Гумномӣ
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Имрӯз, пеш аз ин ки барои навиштани ин сатрҳо бинишинам, бар ҳасби тасодуф шоҳиди гуфтугӯи се-чаҳор мусофири утубус дар шарқи Ландан будам. Ҷавононе, ки баравшанӣ пайдо буд аҳли Осиёи Миёнаанд, дар ҳоле ки фаварони душномҳои русӣ аз даҳонашон меборид, савори утубус шуданду нишастанд. Як марди миёнасол, ки пеш аз сухан гуфтанаш ҳам рус буданаш аз ваҷоҳаташ ҷеғ мезад, аз ҷавонони тозаворид ба забони русӣ пурсид аҳли куҷоанд. Гуфтанд: “Туркманистон”. Гуфт: “Манзуратон Қазоқистон аст?” Гуфтанд: “На, каме поинтар. Туркманистон”. Гуфт: “Оҳон! Ёдам омад. Солҳо пеш, шояд сӣ сол пеш буд, ки гузорам ба кишваратон уфтода буд. Фақат як шаҳрашро дидам, мутаассифона. Аммо ҳаргиз фаромӯшаш намекунам. Шаҳри Чкаловск! Аҷаб зебоманзар буд!”
Пас аз лаҳзае сукут яке аз ҷавонони туркман бо пӯзиш равшан кард, ки Чкаловск дар қаламрави Туркманистон воқеъ нест. Тоза баъд аз он буд, ки барои 10-15 дақиқа баҳси куҷо будани Чкаловск ҷараён дошт. Тақрибан ҳамаи кишварҳои минтақаро ном бурданд, ба ҷуз Точикистон ва саранҷом ба натиҷае расиданд, ки Чкаловск шаҳрест дар Узбакистон ва бо итминони хотир ба идомаи суҳбатҳояшон пардохтанд. Маҷбур ба мудохила шудам, то нақшаи зеҳнии ин ҷамоъати русу туркманро равшантар кунам.
Замоне сарзаминҳои он марди русу ин ҷавонҳо ва мани шунаванда яке буд ва аз тикка-пора шудани он ҳанӯз 20 соли тамом ҳам нагузаштааст. Аммо ҳамон суҳбати кӯтоҳ басанда буд, ки мизони бегонагӣ ва фосилаи уфтода миёни ҳаммеҳанони пешинро ошкор кунад. То бист сол пеш ҳама зери як парчами фарох саф мекашидему аз иттиҳоди заволнопазири миллатҳои Уруосиё ба ҷаҳониён шиъор медодем ва шуъурамонро ҳам бо ин шиъорҳо анбошта будем. Аммо ҳамааш шиъоре беш набуд, вагарна бо шӯру тӯфоне, ки баъдан ба сарвақтамон расид, шарҳа-шарҳа намешуду фурӯ намерехт.
Аз ин рӯ аҷаб нест, ки як марди руси 40-45-сола (ки бо ифтихор ба ҷавонони корҷӯи туркман пуз медод, ки ба даъвати як бонки инглисӣ барои кор ба Ландан омада ва ин ки дар ҷавонӣ хуб дарс хонда буд, ки ба инҷоҳо расидааст) миёни Туркманистону Тоҷикистон тафовут қоил мешуд. Бегумон, ин суҳбати марди рус баёнгари биниши тангаш дар мавриди минтақа буд. Аммо аз сӯи дигар, намоёнгари нотавонии кишварҳои минтақа дар шиносондани худ тайи солҳои истиқлол ҳам буд. Мо, ки аз кишварҳои дуртар дар Ғарбу Шарқ таваққуъи шиносоӣ ва шинохта шуданро дорем, оҳиста-оҳиста дар чашми бародарони бузурги пешин ҳам рангу рӯ мебозему гумном мешавем.
Бист соли дурӣ аз он ғӯли сурхи бузург баҳонаи хубест барои андешидан бар сари ин ки чи будему чи шудем. Албатта, ин манзур дар ин мухтасар намегунҷад. Муқоисаи омору арқом фурсату фазои бештаре мехоҳад. Он чи равшану мусаллам аст, ин аст, ки Шӯравӣ беасар нашуд. Асароти зиндагии мо дар Шӯравӣ барои даҳҳо ва шояд садҳо соли дигар дар бистари миллати мо боқӣ хоҳад монд. Ҳамон гуна ки осори зиндагӣ дар Аморати Бухоро ҳамчунон машҳуд аст ва бо фурӯ рехтани ғӯли сурхи бузург он осор дубора бармало мешаванд; аморате, ки дар поёни садаи 18 дар паи марги Нодиршоҳи Афшор поярезӣ шуд ва то поёни умри 135-солааш нишони андаке аз шукуфоӣ аз худ ба ҷо гузошт ва бештар ёдовари сарафкандагию хорӣ ва гирифториҳои моддию маънавист. Шӯравӣ он фазоро ба ҳам зад, мизони саводро аз тақрибан ҳеч ба 100 дарсад расонд, бемористонҳои ройгон сохт, донишомӯзиро иҷборӣ ва маҷҷонӣ кард, бекориро ба ҳадди ақал бурд... Инҳо ҳама муъҷизаосо анҷом нагирифт, албатта, балки миллати мо дар канори дигар миллатҳои Шӯравӣ аз ҳафт хони Рустам гузаштанд ва аз дами теғи ҷаллодони Кремлин ҷон ба саломат бурданд, то дар поёни умри ғӯли бузурги сурх лаҳзае биосоянд.
Ҳамон рифоҳу беҳзистист, ки ёди Шӯравиро дар зеҳни бисёре азизу гиромӣ нигоҳ доштааст. Бадбахтиҳои имрӯз накбати дирӯзро ҳеч карда ва ҷаҳаннами имрӯз бадтарин рӯзгори шӯравиро биҳиштӣ ҷилва медиҳад. Гӯӣ ёдамон рафтааст, ки Шӯравӣ дар баробари он беҳзистии кӯтоҳмуддат сиришти моро ба ҳам зад, ҳувияти моро захмӣ кард, моро дар баробари пурсишҳои кӯдаконаи “Ман кистам? Забони модарии ман чист? Номи миллати ман чист?” қарор дод, аз дунёи куҳан якбора чунон ба чархаи ҷаҳони навин афкандамон, ки акнун бо рафтани Шӯравӣ дигарбора ба ҳамон дунёи қадимӣ рӯ оварадаем, моро пир карду ба лабаи гӯр бурд, то ба унвони як миллат ба хок андар шавем, бо ду бор тағйири алифбо моро чунон аз решаву пайвандамон гусаст, ки то кунун дунболи решаамон мегардем...
Дар ду вожа метавон муҳимтарин неъматҳои зоиш ва марги Шӯравиро хулоса кард: дониш ва истиқлол. Дар воқеъ танҳо мероси мо аз Шӯравӣ донишест, ки дар пушти пардаи оҳанин фаро гирифтем. Ин ки то чи андоза аз ин мерос мувозибат кардаам, ниёзе ба тавзеҳ надорад. Вазъияти кунунии ҷомеъаи мо ойинаи донишу тавоноиҳои миллат аст. Ва муҳимтарин неъмате, ки аз марги Шӯравӣ ба дастамон омад, истиқлол аст, ки шояд рӯзе-рӯзгоре баростӣ ба самар бирасад ва аз ҳолати намодин (символӣ) ба воқеъият табдил шавад. Истиқлол дар таъйини ҳувият ва тасбити ҳокимияти худ. Чун бидуни ҳувият беҳзистии инсон бо рӯзгори хушу пуралафи як гови парворӣ тафовуте надорад. Шӯравӣ мехост ҳамеша юнҷаву коҳи моро ба ҳадди ниёзамон дар охур бирезад. Истиқлол моро водор мекунад, ки бо корбурди зеҳну шуъур юнҷаву коҳи худамонро таҳия кунем.
Мухтасар суҳбати мусофирони утубус боъиси ғалаёни ин андешаҳо шуд. Гусастагии пайванди мо бо мардумони ҳамсарнавиштамон дар Шӯравии пешин жарфтар мешавад ва ҳайсияту эътибори миллат акнун ба дасти сарварони ҳар кадом аз онҳост. Ҳанӯз умеде ҳаст, ки бар пояи мероси баҷомонда аз Шӯравӣ, яъне зерсохтҳои донишию донишпажӯҳии он, биное барафрохта шавад, то намоёнгари миллат бошад. Бозгашти академисян Акбари Турсон гоми баландест дар ин росто. Ин мард бо дониши васеъе, ки дар заминаҳои гуногун дорад, метавонад ба унвони раиси Пажӯҳишгоҳи забон, адабиёт, ховаршиносӣ ва осори хаттӣ омили таҳаввулоти фарогири судманде шавад, ба шарти ин ки бо парҳез аз баҳсҳои сиёсии бемоя (ба монанди мусоҳибаи ахираш бо торнамои БиБиСи дар рӯзи 22.04.2011) ба маъмурияти азимаш бипардозад. Ҷалби донишвароне чун Акбари Турсон метавонад Тоҷикистонро дар арсаи байнулмилалӣ шинохтатар кунад ва он марди рус дар утубуси шарқи Ландан дигар барои ба ёд овардани номи Тоҷикистон ин ҳама ба мағзи худ фишор нахоҳад овард.
Tuesday, April 26, 2011
Tuesday, April 19, 2011
Seeing The Two Worlds As One
Яке бинам, яке донам
Дар Фарангзамин, ки ғурбаткадаи мост, ин рӯзҳо масеҳиён Иди Покро ҷашн мегиранд, ки дар сарзамини аҷнабизадаи мо бо истилоҳи русӣ-ибриаш (“Пасха”) шинохташудатар аст. Истилоҳи порсии он “Иди Пок” аст.
