Pirahã Language is Pirahã's World

Забони Пирохо – чахони Пирохо
ё
«Вайро гирифта вай кун, ки вай нашавад»

(Ин навишта вижаи торнамои Asia-Plus тахия шудааст)

Дар дили чангалхои Бразил кавме хаст бо номи Пирохо (Pirahã), ки зиндагие ибтидойи доранд ва забоне беандоза сода. Ба гунае, ки шумори ашё дар ин забон бартар аз «ду» намеравад. Яъне вожахое, ки дар ин забон барои шумориши ашё мавчуд аст, «як», «ду» ва «бисёр» аст. Пажуҳандагони равоншинос ва мардумшинос пас аз кашфи ин қавм ва анчоми бархе озмоишҳо ба натичае расидаанд, ки забон наҳваи тафаккури моро мушаххас мекунад.

Намояндагони кавми Пирохо ба осонй метавонистанд ду зарба руи тахтаро такрор кунанд. Аммо агар шумори зарбахо бештар аз ду бор мешуд, такрори зарбахо барои пирохойихо душвор буд. Онхо дар таъйини шумори дакики ашёе, ки бештар аз ду адад буд хам мушкил доштанд. Чун афроди ин кавм нудратан бо ададе болотар аз «ду» сарукор доштаанд.

Ин озмоиш дар бахси дуру дарози такаддуми забон ё андеша накши мухимме дошт ва бартарии забон бар андешаро то хадди зиёде собит кард. То он замон ин бахс шабехи бахси такаддуми «мург ё тухми мург» буд. Аммо пас он бештари донишпажухон мутмаин шуданд, ки забон таъйинкунандаи андеша аст. Яъне забон аст, ки андешаро шакл медихад.

Ин бад-он маъност, ки забони мо хар андоза пурбортар ва пурмухтавотар бошад, андешаи мо низ ба хамон андоза фарогиртар ва пешравтар аст.

Хамин озмоишро дар Точикистон низ метавон анчом дод ва аз мардум на шумори ашё, балки номи эхсосотеро пурсид, ки ба онхо даст медихад. Масалан, «ба хангоми дидани сахнаи зибх (куштан)-и як гов чй хиссе ба шумо даст медихад?» Ё «вакте ки мучассамаи Ленинро сарнагун карданд, шумо чи хиссе доштед?» Ё «истиклоли Точикистон чи хиссеро дар шумо ба вучуд овард?»

Аз пеш метавон гуфт, ки бештари посуххо ба ин пурсишхои мутафовит хамсон хохад буд: «Ким-чи хел.»

«Ким-чи хел» дар мавридхое ба кор меравад, ки номи он хис ё эхсос барои гуянда гунг бошад. Ва дар вокеъ, дар бештари маворид дар зехни гуянда хеч вожае чуз «ким-чи хел» пайдо намешавад. Чи хисси вахшату инзичор, чи хисси шодию шаъаф бо як таркиби гариби «ким-чи хел» баён мешавад, ки хокй аз бенавоии вахшатноки вожагонии порсигуёни Точикистон аст. Яъне ба хар андоза забони мо бенавотар аст, ба хамон андоза тавлиди фикрии мо камрангтар аст.

Як кудаки панчсолаи эронй метавонад бо сад баён ба забони мо эхсоси худро дар мавриди якояки ин сахнахо баён кунад, аммо мо бо «ким-чи хел» иктифо мекунем ва гофил аз хатаре хастем, ки бунияи миллати Точикистонро тахдид мекунад.

Мушкили забон, ки маъмулан ба хато чузъи мушкилоти аслии кишвар ба шумор намеравад, ба ростй, мояи бисёре аз гирифторихои дигар аст. Дар гузашта донишварони мо ба забони русй фикру эчод мекарданд ва голибан барои хар мафхуме дар зехни худ ё руи когаз вожае хос ё истилохе доштанд. Акнун, ки забони русй ошкоро аз сарзамини мо рахт барбаста ва порсии точикй чойгузини он шудааст, мушкил хувайдост. Донишварон хам аксаран нозо шудаанд, чун барои бисёре аз мафхумхо вожае дар зехни худ сурог надоранд.

Забони тарчумазада ва маснуъии хозираи точикй бо такозои замона созгор нест ва таъассуби бечихати мо монеъ аз бозгашти забони модаримон ба харими хатти порсй мешавад, то аз фаровардахо (махсулот)-и зехнии хамзабононамон кор бигирем. Дар Эрон хамаруза даххо унвон китоб чоп мешавад, ки бархе тарчума аз забонхои гайранд ва шуморе аз осори худй. Надонистани забони модарй (порсй) ба нахви ахсант монеъ аз хондан ва дарки мазмуни он китобхо мешавад.

Хануз иддае ба ин пиндори ботиланд, ки фикри бозгашт ба хатти порсии арабй зоидаи тафаккури дасисачуён аст. Дар холе ки ин андеша чанд сол пеш аз истиклоли Точикистон ва нуфузи нерухои хоричй бар кишвар буруз карда буд ва иртиботе бо хоричихо надорад. Ин андеша, ба ростй, зоидаи кишри равшанфикри чомеъа буд, ки саркуб шуд. Кишре, ки эхсос мекард, бидуни бозгашт ба хатти порсй мо гарибу даститанхо хохем монд: як чазираи сириллик дар укёнуси лотин ва чудо аз хамзабононе, ки хатташон хамчунон мисли кадим порсист. Дар он суи марзхо дарёе аз ганчи дониш равон аст. Дониш ба забони порсии точикй, ки мо ба он дастрасй надорем. Танхо ба хотири хатти тахмилии сириллик, ки хостаи миллат набуд.

