیار دوست دارم که زبان پشتو هم به اوج تکامل برسد، بروید، رشد کند، اندیشه آفریند. به سود بشریت است. ای کاش کوبندگان میخ «پوهنتون» بر مخ ملت، این همه نیرو را خرج راه تکمیل و پیشرفت زبان پشتو می‌کردند. به سود همگان می‌شد. اما این که با مانع‌تراشی‌های فاشیستانه نگذارند که زبانی دیگر (که زبان اصلی کشور است) راه تکامل خود را بپیماید، به آن ماند که در مسابقۀ دو من مچ دوندۀ برتر را بگیرم و نگذارم که جلوتر از من برود... که عین نامردی است. خجالت هم خوب چیزی است. دیگر وقتش است که دامن دانشگاه و دانشجو و دادستانی و دادسرا و دادگاه را رها کنید و در کنار ایجاد واژه‌هایی چون پوهنتون و سارانوالی و هکذا اندیشه‌های سازنده هم خلق کنید.  

Adventures of a Parthian Word

Саргузашти як вожаи портй

Яке аз ғалатҳои мусталаҳ (роич) дар забоншиносии эронй “паҳлавй” хондани забони порсии миёна ё сосонй аст. Забони паҳлавии ростин ҳамон забони портист, ки бар порсии миёна таъсири мустақим дошта, ва на танҳо бар он. Ҳузури паҳлавй (портй/ашконй) дар порсии имрўз ва забонҳои матраҳи чаҳон ҳамчунон маҳсус аст. Яке аз вожагони пурчилваи портй “газн” аст, ки ба шакли “ганч” ба порсии сосонй (порсии миёна) роҳ ёфт. Имрўза дар номномаҳои инглисй решаи номи писаронаи “Чоспер” (Jasper)-ро порсй медонанд, аммо камтар касе медонад, ки ин ҳамон “ганчур” аст, бо таҳрифи талаффуз, аммо бо ҳамон маъно:

http://babynamesworld.parentsconnect.com/meaning_of_Jasper.html

Он ганчи ашкониро дар масдари “гунчондан” ва исми “гунчоиш” ҳам мебинем, бо ин ки “забар”-аш “пеш” шудааст.

Пеш аз ислом буд, ки “ганч” аз порсии миёна ба ъарабй роҳ ёфт. Ба чандин гуна. Шакли аввалияи он дар забони ъарабй “канз” буд, ба ҳамон маънии дақиқи вожа: ганч. Шакли дувуми он дар забони ъарабй масдари “хазана” ба маънии “анбоштан, пасандоз кардан” аст, ки вожаҳои бисёре ба монанди махзану махозин, хизонаву хазина аз он рўидаанд. Ин вожаи порсии тозишуда ба Фарангистон роҳ гушуд ва дар забони итолиёйи mazazzino (анбор), дар фаронсавй ва русй magasin (анбор, фурўшгоҳ) ва дар инглисй magazine (мачалла) шуд. Туркҳо онро ба шакли “мағоза” (фурўшгоҳ) пазируфтанд ва ба эрониён бозпас содир карданд.

Шакли севуми “ганч”-и ашконй дар забони ъарабй “чаназа” аст, ба маънои пўшондан, нуҳуфтан. Ва “чаноза” ҳам ки пайкари бечони нуҳуфта аст, аз ҳамон меояд.

Юнониҳо “ганч”-и порсиро ба шакли gaza пазируфтанд, ба ҳамон маънии аслии вожа. Забони лотин онро аз юнонй ба шакли gazette вом гирифт, ки воҳиди пули фарангиҳо шуд ва сипас ба маънои “рўзнома” (газета) даромад, чун қимати он баргаҳо, ки “гозет” ном дошт, як гозет беш набуд...