Дар мазҳаби яҳудӣ Иди Пок ба масобаи Иди Қурбони мусалмонон аст, ки гӯспанде дар пешгоҳи Парвардигор қурбонӣ мешавад. Ва номи идашон ҳам шабеҳи иди мусалмонон аст: “Қурбон Писаҳ”. Яҳудиҳо имон доранд, ки дар ин рӯз (оғози баҳори яҳудӣ) яҳудиҳо аз бардагӣ дар Миср раҳо шуданд ва ба сарзамини обову аҷдодашон (Канъон) баргаштанд.
Масеҳиҳо ҳам ин рӯзро гиромӣ медоранд ва онро ба унвони вопасин шоми Исои Масеҳ гиромӣ медоранд, ки гӯё дар паи он ба василаи хиёнати Яҳудо ба салиб овехта шуд. Аммо саранҷоми он дубора ба баҳору Наврӯзу эҳёи табиъат бармегардад.
Зикри ин достонҳо беҳудаву бесуд нест. Хуб аст, ки бидонем чи пайвандҳое миёни насли башар мавҷуд аст ва ин ки ҳеч чизе аз ҳеч барнахостааст. Ҳар чизе, ки имрӯза мавҷуд аст, бар пояи чизе қадимитар шакл гирифтаву устувор шудааст. Ин ҷашни яҳудӣ-масеҳӣ ҳам чизе беш аз таҷлили Наврӯз ё оғози баҳор нест. Бибинем, ки ин иддаъо чи гуна тавҷеҳ мешавад.
Дар ривоёти масеҳӣ омадааст, ки рӯзи Одинаи Нек Исои Масеҳро ба чалипо (салиб) кашиданд ва то ҷон дод, дар ғоре ба хокаш супурданд. Рӯи гӯри ӯ санге сутург ниҳоданд ва перомуни он посбононе гуморданд, то касеро ёрои рабудани пайкараш набошад. Ду рӯзу ду шаб баъд, якшанберӯз, зане чанд ба зиёрати гӯри Исо рафтанд ва санги гӯри ӯро каноррафта диданд ва гӯрро тиҳӣ. Касоне Исои Масеҳро он рӯз дида буданд ва пас аз он чандин тани дигар бо ӯ рӯбарӯ омаданд. Пайравони Исо дарёфтанд, ки Худованд ӯро барангехта ва ба малакут боз бурдааст.
Ин фишурдаи як ривояти мазҳабист, ки муносибати таҷлил аз Иди Пок дар миёни шумори зиёде аз масеҳиёнро тавзеҳ медиҳад. Аз инҷост, ки ҳамасола Иди Пок ба ёди вопасин рӯзҳои зиндагии заминии Исои Масеҳ рӯзи одина (ҷумъа) оғоз мешавад ва рӯзи якшанбе ба сар мерасад.
Аммо Иди Пок аз ҷумлаи ҷашнҳои “мутаҳаррик”-и масеҳиён аст, яъне рӯзи собите надорад ва ҳар сол миёни поёни моҳи морс (март) ва оғози моҳи оврил (апрел) ҷобаҷо мешавад. Далели ин ҷобаҷоӣ ҳам зарурати ойинии ҳамзамонии Иди Пок бо нахустин якшанбе пас аз дидани моҳи шаби чаҳордаҳ дар паи Наврӯз аст. Яъне Наврӯз, ки дар фарҳангҳои фарангӣ ҳам оғози баҳор ба шумор меояд, дар таъйини замони баргузории Иди Пок нақши меҳварӣ дорад.
Гузашта аз ин, муъодили инглисии номи Иди Пок (Easter) бо муъодили фаронсавии он, ки дар забони порсӣ ҳам мутадовил аст (Pâques), пайванде надорад. “Пок”-и фаронсавӣ, ба монанди “фисаҳ”-и арабӣ, “посхо”-и юнонӣ ва русӣ (пасха), баромада аз “пасох” (pasach)-и ибрӣ аст. Бар сари маънои дақиқи ин вожа иттифоқи назаре вуҷуд надорад. Шуморе бо ишора ба растохез ва уруҷи Масеҳ ба осмон онро “ӯ аз фарози Замин гузашт” таъбир мекунанд. Иддае ҳам “пасох”-ро “ӯ раҳим буд” баргардон кардаанд. Аммо ҳамаи ин таъбиру тарҷумаҳо ба ривояти мазҳабии Исои Масеҳ бармегардад.
Дар ҳоле ки яҳудиҳо “пасох”-ро пеш аз зуҳури масеҳият ҳам ҷашн мегирифтаанд ва муносибати онро раҳоии яҳудиҳои асри бостон аз бардадорони мисрӣ ва бозгашти онҳо ба сарзамини Исроил ба раҳбарии Мусо медонанд. Ин ҳам як бовари мазҳабист ва чароии зарурати ҳамзамонии тақрибии ин ҷашн бо эътидоли баҳорӣ ё нахустин якшанбе пас аз дидани бадри наврӯзиро тавзеҳ намедиҳад.
Вале номи инглисии Иди Пок бо мазмуни табиъии ин ҷашн пайванди мустақим дорад. “Истер” баромада аз бунвожаи aues- дар сарзабони ҳиндуурупоӣ ва austro дар сарзабони жерманик аст, ба маънои “дурахшидан". Мусалламан, ин вожа бо “ахтар” ва “ситора”-и порсӣ ҳамреша аст, ки ҳар ду дурахшандаанд. Номи худовандгорони сапеда ва фурӯғ дар фарҳангҳои мухталиф, ба монанди Ushas-и ҳинду, Eos-и юнонӣ ва Aurora-и румӣ дар ҳамон бунвожаи воҳид сарчашма доранд. Зимнан, вожаи Eastern-и инглисӣ ва Oestern-и олмонӣ ба маънои “ховарӣ” ё “шарқӣ” ҳам бархоста аз ҳамон вожаи бунёдинанд.
Аммо дарки ин нукоти забоншинохтӣ ҳам иртиботи Иди Пок бо “Истер” ё фурӯғу равшаноӣ ё ситораро равшан намекунад. Ҷустуҷӯе дар навиштаҳои қадимии инглисӣ метавонад калиди ин муъаммо бошад.
Бид (Bede), ки падари торихнигории инглис ба шумор меояд ва дар садаҳои ҳафтум ва ҳаштуми мелодӣ зиндагӣ кардааст, танҳо касест, ки дар осори мактуби боқимонда аз аҳди бостони Инглис истилоҳи “Eoster-monath”-ро ба кор бурдааст, ки ба маънои “моҳи Истер” аст. Вай дар китоби “Торихи мазҳабии мардуми инглис” ба забони лотин менависад:
“Иустер Мунот”-ро акнун метавон “моҳи Пок” ё “Пасох” тарҷума кард. Дар замонҳои гузашта он ба ифтихори Эустре (Eostre), як илоҳаи онҳо (инглисиҳо), номгузорӣ шуда буд ва тайи ин моҳ ҷашнҳое барои бузургдошти ин илоҳа баргузор мешуд. Акнун онҳо мавсими Иди Покро бо номи он илоҳа мешиносанд ва ҷашни кеши навин (масеҳият)-ро бо номе бозмонда аз ойини куҳан барпо медоранд”.
Бад-ин гуна, “Истер”-и инглисӣ ва Ostara-и олмонии куҳан номи илоҳаи фурӯғу зояндагӣ ва баҳор дар фарҳангҳои мардумони жерманик буда ва пеш аз масеҳият ҳам пас аз фаро расидани баҳор (21 март) ба таҷлил аз он мепардохтаанд. Аммо пас аз рӯ овардани мардумони жерманик ба кеши масеҳият ин ҷашни бостонӣ бо пероя ва ривоёти масеҳӣ пероста шудааст.
Ба монанди Наврӯзи эронӣ, ки решаҳояш то жарфои торихи Бобили бостон меравад, аммо ба далели созгориаш бо қонуни табиъат тавониста дар ҳар фарҳанги тозаи минтақа рахна кунад, бимонаду биболад ва доман густарад. Дар Эрони зартуштӣ Наврӯз як ойини зартуштӣ буд ва дар бисёре аз сарзаминҳои исломии имрӯз намо ва маънои исломӣ ёфтааст.
Ба ҳамин шева Истер ё ҷашни баҳори фарангиҳо (урупоиҳо), ки ба ойинҳои пешомасеҳии жерманҳо бармегардад, бо намое масеҳӣ, аммо решаҳое бамаротиб куҳантар аз масеҳият мондагор шудааст. Яъне Наврӯз ва Истер ҷашнҳои ҳамсарнавиштеанд, ки рози мондагоришон ҳамхонии онҳо бо мантиқи табиъат аст.
Инҳо танҳо ваҷҳи ташобуҳ (монандӣ)-и Наврӯз ва Истер нест. Суфраи Истер ҳам монанди суфраи ҳафтсин ороста бо тухмимурғҳои рангин аст. Дар ҳар ду ойин, чи Истер ва чи Наврӯз, тухмимурғ намод (символ)-и боззод ё зоиши дубора аст. Дар деворнигораҳои Тахти Ҷамшед тасвири одамонеро мешавад дид, ки дар дастонашон тухмимурғ доранд ва дар интизори дидани шоҳанд.
Пайванде, ки ин тухмимурғҳо ба он ишора мекунанд, пайванди нажодҳо ва наслҳои гуногун аст, ки ба решаи воҳид бармегардад; яъне мо ҳама аз як обишхурем ва ба қавли Мавлоно:
На аз дунё, на аз уқбо, на аз ҷаннат, на аз дӯзах,
На аз Одам, на аз Ҳавво, на аз фирдавсу ризвонам.
Маконам ломакон бошад, нишонам бенишон бошад,
На тан бошад, на ҷон бошад, ки ман аз ҷони ҷононам.
Дуиро чун бурун кардам, ду оламро яке дидам,
Яке бинам, яке ҷӯям, яке донам, яке хонам.
