Celebrating Nowruz with Akbar the Great

Дар рузи Навруз, ки фурсати нодири бекорй гирам омад, хаваси тамошои филми эронй кардам. Вале чун синемохои Ландан аз намоиши филмхои эронй маъзуранд, ба тамошои яке аз навтарин филмхои хиндй рафтам, ки беиртибот бо фарханги эронй набуд: Чудхо Акбар (Jodhaa Akbar) – филми торихй, ки ба гуфтаи коргардони он (Ashutosh Gowariker), хафтод дарсади мочарохои он тахайюлист ва танхо 30 дарсади он мубтанй бар руйдодхои торихии Импротурии Бобурии Хиндустон аст. Аммо бо пажухише мухтасар пас аз тамошои филм дарёфтам, ки нукоти аслии филм вокеъияти торихй дорад.

Дар конуни филм Чалолиддин Мухаммад карор дорад – шохи силсилаи бобурй, ки мохи уктубри 1542 дар гурбату саргардонй ба дунё омад ва мохи уктубри 1605 дар авчи кудрат даргузашт. Тайи ин муддат у бар вусъати импротурй афзуд ва ислохоте анчом дод, ки мардум ба у лакаби «Акбар» (Бузургтар)-ро доданд ва акнун аз диди торихнигорон у барчастатарин шохи бобурии Хинд ба шумор меояд.

Нигохе ба торих
Хумоюн – шохи Хиндустон ва панохандаи Эрон

Падари Акбар шох Хумоюн, ки оромгохаш акнун аз махалхои шулуги гардишгарй дар шахри Дехлист, дар соли 1540 аз тахт сарнагун шуд. Афгоне бо номи Шершохи Сурй точу тахти уро гасб кард ва шохи вожгун по ба фирор ниход. Хумоюн бо хамсараш Хамида Бону-бегим ва чихил сипохй нахуст ба Хисори Рочпут дар Умаркути Синд панох бурд. Чалолиддин Мухаммад (Акбар) дар хамон чо ба дунё омад. Шершохи афгон бар фишори худ афзуд ва шохи маъзулро ба самти Лохур ронд ва аз он чо ба дарбори Сафавии Эрон. Аммо Чалолиддин Мухаммад дар хонаи дойи (таго)-яш Аскарй дар Афгонистони кунунй тахти шароите сахт парварда шуд, на дар шукуху чалоли дарбори Эрон. Вай тайи давраи сахти навчавонй хунари шикору даву набардро омухт ва аммо харгиз навиштану хонданро фаро нагирифт, ки дар силсилаи шохони Бобурй як мавриди мунхасир ба фард аст.

Насириддини Хумоюн бо кумаки Эрон дубора ба Хиндустон баргашт ва хокимияташро бар шимоли он кишвар густард. Торихнигорон мегуянд, Хумоюн дар дарбори Сафавй, ки мубтакири пешрафтатарин давлатдории он замон дар чахон буд, шевахои корсозтари салтанатро омухт ва аз чумла, дигар ба пешгуйихои ситорашиносон такя намекард, балки бо мухосиботи сиёсй кореро анчом медод. Шеваи эронии хукумат бар салтанати Хумоюн умре дубора дод. Сомона (систем)-и чамъоварии молиёт низ хамсони сомонаи эронй шуд. Дар дарбори Хумоюн забони туркии чугатойи комилан аз байн рафт ва порсй чойгузини он шуд. Писари у Чалолиддин Мухаммад танхо як забон медонист ва он хам порсй буд. Худи Хумоюн хам ки дар гузашта туркй сухбат мекард, дар паи табъидаш порсиро тарчех медод. Аз таъсироти дигари табъиди Хумоюн ба Эрон густариши фавкулъодаи хунархои эронй ва ба вижа миниётурхои эронй дар Хинд буд, ки имруз хам роич аст ва манбаъи даромади фаровони хунармандони хиндист.

Дар соли 1555 боз хам ёрии Шох Тахмоспи эронй буд, ки ишголи дубораи Дехлиро барои Хумоюн муяссар кард. Шершоху писари у Исломшох хар ду мурда буданд ва силсилаи навпои афгонии Хинд бар сари вориси тахту точ ба даъвову кашмакаш нишаста буд. Аз ин ру тасхири пойтахти бесарусомон барои Хумоюну муттахидони эрониаш кори сахте набуд.