سرگذشت یک واژۀ پارتی

یکی از غلط‌های مصطلح در زبان‌شناسی ایرانی «پهلوی» خواندن ِ زبان پارسی میانه یا ساسانی است. زبان پهلوی راستین همان زبان پارتی است که بر پارسی میانه تأثیر مستقیم داشته، و نه‌تنها بر آن. حضور پهلوی (پارتی/اشکانی) در پارسی امروز و زبان‌های مطرح جهان همچنان محسوس است. یکی از واژگان پرجلوۀ پارتی «گزن» است که به شکل «گنج» به پارسی ساسانی (پارسی میانه) راه یافت. امروزه در نامنامه‌های انگلیسی ریشۀ نام پسرانۀ «جاسپر» را پارسی می‌دانند، اما کمتر کسی می‌داند که این همان «گنجور» است، با تحریف تلفظ، اما با همان معنا:

http://babynamesworld.parentsconnect.com/meaning_of_Jasper.html

آن گنج اشکانی را در مصدر «گنجاندن» و اسم «گنجایش» هم می‌بینیم، با این که زبر (فتحه)اش «پیش» (ضمه) شده است.

پیش از اسلام بود که «گنج» از پارسی میانه به عربی راه یافت. به چندین گونه. شکل اولیۀ آن در زبان عربی «کنز» بود، به همان معنی دقیق واژه: گنج. شکل دوم آن در زبان عربی مصدر «خزن» به معنی «انباشتن، پس‌انداز کردن» است که واژه‌های بسیاری به مانند مخزن و مخازن و خزانه و خزینه از آن روئیده‌اند. این واژۀ پارسی تازی‌شده به فرنگستان راه گشود و در زبان ایتالیایی mazazzino (انبار)، در فرانسوی و روسی magasin (انبار، فروشگاه) و در انگلیسی magazine (مجله) شد. ترک‌ها آن را به شکل «مغازه» (فروشگاه) پذیرفتند و به ایرانیان بازپس صادر کردند.

شکل سوم گنج اشکانی در زبان عربی «جنز» است، به معنای پوشاندن، نهفتن. و «جنازه» هم که پیکر بیجان نهفته است، از همان می‌آید.

یونانی‌ها «گنج» پارسی را به شکل gaza پذیرفتند، به همان معنای اصلی واژه. زبان لاتین آن را از یونانی به شکل gazette وام گرفت که واحد پول فرنگی‌ها شد و سپس به معنای «روزنامه» درآمد، چون قیمت آن برگه‌ها که «گازت» نام داشتند، یک گازت بیش نبود...

Even Tajikistan Was a Republic...

 Тоҷикистон ҳам ҷумҳурӣ буд

(дар посух ба пурсиши ҳафтаномаи "Самак")

Аз он рўз беш аз 22 сол мегузарад ва Шумо нахустин рўзноманигоре ҳастед, ки аз ман ҷўёи дақоиқи он рўзгор мешавад. Бо ин ки яке аз муҳимтарин рўйдодҳои зиндагиам буд, аммо ёдоварии он бароям дарднок аст. Ҳамеша чеҳраи Қаҳҳор Маҳкамови арҷманд дар баробарам мутаҷассим мешавад, бо ин сухани торихиаш, ки “Ман меравам, аммо шумо пушаймон хоҳед шуд”.

Баҳори 1990 буд. Ман як дабиристонии 15-сола будам, ки рўйдодҳои баҳманмоҳи хунинро аз наздик бўида будам. Дарсҳои “Мактаби кино” дар Хонаи синемои Кимёгаров, ки шанбе-якшанбеҳо баргузор мешуд (бо мубодирати чеҳраҳои ъазизе чун Давлат Худоназаров, Абдурофеъи Рабеъ, Зоҳир Саъдуллоев), баҳонае буд барои берун омадан ва дидани рўйдодҳое, ки дар маркази шаҳрам мегузашт. Таҷаммуъе густарда, шиъорҳо барои сарнагунии давлати вақт, чодарҳо, муштҳои барафрошта, ҷумлаҳое бузургтар аз луқмаи даҳон нигошта бар порчаҳо... Инҳо воқеъиятҳои он рўзгорон буд, ки ҳар бор ҳангоми бозгашт аз “Мактаби кино” ё Садову Симо (ки он замон гўяндаву гардонандаи барномаҳояш будам) медидам.