Дар мазҳаби яҳудӣ Иди Пок ба масобаи Иди Қурбони мусалмонон аст, ки гӯспанде дар пешгоҳи Парвардигор қурбонӣ мешавад. Ва номи идашон ҳам шабеҳи иди мусалмонон аст: “Қурбон Писаҳ”. Яҳудиҳо имон доранд, ки дар ин рӯз (оғози баҳори яҳудӣ) яҳудиҳо аз бардагӣ дар Миср раҳо шуданд ва ба сарзамини обову аҷдодашон (Канъон) баргаштанд.
Масеҳиҳо ҳам ин рӯзро гиромӣ медоранд ва онро ба унвони вопасин шоми Исои Масеҳ гиромӣ медоранд, ки гӯё дар паи он ба василаи хиёнати Яҳудо ба салиб овехта шуд. Аммо саранҷоми он дубора ба баҳору Наврӯзу эҳёи табиъат бармегардад.
Зикри ин достонҳо беҳудаву бесуд нест. Хуб аст, ки бидонем чи пайвандҳое миёни насли башар мавҷуд аст ва ин ки ҳеч чизе аз ҳеч барнахостааст. Ҳар чизе, ки имрӯза мавҷуд аст, бар пояи чизе қадимитар шакл гирифтаву устувор шудааст. Ин ҷашни яҳудӣ-масеҳӣ ҳам чизе беш аз таҷлили Наврӯз ё оғози баҳор нест. Бибинем, ки ин иддаъо чи гуна тавҷеҳ мешавад.
Дар ривоёти масеҳӣ омадааст, ки рӯзи Одинаи Нек Исои Масеҳро ба чалипо (салиб) кашиданд ва то ҷон дод, дар ғоре ба хокаш супурданд. Рӯи гӯри ӯ санге сутург ниҳоданд ва перомуни он посбононе гуморданд, то касеро ёрои рабудани пайкараш набошад. Ду рӯзу ду шаб баъд, якшанберӯз, зане чанд ба зиёрати гӯри Исо рафтанд ва санги гӯри ӯро каноррафта диданд ва гӯрро тиҳӣ. Касоне Исои Масеҳро он рӯз дида буданд ва пас аз он чандин тани дигар бо ӯ рӯбарӯ омаданд. Пайравони Исо дарёфтанд, ки Худованд ӯро барангехта ва ба малакут боз бурдааст.
Ин фишурдаи як ривояти мазҳабист, ки муносибати таҷлил аз Иди Пок дар миёни шумори зиёде аз масеҳиёнро тавзеҳ медиҳад. Аз инҷост, ки ҳамасола Иди Пок ба ёди вопасин рӯзҳои зиндагии заминии Исои Масеҳ рӯзи одина (ҷумъа) оғоз мешавад ва рӯзи якшанбе ба сар мерасад.
Аммо Иди Пок аз ҷумлаи ҷашнҳои “мутаҳаррик”-и масеҳиён аст, яъне рӯзи собите надорад ва ҳар сол миёни поёни моҳи морс (март) ва оғози моҳи оврил (апрел) ҷобаҷо мешавад. Далели ин ҷобаҷоӣ ҳам зарурати ойинии ҳамзамонии Иди Пок бо нахустин якшанбе пас аз дидани моҳи шаби чаҳордаҳ дар паи Наврӯз аст. Яъне Наврӯз, ки дар фарҳангҳои фарангӣ ҳам оғози баҳор ба шумор меояд, дар таъйини замони баргузории Иди Пок нақши меҳварӣ дорад.
Гузашта аз ин, муъодили инглисии номи Иди Пок (Easter) бо муъодили фаронсавии он, ки дар забони порсӣ ҳам мутадовил аст (Pâques), пайванде надорад. “Пок”-и фаронсавӣ, ба монанди “фисаҳ”-и арабӣ, “посхо”-и юнонӣ ва русӣ (пасха), баромада аз “пасох” (pasach)-и ибрӣ аст. Бар сари маънои дақиқи ин вожа иттифоқи назаре вуҷуд надорад. Шуморе бо ишора ба растохез ва уруҷи Масеҳ ба осмон онро “ӯ аз фарози Замин гузашт” таъбир мекунанд. Иддае ҳам “пасох”-ро “ӯ раҳим буд” баргардон кардаанд. Аммо ҳамаи ин таъбиру тарҷумаҳо ба ривояти мазҳабии Исои Масеҳ бармегардад.
Дар ҳоле ки яҳудиҳо “пасох”-ро пеш аз зуҳури масеҳият ҳам ҷашн мегирифтаанд ва муносибати онро раҳоии яҳудиҳои асри бостон аз бардадорони мисрӣ ва бозгашти онҳо ба сарзамини Исроил ба раҳбарии Мусо медонанд. Ин ҳам як бовари мазҳабист ва чароии зарурати ҳамзамонии тақрибии ин ҷашн бо эътидоли баҳорӣ ё нахустин якшанбе пас аз дидани бадри наврӯзиро тавзеҳ намедиҳад.
Вале номи инглисии Иди Пок бо мазмуни табиъии ин ҷашн пайванди мустақим дорад. “Истер” баромада аз бунвожаи aues- дар сарзабони ҳиндуурупоӣ ва austro дар сарзабони жерманик аст, ба маънои “дурахшидан". Мусалламан, ин вожа бо “ахтар” ва “ситора”-и порсӣ ҳамреша аст, ки ҳар ду дурахшандаанд. Номи худовандгорони сапеда ва фурӯғ дар фарҳангҳои мухталиф, ба монанди Ushas-и ҳинду, Eos-и юнонӣ ва Aurora-и румӣ дар ҳамон бунвожаи воҳид сарчашма доранд. Зимнан, вожаи Eastern-и инглисӣ ва Oestern-и олмонӣ ба маънои “ховарӣ” ё “шарқӣ” ҳам бархоста аз ҳамон вожаи бунёдинанд.
Аммо дарки ин нукоти забоншинохтӣ ҳам иртиботи Иди Пок бо “Истер” ё фурӯғу равшаноӣ ё ситораро равшан намекунад. Ҷустуҷӯе дар навиштаҳои қадимии инглисӣ метавонад калиди ин муъаммо бошад.
Бид (Bede), ки падари торихнигории инглис ба шумор меояд ва дар садаҳои ҳафтум ва ҳаштуми мелодӣ зиндагӣ кардааст, танҳо касест, ки дар осори мактуби боқимонда аз аҳди бостони Инглис истилоҳи “Eoster-monath”-ро ба кор бурдааст, ки ба маънои “моҳи Истер” аст. Вай дар китоби “Торихи мазҳабии мардуми инглис” ба забони лотин менависад:
“Иустер Мунот”-ро акнун метавон “моҳи Пок” ё “Пасох” тарҷума кард. Дар замонҳои гузашта он ба ифтихори Эустре (Eostre), як илоҳаи онҳо (инглисиҳо), номгузорӣ шуда буд ва тайи ин моҳ ҷашнҳое барои бузургдошти ин илоҳа баргузор мешуд. Акнун онҳо мавсими Иди Покро бо номи он илоҳа мешиносанд ва ҷашни кеши навин (масеҳият)-ро бо номе бозмонда аз ойини куҳан барпо медоранд”.
Бад-ин гуна, “Истер”-и инглисӣ ва Ostara-и олмонии куҳан номи илоҳаи фурӯғу зояндагӣ ва баҳор дар фарҳангҳои мардумони жерманик буда ва пеш аз масеҳият ҳам пас аз фаро расидани баҳор (21 март) ба таҷлил аз он мепардохтаанд. Аммо пас аз рӯ овардани мардумони жерманик ба кеши масеҳият ин ҷашни бостонӣ бо пероя ва ривоёти масеҳӣ пероста шудааст.
Ба монанди Наврӯзи эронӣ, ки решаҳояш то жарфои торихи Бобили бостон меравад, аммо ба далели созгориаш бо қонуни табиъат тавониста дар ҳар фарҳанги тозаи минтақа рахна кунад, бимонаду биболад ва доман густарад. Дар Эрони зартуштӣ Наврӯз як ойини зартуштӣ буд ва дар бисёре аз сарзаминҳои исломии имрӯз намо ва маънои исломӣ ёфтааст.
Ба ҳамин шева Истер ё ҷашни баҳори фарангиҳо (урупоиҳо), ки ба ойинҳои пешомасеҳии жерманҳо бармегардад, бо намое масеҳӣ, аммо решаҳое бамаротиб куҳантар аз масеҳият мондагор шудааст. Яъне Наврӯз ва Истер ҷашнҳои ҳамсарнавиштеанд, ки рози мондагоришон ҳамхонии онҳо бо мантиқи табиъат аст.
Инҳо танҳо ваҷҳи ташобуҳ (монандӣ)-и Наврӯз ва Истер нест. Суфраи Истер ҳам монанди суфраи ҳафтсин ороста бо тухмимурғҳои рангин аст. Дар ҳар ду ойин, чи Истер ва чи Наврӯз, тухмимурғ намод (символ)-и боззод ё зоиши дубора аст. Дар деворнигораҳои Тахти Ҷамшед тасвири одамонеро мешавад дид, ки дар дастонашон тухмимурғ доранд ва дар интизори дидани шоҳанд.
Пайванде, ки ин тухмимурғҳо ба он ишора мекунанд, пайванди нажодҳо ва наслҳои гуногун аст, ки ба решаи воҳид бармегардад; яъне мо ҳама аз як обишхурем ва ба қавли Мавлоно:
На аз дунё, на аз уқбо, на аз ҷаннат, на аз дӯзах,
На аз Одам, на аз Ҳавво, на аз фирдавсу ризвонам.
Маконам ломакон бошад, нишонам бенишон бошад,
На тан бошад, на ҷон бошад, ки ман аз ҷони ҷононам.
Дуиро чун бурун кардам, ду оламро яке дидам,
Яке бинам, яке ҷӯям, яке донам, яке хонам.