Насириддини Хумоюн ошики китобу китобхонй буд. Рузи 22 февриеи 1556 у чандин чилд китоб дар даст аз пилакон (зинахо)-и китобхонааш поин меомад, ки садои муаззин баланд шуд. Хумоюн одате дошт, ки дар хар холату хар чое садои азонро бишнавад, зону мезад. Ин бор зону заданаш барои охирин бор буд. Домони чомааш зери кафшаш гир кард, шох аз пилакон галт хурду уфтод ва шакикааш ба гушаи санги нохамворе бархурд. Се руз пас аз он Хумоюн даргузашт.

Китоби «Хумоюннома» ё зиндагиномаи Хумоюнро, ки шохи факидро такдис мекунад, хохари у Гулбадан-бегим ба дастури Акбар навиштааст. Оромгохи уро, ки шояд баъдан сармашки эхдоси Точмахал барои наводаи Хумоюн – Шох Чахон шуд, хамсари махбуби у Хамида Бону-бегим сохтааст.

Байрам Хони бадахшй – мунчии точу тахти Хинд

Байрам Хон – аз сарлашкарони бохуши Хумоюн, ки мусалмони шиъамазхаби зодаи Бадахшон буд, бо дироят хабари даргузашти шохро пинхон дошт ва ду руз пас аз он Чалолиддин Мухаммади навчавонро ба тахт нишонд ва уро «Шаханшохи Хиндустон» (дакикан дар хамин шаклу талаффузи порсй) эълом кард. Чалолиддин дар он давра 13 сол беш надошт.

Барои чандин сол Байрам Хон буд, ки аз номи шохи навчавон умури давлатро идора мекард. Ин сарлашкари бадахшй дар бозомадани силсилаи бобурй накши барчастае дошт ва пас аз он низ дар тавсеъаи доманаи султаи он чонфишонихо кард. Аммо хам филм ва хам торихнигорон мегуянд, ки Байрам Хон дар мучозоти ракибони салтанати бобурй бисёр дилсахт буд ва онхоро аз номи шох сар мезад. Чалолиддин Мухаммад пас аз булуги син ва тамоюлаш ба истиклол дар тасмимгирихо Байрам Хонро ба зиёрати Макка фиристод, ки дар он давра навъе «нафйи балад» ё табъиди аносири номатлуби дарбори бобурй махсуб мешуд. Бо ин ки Байрам Хон аз суи иддае ташвик мешуд алайхи шохи чавон киём кунад, ба дастури у тан доду рохии Макка шуд ва дар рохи расидан ба зиёрат тавассути як афгон ба катл расид.

Ислохоти Акбарй

Чалолиддин Мухaммад дасти одамони фузули дигарро хам дар умури салтанаташ кутох кард ва ислохотеро анчом дод, ки баъдан уро бо номи Акбари Бузург шухраи олам кард. Кабл аз анчоми ислохот у бозмондагони силсилаи сурии афгонро дархам кубид ва Хиндустонро якпорча кард. Сипас барои тахкими ин якпорчагй шохи мусалмон бо шохдухтари хиндуи рочпутй издивоч кард, ки дар он давра камназир буд ва хашми иддае аз мусалмонону хиндухои мутаъассибро барангехт, вале аз суи дигар боъиси хамбастагии пайравони ду кеш шуд. Номи ин шохдухтар дар филм Чудхо аст, харчанд бархе аз торихнигорон сари ин ном шак доранд.

Шох эълом кард, ки харчанд худ мусалмон аст, ба хамаи динхои сарзаминаш арч мегузорад ва хамаро дар риъояти ойину русуми кешхояшон озод медонад. Бино ба филми Боливуд, у ду шарти шохдухтари хинду барои издивочро мепазирад ва анчом медихад, ки яке худдорй аз тахмили дини ислом бар у ва дуввумй бунёди як ниёишгохи хинду дар кохи салтанатй буд.