Тазоҳуроти баҳманмоҳ ба хун оғушта шуд. Қаҳҳор Маҳкамов қавл дод, ки аз мақомаш канорагирӣ хоҳад кард, аммо чунин нашуд. Ва мани олуда ба “глоснуст” (гласноть)-и горбачевӣ ва шефтаи мардумсолорӣ Маҳкамовро ногузир аз тарки мақому мансаб медидам. Бозмондани ў бар мақоми дабирии аввали Ҳизби Кумунисти Тоҷикистон барои ман пурсишбарангез буд. Бавижа ин ки ман бо ду чашми сар ҷон кандану мурдани чанде аз он 25 нафари кушташуда дар рўйдодҳои баҳманмоҳро дида будам.

Баъд аз ин ки Қаҳҳор Маҳкамов бар мақомаш дубора собит шуд, пеши худ қарор гузоштам, ки пурсишҳоямро бо шахси ў дар миён бигзорам. Номае навиштам бо 16 пурсиш, ки ғолибан марбут ба давраи поёнии ҳукумати ў мешуд, аз ҷумла ин ки “чаро Шумо ваъдаи истеъфо додед, аммо канор нарафтед?”

Аз он номаи ман ҳеч кас ба ҷуз худаму Худо хабар надошт. Ва худи ман ҳам интизор надоштам, ки Маҳкамов ба навиштаам маҳал бигзорад. Аммо аз қазо телефуни хона занг заду гўширо худам бардоштам. Касе, ки худашро “Махшулов” муъаррифӣ кард, маро ба мусоҳибат бо Маҳкамов фаро мехонд. Гўширо гузоштам. Падарам, ки аз гўшие дигар суҳбати моро шунида буданд, пурсиданд: “Кадом Маҳкамов мехоҳад бо ту суҳбат кунад?” Сарбазер гуфтам: “Шояд Қаҳҳор Маҳкамов бошад”. Падарам барошуфтанд, ки чаро раҳбари кишвар хостори дидор бо ман шуда... Гуфтам, чун ман як нома навишта будам, бо ин муҳтаво...

Рўзи дидор дар Кумитаи Марказии Ҳизби Кумунист ҳозир шудам. Баъд аз бозрасии муфассал дар иҳотаи 6 сарбоз ба утоқи кории Маҳкамов роҳнамоӣ шудам. Дар утоқи пазироии Маҳкамов нишаста будам, ки шодравон Отахон Латиф ӣ аз утоқаш берун омад. Ба далели иртибототи хонаводаг ӣ маро шинохт ва изҳори таъаҷҷуб кард, ки ман онҷоям. Ман ҳам бузургсолона гуфтам, ки ба дидори ҷаноби Маҳкамов омадаам. Чизе нагуфту рафт.

Пас аз лаҳзае чанд муншӣ маро ба утоқи Маҳкамов даъват кард. Мани гирифтори тапишҳои инқилобӣ бо сари баланд ва бе ҳеч таконе дар рагҳоям вориди утоқ шудам. Қаҳҳор Маҳкамове, ки дар телевизюн медидам, дар баробари чашмонам буд. Аз пушти мизи бузургаш баланд шуд ва канори ман омад, то дар садри мизи дароз бо даҳҳо сандалӣ бинишинад. Ин ҳаракати ў ҳаргиз ёдам намеравад, чун мизи бузургаш қадди кўтоҳи маро таҳтушшуъоъ қарор медод. Вақте ҳам канорам нишаст, лаб ба табассум гушод, сарашро поинтар гирифт, то тақрибан дар сатҳи мусовӣ бошем ва кўчактарин тарсе, ки дар ман боқӣ буд, парпар шуд. Маҳкамов дар канори ман нишаста буд, то гўӣ дўстона бо ҳам масоили кишварро баррасӣ кунем.