Пазириши хатхои бегонаи лотин ва сириллик танхо далели гусастагии мо аз андешаи порсии точикист. Дар натича, шумо хеч шоъири шуравй ва пасошуравии Точикистонро пайдо намекунед, ки ашъораш аз лихози забону баён ишколе надошта бошад. Барои намуна, дар бархе аз шеърхо вожаи «Сино»-ро бо «бино» (ба маънии иморат) кофия мебанданд, ки ба далели кутохии «и» дар вожаи дуввум галат аст. Ва «бино» ба маънии шахсе, ки мебинад бо «бино» ба маънии сохтмон яксон навишта мешавад, ки боз хам галат аст. «Бино»-и нахуст бо «и»-и дарози худ мутамоиз аст, ки дар хатти сириллик намоён нест. Аз ин намунахо, ки носозгории хатти сириллик бо порсиро собит мекунад, фаровон аст, аммо ин танхо далели зарурати бозгашт ба хатти порсй нест.

Шуморе далел меоваранд, ки дар сурати тагйири хатт мардуми Точикистон дубора бесавод хоханд шуд, дар холе ки акнун такрибан хама босаводанд. Дар вокеъ, ин мавзуъ бастагй дорад ба дарки мо аз мавзуъи «савод». Оё савод танхо ба маънии хондану навиштан аст? Мо бо истифода аз хондану навиштан чй чизе тавлид мекунем? Худуди 100 дарсад мизони саводи Точикистонро бо худуди 80 дарсади Эрон мукоиса кунед. Тавлиди фикрии кадом як аз ин ду кишвар бештар аст?

Ва чй касе гуфта, ки сирилликро бояд якшаба канор гузошт? Тагйири хатт дар кишвархои мутамаддин тайи солхои дароз ба тадрич анчом мешавад ва аз як давраи духаттй мегузарад, то хамагир шавад.

Вокеъияти забони модарии мо дар кучаву хиёбонхои Душанбе ва хар шахри бузурги дигари кишвар як мушт харфи парешон аст, ки дар чанги вожахои бегона даступо мезанад. Дар бисёре аз мавридхо бояд хадс зад, ки гуянда чй мегуяд: «Вайро гирифта вай кун, ки вай нашавад.» Оё хамин аст босаводии фарогири мо? Ин аз нахустин нишонахои гунгист, ки метавонад пас аз муддате моро ба холати кавми Пирохои Бразил наздик кунад.

Лудвиг Витгенштайн, файласуфи олмонй ба чи зебойи гуфта буд: «Хадду худуди забони ман хадду худуди чахони ман аст». Махдудияти забони мо ба маънии махдудияти чахони мост. Агар ман аз баёни мафхумхое ба забони модарии худ очизам, пас дар амри дастрасй ба чахони фарохтар низ ноком хохам буд. Точикистон, ки акнун кишваре мустакил аст, бояд ба дарки ин хакикат бирасад, ки забони аслии ин кишвар забони порсист ва бистари муносиб барои рушди ин забон хатти порсист. Замоне ки хамаи хамсоягони мо дар холи ру овардан ба хатте дигар хастанд, чй чизе моро пойбанди хатти сириллик нигах медорад? Хатто агар бихохем манофеъи сиёсиро дар назар бигирем, сириллик будани хатти мо чй суде барои Русия дорад? Магар карор аст окои Медведйев бо истифода аз хатти сириллик забони порсии моро биомузад? То кунун чанд хамкавми у порсй омухта, то диламон ба хамин хаёл хуш бошад? Ва оё порсидонии у мухимтар аст ё порсидонии мо?

Хатто агар аз диди идеулужик ба ин казия бингарем: Мо, ки худро аз наводагони сарбаланди Сомониён медонем, бояд аз худ бипурсем, ки оё Исмоъили Сомонй ба ин хорй тан медод, ки ба бегонагон боче чунин газоф бидихаду аз хамкавмони худ ба дур бошад? Сомониён дудмоне буд, ки арабиро канор гузошт ва порсиро дубора бар курсй нишонд. Чи замоне мо сомонивор сирилликро канор хохем гузошту ба огуши забону хатти худй боз хохем гашт?

Дар асри инкилоби интернетй, ки бахши азими шабакаи чахониро матолиби порсй фаро гирифтааст, чаро мо – порсигуёни Осиёи Миёна ба матолибе ба забони худамон, ки ба хатти порсист, дастрасй надошта бошем? Забону хатти порсй имруза аз чумлаи умдатарин забонхои Интернет аст ва дастрасй ба он матолиб танхо ба шарте муяссар хохад шуд, ки порсй балад бошем. Точикистон бо хафт милюн чамъияте, ки дорад, харгиз ба андозаи чамъияти хафтодмилюнии Эрон Интернетро тасхир нахохад кард.

Бармегардем ба чангалхои анбухи Бразил, ки достони мо аз он чо огоз гирифт. Пажухишхо гуёи пайванди танготанги андеша бо забон аст. Агар забони мо вопасмонда аст, харгиз наметавон ба умеди шукуфойии фархангй, иктисодй, илмй, сиёсй, ичтимоъй ва гайра буд. Чун забон аст, ки ба ин мафхумхо шакл медихад ва оянда месозад. Агар забони мо дар хамин холати вомонда бимонад, баъид нест, ки рузгоре гурухе аз донишпажухони гарбй барои омузиши пайванди миёни забону андеша дари моро хам бикубанд.

PS. Диданихои имруз (видеухо) барои донандагони забони инглисй мушкили пайванди забон ва андешаи кабилаи Пирохои Бразилро тавзех медиханд.