Thursday, April 14, 2011
Books & an Enchanted Stranger
Китоб ва ғариби шефта
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
12.04.2011
Ин бор ҳам тибқи одати солона ба Намоишгоҳи байнулмилалии китоби Ландан сар задам, ки аз муътабартарин рӯйдодҳои фарҳангии Ғарб аст ва баҳонаест барои ошноии бештари милал бо ҳамдигар. Дар фазои намоишгоҳҳое аз ин даст метавон бо фазои андешагии кишварҳои мухталиф ошно шуд ва дид, ки чи миллате дар чи заминае пешрав аст ва нуқоти заъфаш кадом аст.
Аз Тоҷикистон, албатта, ҳаргиз ному нишоне дар ин намоишгоҳ надидаам ва эй кош медидам. Инҷост, ки мешавад номе ёфт дархури ситоиш. Аммо бар хилофи солҳои гузашта, ки забони порсӣ тақрибан бакуллӣ ғоиб буд, ин бор Ҷумҳури Исломии Эрон ду ғурфа задааст, барои муъаррифии осори интишороти байнулмилалие чун “Алҳудо”, “Бунёди андеша”, “Конуни парвариши фикрии кӯдакон” ва “Амири кабир”. Бисоти ин ғурфа ғолибан мазҳабию идеулужик аст ва шуморе чанд китоби ҳунарию фарҳангӣ ҳам дорад. Ғурфаи дувум, ки мутаъаллиқ ба Музеи ҳунарҳои муъосири Теҳрон аст, китобҳои нафистареро аз рубоъиёти мусаввари Хайём ва минётурҳои эронӣ ба намоиш гузоштааст, ки ҳама дузабонаанд; ба забонҳои порсию инглисӣ. Алимуҳаммади Ҳилмӣ, ройзани фарҳангии Эрон дар Ландан, ба ман мегӯяд, ки агар мушкили раводид набуд, шумори бештари ноширони эронӣ моил буданд, ки дар ин намоишгоҳ ширкат кунанд. Аммо набуди ноширони хусусӣ ба ғурфаҳои Эрон маҷол намедиҳад, ки намояндаи тамомъайёри санъати чопу интишор ва андешаҳои Эрон бошанд.
Дар конуни намоишгоҳи имсол Русия ба унвони меҳмони ифтихорӣ медурахшад. Борис Акунин, пурфурӯштарин нависандаи рус, ҷузъи як ҳайъати 50-нафараи адибони рус аст, ки ҳамроҳ бо 60 ношири кишварашон ба ин намоишгоҳ омадаанд. Ҳайъатро Сергей Наришкин, раиси дафтари раёсати ҷумҳурии Русия, раҳбарӣ мекунад; яъне Русия ба ин намоишгоҳ аҳамияти бисёр қоил аст ва мекӯшад дар он ҳузури баёдмонданӣ дошта бошад. Зимни суҳбатҳо бо мухотабони инглисӣ дармеёбам, ки нависандагони ҷадиди Русия барои бештарашон ношинохтаанд. Ҳама номҳои Пушкин, Достоевский, Толстой ва Чеховро шунидаанд, ки ҳамагӣ мутаъаллиқ ба садаи 19 ҳастанд ва аз зикри номи имрӯзиён оҷизанд. Ин воқеъият нависандагони муъосири Русияро дар ҳолате ногувор мегузорад. Аммо Борис Акунин бо хушбинӣ мегӯяд: “Андаке мунтазир бимонед. Толстойҳо ва достоевскийҳои нав дар роҳанд”.
Аз Наталия Солженитсина, ҳамсари Александр Солженитсин мепурсам, ки чаро нависандаҳои рус ба мавзӯъҳои пешипоуфтодаи ҷиноӣ ва пулисӣ рӯй овардаанд ва чаро ин қадр ақиб уфтодаанд. Мегӯяд, шояд ба хотири ҷадид будани ин мавзӯъҳо барои нависандагони рус бошад, аммо онро нишони уфт ё вопасмондагии адибони рус намедонад. Ба бовари Солженитсина, нависандагони рус бар пояи суннатҳои адабиёти садаи 19-уми Русия ҳамчунон дар ҳоли пешрафт ҳастанд. Мегӯяд, адабиёти муъосири Русия бисёр қавист ва набояд дастикам гирифта шавад. Аммо далеле намеоварад, ки маро қонеъ кунад. Ва ин воқеъият, ки ҳеч инглисие наметавонист номи як адиби муъосири Русияро ба зеҳн биоварад, маро ба дидгоҳам пойбандтар мекунад.
Кишвари дигаре, ки дар намоишгоҳи имсол хуш медурахшад, Чин аст. Даҳҳо бунгоҳи интишоротии Чин фазои азимеро ишғол кардаанд ва китобҳои илмию адабӣ ва адабиёти кӯдак арза мекунанд. Соли оянда Чин меҳмони ифтихории намоишгоҳи китоби Ландан хоҳад буд ва аз ҳоло мешавад тасаввур кард, ки соли оянда шоҳиди чи ҷилваи хиракунандае хоҳем буд.
Танҳо ҷое, ки номи Тоҷикистон ба чашмам хурд, ғурфаи интишороти “Имак”-и Туркия буд. Рӯи девори ин ғурфа огаҳии бузурге насб шуда, ки мегӯяд, интишороти “Имак” адабиётеро дар бораи кишварҳои Осиёи Миёна ва Қафқоз, аз ҷумла Тоҷикистон, ва ба забони он кишварҳо мунташир мекунад. Пас дастикам касе ҳам дар ин намоишгоҳ ҳаст, ки ба ёди мо буда. Аммо чаро Туркия? Пурсишест андешабарангез ва фурсате дигар мехоҳад.
Ҷалолиддини Балхӣ (Румӣ) ва сулуки ирфонаш дар намоишгоҳи имсол як қафасаи бузурги китобҳои нафису мунаққашро ба худаш ихтисос додааст; ба забонҳои мухталиф. Ва он ҳам мутаъаллиқ ба интишороти Туркия аст. Пас туркҳо танҳо иддаъо надоранд, балки иддаъоҳои худро бо амалашон тасбит мекунанд.
Бо ин ки нишонаҳое аз забони порсию Тоҷикистонро дар намоишгоҳ дидам, мисли ҳамеша бо ҳисси ғурбату шефтагӣ аз намоишгоҳ берун омадам; ғурбат аз набуди мо дар намоишгоҳҳое аз ин даст ва шефтагӣ ба талоше, ки миллатҳои дигар барои муъаррифии худ ва фарҳангашон ба ҷаҳониён ба харҷ медиҳанд.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Ин бор ҳам тибқи одати солона ба Намоишгоҳи байнулмилалии китоби Ландан сар задам, ки аз муътабартарин рӯйдодҳои фарҳангии Ғарб аст ва баҳонаест барои ошноии бештари милал бо ҳамдигар. Дар фазои намоишгоҳҳое аз ин даст метавон бо фазои андешагии кишварҳои мухталиф ошно шуд ва дид, ки чи миллате дар чи заминае пешрав аст ва нуқоти заъфаш кадом аст.
Аз Тоҷикистон, албатта, ҳаргиз ному нишоне дар ин намоишгоҳ надидаам ва эй кош медидам. Инҷост, ки мешавад номе ёфт дархури ситоиш. Аммо бар хилофи солҳои гузашта, ки забони порсӣ тақрибан бакуллӣ ғоиб буд, ин бор Ҷумҳури Исломии Эрон ду ғурфа задааст, барои муъаррифии осори интишороти байнулмилалие чун “Алҳудо”, “Бунёди андеша”, “Конуни парвариши фикрии кӯдакон” ва “Амири кабир”. Бисоти ин ғурфа ғолибан мазҳабию идеулужик аст ва шуморе чанд китоби ҳунарию фарҳангӣ ҳам дорад. Ғурфаи дувум, ки мутаъаллиқ ба Музеи ҳунарҳои муъосири Теҳрон аст, китобҳои нафистареро аз рубоъиёти мусаввари Хайём ва минётурҳои эронӣ ба намоиш гузоштааст, ки ҳама дузабонаанд; ба забонҳои порсию инглисӣ. Алимуҳаммади Ҳилмӣ, ройзани фарҳангии Эрон дар Ландан, ба ман мегӯяд, ки агар мушкили раводид набуд, шумори бештари ноширони эронӣ моил буданд, ки дар ин намоишгоҳ ширкат кунанд. Аммо набуди ноширони хусусӣ ба ғурфаҳои Эрон маҷол намедиҳад, ки намояндаи тамомъайёри санъати чопу интишор ва андешаҳои Эрон бошанд.
Дар конуни намоишгоҳи имсол Русия ба унвони меҳмони ифтихорӣ медурахшад. Борис Акунин, пурфурӯштарин нависандаи рус, ҷузъи як ҳайъати 50-нафараи адибони рус аст, ки ҳамроҳ бо 60 ношири кишварашон ба ин намоишгоҳ омадаанд. Ҳайъатро Сергей Наришкин, раиси дафтари раёсати ҷумҳурии Русия, раҳбарӣ мекунад; яъне Русия ба ин намоишгоҳ аҳамияти бисёр қоил аст ва мекӯшад дар он ҳузури баёдмонданӣ дошта бошад. Зимни суҳбатҳо бо мухотабони инглисӣ дармеёбам, ки нависандагони ҷадиди Русия барои бештарашон ношинохтаанд. Ҳама номҳои Пушкин, Достоевский, Толстой ва Чеховро шунидаанд, ки ҳамагӣ мутаъаллиқ ба садаи 19 ҳастанд ва аз зикри номи имрӯзиён оҷизанд. Ин воқеъият нависандагони муъосири Русияро дар ҳолате ногувор мегузорад. Аммо Борис Акунин бо хушбинӣ мегӯяд: “Андаке мунтазир бимонед. Толстойҳо ва достоевскийҳои нав дар роҳанд”.
Кишвари дигаре, ки дар намоишгоҳи имсол хуш медурахшад, Чин аст. Даҳҳо бунгоҳи интишоротии Чин фазои азимеро ишғол кардаанд ва китобҳои илмию адабӣ ва адабиёти кӯдак арза мекунанд. Соли оянда Чин меҳмони ифтихории намоишгоҳи китоби Ландан хоҳад буд ва аз ҳоло мешавад тасаввур кард, ки соли оянда шоҳиди чи ҷилваи хиракунандае хоҳем буд.