Албатта, мо танҳо набудем. Махшулов ҳозиру нозир буд ва тамоми ҷузъиёти дидорро сабт мекард. Як соъату 15 дақиқа дабири аввали Ҳизби Кумунисти Тоҷикистон ба пурсишҳои як мактабхони 15-солаи кишвараш посух мегуфт... ва ин як дидори расмӣ буд. Он замон “расмӣ” будани дидорро фаҳмидам, ки дуруст пас аз поёни мулоқот даҳҳо рўзноманигор шумораи хонаамро аз ҷое гир оварданду шурўъ карданд ба зангидан. Дар рўзҳои баъдӣ бо бисёре аз хабарнигорон мулоқот доштам ва матолибашон пас аз гузаштан аз полоя (филтер)-и давлатӣ, ки худам ҳамроҳ бо чанде чун Мирзои Салимпур ва Талъат Нигории рўзномаи  “ҷавонони Тоҷикистон” дар ҳузури мақомоти Ҳизби Кумунист шоҳидаш будам, мунташир шуд. Ба ҳар рўй, ончи мани навҷавон мехостам, пахш шуд: дабири аввали Ҳизби Кумунист мегўяд, ки ночор буд бимонад, чун бо ҳузури Борис Пуго дар Душанбе пленуми ҳизб баргузор шуда буд ва ҳамагӣ хостори мондани Қаҳҳор Маҳкамов дар мақоми дабирии аввали ҳизб шуда буданд ва ў ночор буд бимонад. Аммо дар ҳамон навиштаҳои расмӣ ҳам пурсиши мани навҷавон дар ҳаво муъаллақ монда буд, ки “бо вуҷуди бояду набоядҳои ҳизбӣ, шумо чаро ба хостаи мардум таваҷҷуҳ накардед ва барои ҳамеша канор нарафтед?”

Бо гузашти 22 сол мехоҳам ба Қаҳҳор Маҳкамов дуруди баланд бифиристам, ва агар ъумр вафо кунад, дасташро бифишорам. Ҳар касе қодир нест кореро, ки ў 22 сол пеш карда буд ва бо як кўдак ба гуфтугузор нишаста буд, анҷом диҳад. Акнун дар Тоҷикистон раисиҷумҳурро, ки бояд хидматкори мардум бошад, “ҷанобиъолӣ” ва бузургвор медонанд, ки пашшаи мухлили хобашро бояд кушт. Аммо дар Тоҷикистоне, ки мо доштем, бо раиси давлат ҳам мешуд даст доду пурсид: “Ҳоли Шумо хуб аст?”

Ministry of Education Vs Persian Alphabet

Вазорати омўзишу парвариш дар қиболи хатти порсӣ

Дар посух ба пурсиши ҳафтаномаи “Озодагон”

Пурсиш: 

Вазири маориф Нуриддин Саидов гуфтааст, ки баргаштан ба хатти порсй зарурате надорад. Зеро ба гуфтаи у замони шурави аз иваз кардани алифбо тачрибаи талхе дорем ва бо он рўбарў хоҳем шуд. Ба фикри шумо, барои гузаштан ба хатти порсй зарурат хаст? Чи қадар фурсат мехоҳад?

Посух: Изҳори назари вазири омўзишу парвариш (маъориф) шигифтангез нест. Он чи баростӣ таъаҷҷубовар аст, ишораи эшон ба “донишмандон ва олимони тоҷик” аст. Дар паи фаромўшии хатти порсӣ ҳар он чи дорем, донишпажўҳу донишвар аст ва шумори донишмандону ъолимонамон беандоза андак аст. Намедонам, тафовути ин истилоҳҳо барои ў равшан аст ё на, аммо танҳо касе дар ҷойгоҳи устод Муҳаммадҷон Шакуриро метавон дар заминаи забону адаби порсӣ донишманд донист ва ин донишманди яктои мо бо такя бар андўхтаҳояш гузор ба хатти порсиро зарурати торихӣ медонад. Яъне агар мехоҳем миллати мо бо ҳифзи фарҳанги худ ба фардо бирасад, бояд ба хатти порсӣ баргардем.