Чалолиддин Мухаммад то огох мешавад, ки номусалмонон барои зиёрати маконхои мукаддасашон бояд боч бипардозанд, онро лагв мекунад. Бино бар филм, лагви молиёти зиёрат Чалолиддинро пеши аксарияти хиндуи кишвари тахти фармонаш арчманд мекунад ва ба у лакаби «Акбар»-ро медиханд. Дар гоме дигар Акбар чизяи номусалмонхоро низ фасх мекунад, ки то он замон дар саросари Хиндустони бобурй роич буд ва бар махбубияти худ дар миёни мардум меафзояд. У бар хилофи гузаштагони худ нофармонии бештари бародарону наздиконашро мебахшад. Аммо аз гунохи бародари хамшираш Адхам, ки вазири дарборро кушта буд, намегузарад ва дастур медихад, ки уро ду бор аз фарози сохтмоне ба замин парт кунанд, то бимирад.

Бузургдошти Акбар

Акбар, бо ин ки бесавод буд, ба илму хунар алокаи фаровоне зохир мекард ва ба навиштаи донишномаи Wikipedia, вай бахр-ул-ълум ё донандаи илмхои зиёде буд, ки аз у меъмор, афзорманд (донои саноеъ), хунарманд, аслихасоз, охангар, дуредгар, сохтмончй, фармонфармо, мухандис, сарлашкар, мухтареъ, ромкунандаи чонварон, фаншинос ва хакими илохиёт сохта буданд.

Аммо чизе, ки як инсони имрузиро шефтаи шахсияти Акбар мекунад, дурии у аз таъассуби хоким буд. Чизе, ки имруз хам нодир аст. У дар дарбори худ мубохисоти пайравони хамаи кешхои роич дар Хиндустон ва бединонро баргузор мекард ва бар мабнои гуфтахои онхо «Дини илохй»-и худро поягузорй кард, ки ба заъми у, шолудаи кулли бовархо буд.

Безории у аз таъассуб, эхтимолан, чудо аз сиришти ботиниаш, ба тасаллути у ба илми сиёсат хам бармегардад. Чун бо хамон вижагй Акбар муваффак шуд пояхои импротурии дар холи заволи Бобуриро устувор кунад, ба гунае, ки он то миёнахои садаи 19 давом овард ва танхо бо вуруди инглисихо аз байн рафт.

Насими хотирот

Махалли филмбардории «Чудхо Акбар» голибан чойхое буд, ки аз наздик дидаам: бозори Огро (Agra), хисори рочпутии Анбар (ки савор бар фил ба диданаш рафта будам), мучтамаъи коххои Чайпур, Девони Хавос... Пас аз тамошои филм ин маконхо бароям арзишмандтар шуданд.

Аммо чизе, ки дар филм намебинем, бунёди шахри Фатхпур Сикрй дар мучовирати Огрост. Бакоёи ин шахраки салтанатй имруз хам хиракунанда аст. Акбар аз хамон чо бар сарзамини пахновараш хукумат мекард. Албатта, мавзуъи филм бештар перомуни ишки шохи мусалмону шохдухтари хинду мечархад, ки бо бозии Хритик Рушан ва Айшвария Рай-Баччан диданист. Шояд коргардону нависандаи филм бештари тахайюлашонро барои офаридани сахнахои хамин ишки номаъмули он даврон сарф кардааанд.

Забони филмро шояд 90 дарсади хуззори хиндии толори синемо намефахмиданд ва барои ман мафхумтар буд, аз бас дар он аз вожахо, иборот ва хатто чумлахои порсию тозй бахра гирифтаанд. Шоху дарбориён хангоми пазиройи аз мехмонон ба порсй «Хуш омадед!» мегуянд. Хитоб ба шох «шаханшох», «азиму-уш-шаън» мегуянд ва шахбонуро «Маликаи олам» хитоб мекунанд. Як оханги он такрибан батамом барои порсигуён мафхум аст:

Азимушшаън Шаханшох!
Фармонраво!
Хамеша, хамеша,
Саломат рахе!

Як оханги дигари он наврузист! Бо номи порсии "Чашни бахорон", ки дар намохангхо (клипхои видеуйи)-и имрузи "Як Дарвеш" метавонед бишнаведу бибинед. Таронасарои охангхо Човид Ахтари порсй ва охангсоз А.Р. Рахмони бехамтост.

Бароянд

Таърифам тулонй шуд. Аммо магзи каломам ин буд, ки шурбахтона, аз торих дарси андаке мегирем, вагарна так-таки ин достонхо намунахое аз натичаи савобхову гуноххои имрузиро ба даст медихад.