Ҷалолиддини Балхӣ (Румӣ) ва сулуки ирфонаш дар намоишгоҳи имсол як қафасаи бузурги китобҳои нафису мунаққашро ба худаш ихтисос додааст; ба забонҳои мухталиф. Ва он ҳам мутаъаллиқ ба интишороти Туркия аст. Пас туркҳо танҳо иддаъо надоранд, балки иддаъоҳои худро бо амалашон тасбит мекунанд.
Бо ин ки нишонаҳое аз забони порсию Тоҷикистонро дар намоишгоҳ дидам, мисли ҳамеша бо ҳисси ғурбату шефтагӣ аз намоишгоҳ берун омадам; ғурбат аз набуди мо дар намоишгоҳҳое аз ин даст ва шефтагӣ ба талоше, ки миллатҳои дигар барои муъаррифии худ ва фарҳангашон ба ҷаҳониён ба харҷ медиҳанд.
Monday, April 04, 2011
Nursultan i.e. Kazakhstan
Нурсултон, яъне Қазоқистон
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Нурсултон Назарбоев пирӯз шуд! Хабари тозае набуд ангор. Чун ҳама гӯё медонистанд ва ҳатм доштанд, ки раҳбари Қазоқистон аз сари тахташ такон нахоҳад хурд ва барои панҷ соли дигар ҳукумат хоҳад кард. Тоза, агар бихоҳад, баъд аз он ҳам сари қудрат мемонад. Чун ислоҳоти Қонуни Асосии Қазоқистон дар соли 2007 танҳо ба шахси Нурсултон Назарбоев иҷоза додааст, ки то дилаш мехоҳад, дар интихоботи раёсати ҷумҳурӣ номзад шавад ва, табъан, баранда шавад. Афроди дигар иҷоза надоранд бештар аз ду давраи панҷсолаи паиҳам бар курсии раёсати ҷумҳурӣ бимонанд.
Аммо ин бор дар натиҷаҳои муқаддамотии раъйгирӣ, ки рӯзи душанбе мунташир шуд, аз шахси худаш ҳам пешӣ гирифт. Дар интихоботи соли 2005 91.2 дарсади раъйҳо ба ӯ таъаллуқ гирифт ва дар интихоботи рӯзи якшанбе гӯё 95.5 дарсади мардум ба ӯ раъй дода буданд. Ва дар ҳоле ки ҳизбу созмонҳои мухолифи давлат интихоботро таҳрим карда буданд, бино ба гузоришҳои расмӣ, мизони мушорикати мардум 89.9 дарсад будааст, ки рақами беандоза болост. Бигзарем аз ин ки дар Қазоқистон ҳам донишҷӯёну кормандони идорӣ маҷбур будаанд пои сандуқҳои раъй бираванд, вагарна танбеҳ мешудаанд (бино ба шаҳодати ононе, ки бо хабаргузориҳо суҳбат кардаанд). Нозирони Созмони Амният ва Ҳамкории Урупо ( ки ҳамин чанде пеш Қазоқистон раёсаташро ба уҳда дошт) билофосила интихоботро ношаффоф ва номунсифона донистанд ва аз мавридҳои фаровони нақзи ҳуқуқи раъйдиҳандагон гузориш доданд.
Аммо Назарбоев бо пешбинии таъаҷҷуби афкори умумии Ғарб аз ин рақамҳои осмонӣ бедиранг эълом кард: “Мусалламан, барои кишварҳои ғарбӣ ин як ҳангома аст. Дар кишварҳои дигар интихобот мардумро ба эътилофҳои ҳизбии мухталиф бахш мекунад, вале мо муттаҳидем. Дар ҳоле ки ҷаҳон шоҳиди хунрезиҳо ва ихтилофоти қавмист, ҳамаи гурӯҳҳои қавмию мазҳабӣ дар Қазоқистон чун як пайкар муттаҳиду мунсаҷиманд”. Ин суханони ғаррои раҳбари 70-соларо фарёдҳои “Нурсултон! Қазоқистон!”-и садҳо тан аз ҳаводоронаш ҳамроҳӣ мекарданд; гӯӣ номи “Нурсултон” мутародиф (синоним)-и номи кишвараш шудааст.
Онҳое, ки ба Қазоқистон сафар кардаанд, шояд ин фарёдҳоро шигифтангез надонанд. Дар гӯшаву канори ин кишвар метавон шиъорҳои фаровонеро дид, аз қабили “Назарбоев – дувумин хуршеди фурӯзон дар осмони мо!” ва кеши шахсияти шарқӣ дар саросари шаҳру биёбонҳои Қазоқистон мавҷ мезанад. Ва эътирози озодихоҳони қазоқ ба ин кеши шахсиятро банудрат мешунавем. Чаро?
Шояд ба хотири ин ҳақиқат бошад, ки Қазоқистон мураффаҳтарин кишвари минтақа аст. Агар бо таваҷҷуҳ ба омори Ожонси Иттилоъоти Марказӣ (CIA)-и Иёлоти Муттаҳидаи Омрико, тавлидоти нохолиси миллии сарона (валовый национальный продукт – рус.)-и Қазоқистонро бо дигар кишварҳои Осиёи Миёна муқоиса кунем, мутаваҷҷеҳи тафовути сатҳи зиндагӣ дар он кишвар мешавем. Тавлидоти нохолиси миллии саронаи Қазоқистон дар соли 2010 ба миқдори 12.800 дулор баровард шудааст. Ин рақам дар Тоҷикистон 2000 дулор, дар Қирғизистон 2200 дулор, дар Узбакистон 3100 дулор ва дар Туркманистон 7400 дулор аст. Пас барои соири кишварҳои минтақа хеле мондааст, то ба марҳилаи рушди иқтисодии Қазоқистон бирасанд. Мизони рушди иқтисодии кишвари Назарбоев тайи солҳои 2000 то 2007 беш аз 9 дарсад буд ва пас аз уфте андак, акнун дубора ба 8.5 дарсад расидааст. Ва Қазоқистон бештар аз ҳар кишвари дигар дар минтақа таваҷҷуҳи сармоягузорони ғарбиро ба худ ҷалб кардааст. Кӯтоҳсухан, Қазоқистон нисбат ба ҳар кишвари дигари минтақа вазъияти бамаротиб беҳтари иқтисодӣ ва рифоҳӣ дорад. Ва мардуми қазоқ ҳамаи ин комгориҳоро ба ҳисоби раҳбарашон мегузоранд ва ҳатто агар интихобот мунсифонаву озод баргузор мешуд, ба бовари коршиносон, боз ҳам Нурсултон Назарбоев аз ин масоф баранда берун меомад.
Вале дар ин қиёсу ҳамгузориҳо, афзун бар маҳорати раҳбарии Назарбоев, омилҳои дигарро ҳам бояд дар назар дошт. Назарбоев, ки соли 1991 пеш аз фурӯпошии Шӯравӣ ба раёсати ҷумҳурии Қазоқистон омад, кишваре паҳновар ва ғаниро ба ирс бурд. Қазоқистон бо 15 милюн ҷамъияташ (ду баробари ҷамъияти Тоҷикистон) беш аз ду милюну 700 ҳазор килуметри мураббаъ масоҳат дорад, ки тақрибан 20 баробар бузургтар аз хоки Тоҷикистон аст. Ва ин хок, гузашта аз нафту гози пурхаридор, маъданҳои урониюм, мис ва рӯй дорад. Хулоса, ҳар раҳбаре бо дирояте ҳарчанд андак метавонист ин кишварро ба вазъияте бирасонад, ки имрӯз мебинем. Аммо ин нукот барои як раъйдиҳандаи одӣ матраҳ нест. Ӯ Назарбоевро ба унвони раҳоибахши миллат мебинад ва ҳамӯро танҳо раҳбари сазовори миллат медонад.
Аммо раҳбари ҳафтодсолаи Қазоқистон бо вуҷуди маҳбубияташ наметавонад ҷовидона бимонад. Дар интихоботи рӯзи якшанбе, ки се рақиби Назарбоев ҳамагӣ аз ҳаводорони худаш буданд ва ҳатто яке аз онҳо (Мэлс Елеусизов) изъон кард, ки ба тарафдорӣ аз Назарбоев раъй додааст, ҳеч шахсияте набуд, ки ба унвони раҳбари баъдӣ матраҳ шавад. Чунин вазъияте барои ҳар кишвари мудерн бояд нигаронкунанда бошад. Дар кишваре, ки ҳамаи раҳбарони билқувваи баъдӣ ба ҳошия ронда шудаанд, пас аз даргузашти раҳбари феълӣ маъмулан бесарусомонӣ ва сардаргумии мумтадде рух медиҳад. Магар ин ки мардуми он кишвар ҳам ба шеваи арабҳо якбора бедор шаванд, ки он ҳам метавонад паёмадҳои мушобеҳе дошта бошад.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Аммо ин бор дар натиҷаҳои муқаддамотии раъйгирӣ, ки рӯзи душанбе мунташир шуд, аз шахси худаш ҳам пешӣ гирифт. Дар интихоботи соли 2005 91.2 дарсади раъйҳо ба ӯ таъаллуқ гирифт ва дар интихоботи рӯзи якшанбе гӯё 95.5 дарсади мардум ба ӯ раъй дода буданд. Ва дар ҳоле ки ҳизбу созмонҳои мухолифи давлат интихоботро таҳрим карда буданд, бино ба гузоришҳои расмӣ, мизони мушорикати мардум 89.9 дарсад будааст, ки рақами беандоза болост. Бигзарем аз ин ки дар Қазоқистон ҳам донишҷӯёну кормандони идорӣ маҷбур будаанд пои сандуқҳои раъй бираванд, вагарна танбеҳ мешудаанд (бино ба шаҳодати ононе, ки бо хабаргузориҳо суҳбат кардаанд). Нозирони Созмони Амният ва Ҳамкории Урупо ( ки ҳамин чанде пеш Қазоқистон раёсаташро ба уҳда дошт) билофосила интихоботро ношаффоф ва номунсифона донистанд ва аз мавридҳои фаровони нақзи ҳуқуқи раъйдиҳандагон гузориш доданд.