Дигар ин ки худи ман суҳбатҳои Нуриддин Саъидовро нашунидаам, то мутмаин бошам, ки нақли қавли ҳафтанома ъайни асл будааст. Аммо агар ъайни асл бошад, ночорам бигўям, ки вазири маъорифи Тоҷикистон ба монанди бисёре дигар аз вазирони мо бояд забони модариро бозомўзӣ кунад, то дарёбад, ки “зарурият” шакли ғалати “зарурат” аст. Ин зарофатҳоро танҳо касе медонад, ки хатти порсӣ балад бошад. Яъне ҳеч одамизоде қодир нест забони модарии моро ба хатте ҷуз порсӣ бахубӣ ёд бигирад. Он чи вазиру кабир бошад ва чи ҳақиру сағир. Нақли қавли вазири маъорифи Тоҷикистон худ намунаи тамомъайёри фоҷеъаи пириллик аст.

Ба нақл аз Н. Саъидов мехонем: «Мо медонем, ки ин чӣ маъно дорад ва таҷрибаи ҳамсоя як бори дигар нишон дод, ки ягон зарурият надорад ба хати форсӣ гузаштани мамлакати мо».

Муқоисаи гузори мо ба хатти порсӣ бо гузори узбакҳо ба хатти лотин ҳамонанди муқоисаи кайҳоннавардӣ бо кишоварзист, ки ҳеч бо ҳам ҷўр наояд. Хатти лотин барои пешинаи Узбакистон ҳеч арзише надорад ва гузор ба нокуҷообод аст. Бо таваҷҷуҳ ба тафовути бисёр зиёди миёни забон ва имлои узбакӣ ва туркӣ, наметавон иддаъо кард, ки ин иқдоми узбакҳо пул (купрук)-е буда, ки онҳоро бо “ҳамтаборонашон” пайванд додааст ё заминаи дастрасии узбакҳо ба иттилоъоту адабиёти ҷаҳониро фароҳам кардааст. Аммо ҳамаи инҳоро метавон дар мавриди аҳаммияти алифбои порсӣ барои порсигўёни Осиёи Марказӣ гуфт. Бо гузори мо ба хатти порсӣ ҳам забони порсии кабирону сағирони мо равонтару дурусттар мешавад ва ҳам дастрасии мо ба навиштаҳои ҷаҳониён дар ҳар заминае муяссар мешавад; чун дар ҳар заминаи қобили тасаввур ба хатти порсӣ китобҳое таҳрир ё тарҷума шудааст. Ва хатти пириллик дар сад ъумри худ қодир ба навиштану баргардони он ҳама донистанӣ нахоҳад буд. Дар воқеъ, хатти пириллик (порсии сириллик) девори бузургест миёни Тоҷикистон ва пешрафт, Тоҷикистон ва фардо, Тоҷикистон ва ҷаҳон, Тоҷикистон ва ҳамтаборон, Тоҷикистон ва пешина, Тоҷикистон ва фарҳанг, Тоҷикистон ва худӣ, Тоҷикистон ва худаш.

Бо ин ки медонам дар кишваре чун Тоҷикистон танҳо як нафар метавонад дар ин замина тасмим бигирад ва он ҳам раисиҷумҳур аст, тасаввур мекунам раъйи мантиқитари вазироне чун оқои Саъидов метавонист бар мантиқитар шудани раъйи раисиҷумҳур дар ин заминаи бахусус таъсир бигзорад. Пешниҳоди ман ин аст, ки вазири арҷманди маъориф тарҳи гузор ба хатти порсиро аз ҳамин ҳоло тадорук бибинанд. Дар ин замина бисёре ҳозиранд ҳамкорию кумаки бешоиба кунанд. Барои 10 соли тамом Тоҷикистон метавонад ду хатти пириллик ва порсиро канори ҳам дошта бошад ва тадриҷан (на ба таври истолинӣ, ки хатти феълии мо меросе аз ҳамўст) ба хатти модарии худаш (ки чизе ҷуз порсӣ нест) баргардад. Дар сурати тамоюли оқои Саъидов ва вазирони марбутаи дигар мешавад тарҳро ба таври шаффофтару мушаххастар дар миён гузошт.

Н. Саидов: Дар Тоҷикистон зарурияти гузаштан ба хатти форсӣ нест