Аммо Назарбоев бо пешбинии таъаҷҷуби афкори умумии Ғарб аз ин рақамҳои осмонӣ бедиранг эълом кард: “Мусалламан, барои кишварҳои ғарбӣ ин як ҳангома аст. Дар кишварҳои дигар интихобот мардумро ба эътилофҳои ҳизбии мухталиф бахш мекунад, вале мо муттаҳидем. Дар ҳоле ки ҷаҳон шоҳиди хунрезиҳо ва ихтилофоти қавмист, ҳамаи гурӯҳҳои қавмию мазҳабӣ дар Қазоқистон чун як пайкар муттаҳиду мунсаҷиманд”. Ин суханони ғаррои раҳбари 70-соларо фарёдҳои “Нурсултон! Қазоқистон!”-и садҳо тан аз ҳаводоронаш ҳамроҳӣ мекарданд; гӯӣ номи “Нурсултон” мутародиф (синоним)-и номи кишвараш шудааст.
Онҳое, ки ба Қазоқистон сафар кардаанд, шояд ин фарёдҳоро шигифтангез надонанд. Дар гӯшаву канори ин кишвар метавон шиъорҳои фаровонеро дид, аз қабили “Назарбоев – дувумин хуршеди фурӯзон дар осмони мо!” ва кеши шахсияти шарқӣ дар саросари шаҳру биёбонҳои Қазоқистон мавҷ мезанад. Ва эътирози озодихоҳони қазоқ ба ин кеши шахсиятро банудрат мешунавем. Чаро?
Шояд ба хотири ин ҳақиқат бошад, ки Қазоқистон мураффаҳтарин кишвари минтақа аст. Агар бо таваҷҷуҳ ба омори Ожонси Иттилоъоти Марказӣ (CIA)-и Иёлоти Муттаҳидаи Омрико, тавлидоти нохолиси миллии сарона (валовый национальный продукт – рус.)-и Қазоқистонро бо дигар кишварҳои Осиёи Миёна муқоиса кунем, мутаваҷҷеҳи тафовути сатҳи зиндагӣ дар он кишвар мешавем. Тавлидоти нохолиси миллии саронаи Қазоқистон дар соли 2010 ба миқдори 12.800 дулор баровард шудааст. Ин рақам дар Тоҷикистон 2000 дулор, дар Қирғизистон 2200 дулор, дар Узбакистон 3100 дулор ва дар Туркманистон 7400 дулор аст. Пас барои соири кишварҳои минтақа хеле мондааст, то ба марҳилаи рушди иқтисодии Қазоқистон бирасанд. Мизони рушди иқтисодии кишвари Назарбоев тайи солҳои 2000 то 2007 беш аз 9 дарсад буд ва пас аз уфте андак, акнун дубора ба 8.5 дарсад расидааст. Ва Қазоқистон бештар аз ҳар кишвари дигар дар минтақа таваҷҷуҳи сармоягузорони ғарбиро ба худ ҷалб кардааст. Кӯтоҳсухан, Қазоқистон нисбат ба ҳар кишвари дигари минтақа вазъияти бамаротиб беҳтари иқтисодӣ ва рифоҳӣ дорад. Ва мардуми қазоқ ҳамаи ин комгориҳоро ба ҳисоби раҳбарашон мегузоранд ва ҳатто агар интихобот мунсифонаву озод баргузор мешуд, ба бовари коршиносон, боз ҳам Нурсултон Назарбоев аз ин масоф баранда берун меомад.
Вале дар ин қиёсу ҳамгузориҳо, афзун бар маҳорати раҳбарии Назарбоев, омилҳои дигарро ҳам бояд дар назар дошт. Назарбоев, ки соли 1991 пеш аз фурӯпошии Шӯравӣ ба раёсати ҷумҳурии Қазоқистон омад, кишваре паҳновар ва ғаниро ба ирс бурд. Қазоқистон бо 15 милюн ҷамъияташ (ду баробари ҷамъияти Тоҷикистон) беш аз ду милюну 700 ҳазор килуметри мураббаъ масоҳат дорад, ки тақрибан 20 баробар бузургтар аз хоки Тоҷикистон аст. Ва ин хок, гузашта аз нафту гози пурхаридор, маъданҳои урониюм, мис ва рӯй дорад. Хулоса, ҳар раҳбаре бо дирояте ҳарчанд андак метавонист ин кишварро ба вазъияте бирасонад, ки имрӯз мебинем. Аммо ин нукот барои як раъйдиҳандаи одӣ матраҳ нест. Ӯ Назарбоевро ба унвони раҳоибахши миллат мебинад ва ҳамӯро танҳо раҳбари сазовори миллат медонад.
Аммо раҳбари ҳафтодсолаи Қазоқистон бо вуҷуди маҳбубияташ наметавонад ҷовидона бимонад. Дар интихоботи рӯзи якшанбе, ки се рақиби Назарбоев ҳамагӣ аз ҳаводорони худаш буданд ва ҳатто яке аз онҳо (Мэлс Елеусизов) изъон кард, ки ба тарафдорӣ аз Назарбоев раъй додааст, ҳеч шахсияте набуд, ки ба унвони раҳбари баъдӣ матраҳ шавад. Чунин вазъияте барои ҳар кишвари мудерн бояд нигаронкунанда бошад. Дар кишваре, ки ҳамаи раҳбарони билқувваи баъдӣ ба ҳошия ронда шудаанд, пас аз даргузашти раҳбари феълӣ маъмулан бесарусомонӣ ва сардаргумии мумтадде рух медиҳад. Магар ин ки мардуми он кишвар ҳам ба шеваи арабҳо якбора бедор шаванд, ки он ҳам метавонад паёмадҳои мушобеҳе дошта бошад.
Friday, April 01, 2011
Persepolis Garments
Рахтҳои Тахти Ҷамшед
(вижаи JadidOnline)
Ҳаргиз фикр кардаед, ки пӯшиши танатон чи саргузаште дорад ва чигуна шакли кунуниро ба худ гирифтааст? Ин пероҳан, ки ҳамеша чоки гиребонаш ба ин шакл набуда ва остинаш бад-ин тарз ба баданаи он васл намешуда ва аслан муд ё пӯшиши боби рӯз оё дар даврони пешомудерн ҳам буда ё набуда? Масалан, шалвор чи торихчае дорад? Шалворе, ки чунон ҳамагир шуда, ки тасаввур меравад вуҷудаш як амри фитрии башарӣ буда ва торихаш нуқтаи оғозе надорад.
Аммо дар кишварҳои ғарбӣ барои ба ёд супурдани торихи вуруди шалвор ба арсаи тамаддунашон навиштаҳои фаровоне фароҳам шудааст. Аз ҷумла дар навиштаҳои инглисӣ мехонем, ки нахустин ошноии мардҳояшон бо пӯшиши поҳояшон дар ҳаволии даҳаи 1760 мелодӣ иттифоқ уфтода, ки тунбонҳои часпандаи мавсум ба “бричиз” боби рӯз шуда буд. Пеш аз он пероҳанҳои баланд ва доманҳои кӯтоҳ дар миёни мардони Бритониё роиҷ буд, ки “килт”-и скотландӣ аз бозмондаҳои он аст. Дар ҳамон садаҳои 18 ва 19 мелодӣ буд, ки “понтолун” ва “пижомо” ба тақлид аз Шарқ вориди Бритониё шуд. Дар соли 1846 Сер Ҳаррӣ Лумзден, аз фармондеҳони артиши Бритониё дар Ҳиндустон, бо “поҷомаҳои хокӣ”-и ҳиндӣ хӯ гирифт ва намунаҳое аз онро бо худ ба сарзаминаш овард ва ҳар ду вожаи порсии “поҷома” ва “хокӣ” аз тариқи забони ҳиндӣ ба фарҳанги забони инглисӣ ворид шуд. “Поҷомаи хокӣ” ба пои сарбозони инглисӣ ба Офриқои Ҷанубӣ ва Судон роҳ ёфт ва соли 1884 ба дунболи корзори артиши Бритониё дар Афғонистон ба унвони “унифурм” ё пӯшиши яксони низомии Бритониё пазируфта шуд ва батадриҷ ба артишҳои дигар тасаррӣ ёфт.
Ин торихи мухтасари поҷома ё шалвор дар Бритониёст, ки сари он ба гузаштаҳои бисёр дуртар бармегардад ва ба Эрони бостон. Санаде дар даст надорем, ки ихтироъи шалворро ба эрониёни бостон ё мардумони пешоориёии фалоти Эрон нисбат диҳад. Аммо ба навиштаи огоҳоне чун Блонш Пейн (Blanche Payne) ва Никулос Секундо (Nicholas Sekunda) ва дигароне, ки дар бораи торихи шалвор ва соири пӯшишҳо пажӯҳишҳои сутурге анҷом додаанд, шалвор пои сарбозони эронии садаи шашуми пеш аз мелод вориди торихи мактуби башарият шуд. Ба гуфтаи онҳо, дар он давра ҳам порсҳову модҳо ва ҳам бохтариҳову суғдиҳову арманиҳо, ки аз аҷзои артиши Эрони бостон буданд, шалвор ба по доштанд. Мисли ҳар чизи тозавориде шалвор ба мазоқи бисёре аз юнониҳои бостон хушоянд набуд ва ба унвони пӯшиши занона мавриди истеҳзои нависандагoнашон воқеъ шуд. Аммо Ҷеймз Левер (James Lever), нависандаи китоби “Пӯшиш ва муд”, мегӯяд, ки шалвор пӯшиши ҳам мардон ва ҳам занони Эрони бостон будааст.
Вале пӯшиши занону мардони юнонӣ ҳам ақломи муштараке дошт; мисли “хитун” (chiton) ё пероҳани беостин, ки рӯи як шона овехта мешуд. Дар ҳоле ки ба навиштаи Мерӣ Ҳйустун ва Флуронс Ҳурнблувер дар китоби “Пӯшиш ва ороишҳои мисриён, осуриён ва эрониёни бостон” (Ancient Egyptian, Assyrian, and Persian costumes and decorations by Mary G. Houston and Florence S. Hornblower, 1920), яке аз нахустин тасвирҳои пероҳане, ки ду остин ба баданаи он дӯхта шуда, мутаъаллиқ ба Эрони садаҳои шашум ва панҷуми пеш аз мелод аст. Дар он даврон камарбанди эронӣ ҳам ягона маҳсуб мешуд ва ҷалби таваҷҷуҳ мекард (Садсолаҳо пас аз он вожаи “камарбанд”-и порсӣ ҳам аз тариқи забони ҳиндӣ ба шакли cummerbund ба забони инглисӣ роҳ ёфт). Ривояти дилбохтагии Искандари Мақдунӣ ба пӯшишҳои порсӣ ҳам дар бисёре аз ин навиштаҳо ба унвони намунае бориз аз маҳбубияти либоси эронӣ дар ҷаҳони бостон омадааст.
Пурчисто Ҷавкор, пажӯҳишгари эронӣ дар Ландан, ки солҳо саргарми кандукови пӯшишҳои бостонӣ будааст, мегӯяд, ки ангезаи аслиаш барои анҷоми ин кор яке, деворнигораҳои Тахти Ҷамшед буд, ки нахустин намунаҳо аз пӯшишҳои марсум дар даврони Ҳахоманишиёнро нишон медиҳад, ва дигар, ҳисси кунҷковиаш барои дарёфтани маъно ва мазмуни он пӯшишҳо, ки намодинанд ва паёмҳое дарбар доранд.
Ҷавкор бо сар задан ба китобхона ва музеи Бритониё ва музеи Луври Порис ва бо таҳбардорӣ аз осору ашёи онҳо ва ҷустуҷӯ дар матнҳои торихӣ ва бозсозии пӯшишҳое, ки тасвир ё намунаҳояшонро дида, дар хонаи худ бойгонии рахтҳо ва кулоҳҳои модӣ, хаҳоманишӣ, ашконӣ ва сосониро фароҳам овардааст. Маъмулан дар нахустин рӯзҳои баҳор Пурчисто Ҷавкор ва ҳамроҳонашро метавон дар маконҳои фарҳангии муҳимми Ландан дид, ки бо пӯшидани рахтҳои эронӣ барномаҳои фарҳангӣ иҷро мекунанд.
Дар гузориши мусаввари ин сафҳа порае аз ёфтаҳои Пурчисто Ҷавкор дар заминаи пӯшишҳои Эрони бостонро мебинед.
(вижаи JadidOnline)
Аммо дар кишварҳои ғарбӣ барои ба ёд супурдани торихи вуруди шалвор ба арсаи тамаддунашон навиштаҳои фаровоне фароҳам шудааст. Аз ҷумла дар навиштаҳои инглисӣ мехонем, ки нахустин ошноии мардҳояшон бо пӯшиши поҳояшон дар ҳаволии даҳаи 1760 мелодӣ иттифоқ уфтода, ки тунбонҳои часпандаи мавсум ба “бричиз” боби рӯз шуда буд. Пеш аз он пероҳанҳои баланд ва доманҳои кӯтоҳ дар миёни мардони Бритониё роиҷ буд, ки “килт”-и скотландӣ аз бозмондаҳои он аст. Дар ҳамон садаҳои 18 ва 19 мелодӣ буд, ки “понтолун” ва “пижомо” ба тақлид аз Шарқ вориди Бритониё шуд. Дар соли 1846 Сер Ҳаррӣ Лумзден, аз фармондеҳони артиши Бритониё дар Ҳиндустон, бо “поҷомаҳои хокӣ”-и ҳиндӣ хӯ гирифт ва намунаҳое аз онро бо худ ба сарзаминаш овард ва ҳар ду вожаи порсии “поҷома” ва “хокӣ” аз тариқи забони ҳиндӣ ба фарҳанги забони инглисӣ ворид шуд. “Поҷомаи хокӣ” ба пои сарбозони инглисӣ ба Офриқои Ҷанубӣ ва Судон роҳ ёфт ва соли 1884 ба дунболи корзори артиши Бритониё дар Афғонистон ба унвони “унифурм” ё пӯшиши яксони низомии Бритониё пазируфта шуд ва батадриҷ ба артишҳои дигар тасаррӣ ёфт.
Ин торихи мухтасари поҷома ё шалвор дар Бритониёст, ки сари он ба гузаштаҳои бисёр дуртар бармегардад ва ба Эрони бостон. Санаде дар даст надорем, ки ихтироъи шалворро ба эрониёни бостон ё мардумони пешоориёии фалоти Эрон нисбат диҳад. Аммо ба навиштаи огоҳоне чун Блонш Пейн (Blanche Payne) ва Никулос Секундо (Nicholas Sekunda) ва дигароне, ки дар бораи торихи шалвор ва соири пӯшишҳо пажӯҳишҳои сутурге анҷом додаанд, шалвор пои сарбозони эронии садаи шашуми пеш аз мелод вориди торихи мактуби башарият шуд. Ба гуфтаи онҳо, дар он давра ҳам порсҳову модҳо ва ҳам бохтариҳову суғдиҳову арманиҳо, ки аз аҷзои артиши Эрони бостон буданд, шалвор ба по доштанд. Мисли ҳар чизи тозавориде шалвор ба мазоқи бисёре аз юнониҳои бостон хушоянд набуд ва ба унвони пӯшиши занона мавриди истеҳзои нависандагoнашон воқеъ шуд. Аммо Ҷеймз Левер (James Lever), нависандаи китоби “Пӯшиш ва муд”, мегӯяд, ки шалвор пӯшиши ҳам мардон ва ҳам занони Эрони бостон будааст.
Вале пӯшиши занону мардони юнонӣ ҳам ақломи муштараке дошт; мисли “хитун” (chiton) ё пероҳани беостин, ки рӯи як шона овехта мешуд. Дар ҳоле ки ба навиштаи Мерӣ Ҳйустун ва Флуронс Ҳурнблувер дар китоби “Пӯшиш ва ороишҳои мисриён, осуриён ва эрониёни бостон” (Ancient Egyptian, Assyrian, and Persian costumes and decorations by Mary G. Houston and Florence S. Hornblower, 1920), яке аз нахустин тасвирҳои пероҳане, ки ду остин ба баданаи он дӯхта шуда, мутаъаллиқ ба Эрони садаҳои шашум ва панҷуми пеш аз мелод аст. Дар он даврон камарбанди эронӣ ҳам ягона маҳсуб мешуд ва ҷалби таваҷҷуҳ мекард (Садсолаҳо пас аз он вожаи “камарбанд”-и порсӣ ҳам аз тариқи забони ҳиндӣ ба шакли cummerbund ба забони инглисӣ роҳ ёфт). Ривояти дилбохтагии Искандари Мақдунӣ ба пӯшишҳои порсӣ ҳам дар бисёре аз ин навиштаҳо ба унвони намунае бориз аз маҳбубияти либоси эронӣ дар ҷаҳони бостон омадааст.
Пурчисто Ҷавкор, пажӯҳишгари эронӣ дар Ландан, ки солҳо саргарми кандукови пӯшишҳои бостонӣ будааст, мегӯяд, ки ангезаи аслиаш барои анҷоми ин кор яке, деворнигораҳои Тахти Ҷамшед буд, ки нахустин намунаҳо аз пӯшишҳои марсум дар даврони Ҳахоманишиёнро нишон медиҳад, ва дигар, ҳисси кунҷковиаш барои дарёфтани маъно ва мазмуни он пӯшишҳо, ки намодинанд ва паёмҳое дарбар доранд.
Ҷавкор бо сар задан ба китобхона ва музеи Бритониё ва музеи Луври Порис ва бо таҳбардорӣ аз осору ашёи онҳо ва ҷустуҷӯ дар матнҳои торихӣ ва бозсозии пӯшишҳое, ки тасвир ё намунаҳояшонро дида, дар хонаи худ бойгонии рахтҳо ва кулоҳҳои модӣ, хаҳоманишӣ, ашконӣ ва сосониро фароҳам овардааст. Маъмулан дар нахустин рӯзҳои баҳор Пурчисто Ҷавкор ва ҳамроҳонашро метавон дар маконҳои фарҳангии муҳимми Ландан дид, ки бо пӯшидани рахтҳои эронӣ барномаҳои фарҳангӣ иҷро мекунанд.
Дар гузориши мусаввари ин сафҳа порае аз ёфтаҳои Пурчисто Ҷавкор дар заминаи пӯшишҳои Эрони бостонро мебинед.
Tuesday, March 29, 2011
Who's to Share G. Ikramov's Pride?
Кӣ ҳампарвози Ғайрат Икромов аст?
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар паи обларза ва зилзилаи Жопун (Япония), ки садҳо кушта ва ҳазорон хонаи вайрон баҷо гузошт, дар расонаҳои русӣ номи Ғайрат Икромов бо ифтихори фаровон танин андохтааст. Ғайрат, ки зодаи соли 1967 дар шаҳри Маскав аст, аз модаре рус ва падаре тоҷик ба дунё омада ва аз соли 1991 бад-ин сӯ муқими Жопун аст ва бо бонуе жопунӣ издивоҷ кардаву хонаводае сомон додааст. Родор ё раддёбҳое, ки ӯ ва ширкати “Life Sensor”-и вай ихтироъ кардаанд, то кунун ҷони даҳҳо нафарро аз зери овори зилзилаҳо наҷот додааст.
Аммо чизе, ки акнун барҷаста шуда, набарди пинҳонест, ки дар расонаҳои гуногун ба мушоҳида мерасад: расонаҳои русӣ Ғайрат Икромовро ба унвони зодаи Маскав ва фарзанди як зани рус мутаъиллиқ ба сарзамини Русия медонанд, расонаҳои тоҷикӣ ба далели тоҷик будани падараш Ғайратро тоҷик ба шумор меоваранд ва расонаҳои Жопун бо таваҷҷуҳ ба 20 сол иқомати Ғайрат дар Жопун ва хонаводаи жопуниаш ба ҳеч рӯй ӯро бегона намедонанд. Набарде, ки барои эъломи ҳисси тасоҳуб бар як инсон даргирифта ва гӯёи ҳақоиқи бисёрест.
Аз ҷумла ин ки як фарди донишвару донишпажӯҳ, ки ёфтаҳо ва сохтаҳояш мавриди корбурди насли башарӣ воқеъ мешавад, худбахуд табдил ба фарзанди кураи Замин мешавад ва ҳар касе моил аст ба гунае ӯро ба худаш нисбат диҳад. Дар Русия, ки мардуми авому бедониш тоҷикҳоро насли “Равшан” ва “Ҷамшуд” медонанд, зикри ин ҳақиқат, ки Ғайрат зодаву парвардаи устоди тоҷики риёзиёти Донишгоҳи давлатии Маскав аст, камтар ба чашму гӯш мерасад. Ва шояд бархе зикри нисбати Ғайрат Икромов ба тоҷикҳоро барои худи ӯ мояи сарафкандагӣ бидонанд ва бо пинҳон доштани ин ҳақиқат, ба гумони худ, ба Ғайрат Икромов муҳаббат меварзанд. Аммо худи Ғайрат дар гуфтугӯ бо родю Озодӣ ба сароҳат аз қавмияту миллияти тоҷикии падараш суҳбат мекунад.
Албатта, пурсиши нахусте, ки бояд дар зеҳни мо, тоҷикҳо, хутур кунад, ин аст, ки чаро, ба гумони бархе, “тоҷикият”-и Ғайрат Икромов бояд пинҳон бимонад. Чи далеле дорад, ки иддае тоҷик буданро мояи сарафкандагӣ бидонанд? Ва агар далеле ҳаст, бояд бикӯшем онро бартараф кунем.
Нуктаи дигаре, ки дар ин мавзӯъ барҷаста шуда, талоши миллиятҳои гуногун (аз ҷумла мардумони Русияву Жопун, ки дар торихи муъосир ифтихороти андаке надоранд) барои ихтисос додани ҳамаи ифтихороти ношӣ аз Ғайрат Икромов ба худашон аст. Пас донишу маҳорати иҷроии дониши андӯхта ҳамчунон дар ҷаҳон муътабар аст ва худбахуд донишмандро табдил ба узви мавриди ниёзи ҳар ҷомеъае мекунад.
Нуктаи севум ва барои мо муҳимтар як тасаввур аст. Тасаввур кунед, ки Ғайрат Икромов аз ҳамон модари рус дар шаҳри Душанбе ба дунё омада буд ва ба ҷои Донишгоҳи давлатии Маскав дар Донишгоҳи давлатии Душанбе дарс хонда буд. Аз ӯ чи чизе сохта мешуд? Оё тамоми зарфияти мағзи ҷӯёву пӯёи ин донишманд мавриди корбурд қарор мегирифт? Чанд дарсад аз ёхтаҳои мағзаш хобида мемонд ва чанд дарсади он фаъъол мешуд? Ва чаро? Ба чи забони сомонманде фикр мекард, ки андешаҳои бикри ӯро сарусомон диҳад? Чаро афроде, ки дорои зарфиятҳои билқувваи зеҳнӣ ҳастанд, дар Тоҷикистон бояд маҳкум ба фаромӯшию ҳақорат бошанд? Доштани чунин донишмандон дар сарзамини ларзахезе чун Тоҷикистон метавонист чи пешрафтҳоеро ба ҳамроҳ дошта бошад? Сомона (систем)-и омӯзишу парвариши мо бояд чи корҳоеро анҷом диҳад, ки фарзандони мустаъидди ин миллат ба ҳарими парвози Ғайрат Икромов даст ёбанд? Ҷомеъаи Тоҷикистон бояд чи дигаргуниҳоеро пазиро бошад, ки ба парвози хаёлу тафаккури ғайрат-икромовҳо маҷол диҳад? Аслан чи чизе боъис шуд, ки падари донишманди Ғайрат Икромов кӯлбори донишашро бо бисоти зиндагиаш ба Маскав бикашонад ва онҷо раҳли иқомати доим биафканад?
Агар ба кунҳу решаи ин пурсишҳо таваҷҷуҳ кунед, ба расонаҳои русӣ ҳақ медиҳед, ки Ғайратро аз они худ бидонанд; ва ҳамчунин ба жопуниҳо ҳақ медиҳед, ки ба далели имконоте, ки дар ихтиёри ин донишманди ҷавон гузоштаанд, дар баробари ӯ эҳсоси ғурбат надошта бошанд. Танҳо мансубияти хунӣ бо як инсони фарҳехта басанда нест, ки ӯро худбахуд аз они мо кунад. Агар Ғайрат Икромов дар Тоҷикистон дарс хонда буд ва дар ҳамон ҷо болида буд, мешуд ба сомонаи омӯзишу парвариши мо дуруду сано фиристод ва Ғайратро фароварда (маҳсул)-и тамомъайёри он донист. Мо ҳама дорои эҳсосоти қавмӣ ҳастем, аммо ҳеч ҳиссе набояд монеъ аз дарки ҳақиқат шавад. Ва он ҳақиқат ин аст, ки Тоҷикистон, давлати Тоҷикистон, ҷомеъаи Тоҷикистон, бавежа сомонаи омӯзишу парвариши он бояд аз ҳафт хони тағйиру таҳаввулоти бунёдин бигзаранд, то ғайрат-икромовҳо бидуни васотати ҷомеъаҳои дигар аз даруни ҳамин ҷомеъаи мо сабз шаванду бирӯянду биболанд. Ҳамакнун замони тағйиру таҳаввул аст, на замони борварӣ.
Акс: Ғайрат Икромов (самти чап) - хабаргузории RIA Novosti.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Аммо чизе, ки акнун барҷаста шуда, набарди пинҳонест, ки дар расонаҳои гуногун ба мушоҳида мерасад: расонаҳои русӣ Ғайрат Икромовро ба унвони зодаи Маскав ва фарзанди як зани рус мутаъиллиқ ба сарзамини Русия медонанд, расонаҳои тоҷикӣ ба далели тоҷик будани падараш Ғайратро тоҷик ба шумор меоваранд ва расонаҳои Жопун бо таваҷҷуҳ ба 20 сол иқомати Ғайрат дар Жопун ва хонаводаи жопуниаш ба ҳеч рӯй ӯро бегона намедонанд. Набарде, ки барои эъломи ҳисси тасоҳуб бар як инсон даргирифта ва гӯёи ҳақоиқи бисёрест.
Аз ҷумла ин ки як фарди донишвару донишпажӯҳ, ки ёфтаҳо ва сохтаҳояш мавриди корбурди насли башарӣ воқеъ мешавад, худбахуд табдил ба фарзанди кураи Замин мешавад ва ҳар касе моил аст ба гунае ӯро ба худаш нисбат диҳад. Дар Русия, ки мардуми авому бедониш тоҷикҳоро насли “Равшан” ва “Ҷамшуд” медонанд, зикри ин ҳақиқат, ки Ғайрат зодаву парвардаи устоди тоҷики риёзиёти Донишгоҳи давлатии Маскав аст, камтар ба чашму гӯш мерасад. Ва шояд бархе зикри нисбати Ғайрат Икромов ба тоҷикҳоро барои худи ӯ мояи сарафкандагӣ бидонанд ва бо пинҳон доштани ин ҳақиқат, ба гумони худ, ба Ғайрат Икромов муҳаббат меварзанд. Аммо худи Ғайрат дар гуфтугӯ бо родю Озодӣ ба сароҳат аз қавмияту миллияти тоҷикии падараш суҳбат мекунад.
Албатта, пурсиши нахусте, ки бояд дар зеҳни мо, тоҷикҳо, хутур кунад, ин аст, ки чаро, ба гумони бархе, “тоҷикият”-и Ғайрат Икромов бояд пинҳон бимонад. Чи далеле дорад, ки иддае тоҷик буданро мояи сарафкандагӣ бидонанд? Ва агар далеле ҳаст, бояд бикӯшем онро бартараф кунем.
Нуктаи дигаре, ки дар ин мавзӯъ барҷаста шуда, талоши миллиятҳои гуногун (аз ҷумла мардумони Русияву Жопун, ки дар торихи муъосир ифтихороти андаке надоранд) барои ихтисос додани ҳамаи ифтихороти ношӣ аз Ғайрат Икромов ба худашон аст. Пас донишу маҳорати иҷроии дониши андӯхта ҳамчунон дар ҷаҳон муътабар аст ва худбахуд донишмандро табдил ба узви мавриди ниёзи ҳар ҷомеъае мекунад.
Нуктаи севум ва барои мо муҳимтар як тасаввур аст. Тасаввур кунед, ки Ғайрат Икромов аз ҳамон модари рус дар шаҳри Душанбе ба дунё омада буд ва ба ҷои Донишгоҳи давлатии Маскав дар Донишгоҳи давлатии Душанбе дарс хонда буд. Аз ӯ чи чизе сохта мешуд? Оё тамоми зарфияти мағзи ҷӯёву пӯёи ин донишманд мавриди корбурд қарор мегирифт? Чанд дарсад аз ёхтаҳои мағзаш хобида мемонд ва чанд дарсади он фаъъол мешуд? Ва чаро? Ба чи забони сомонманде фикр мекард, ки андешаҳои бикри ӯро сарусомон диҳад? Чаро афроде, ки дорои зарфиятҳои билқувваи зеҳнӣ ҳастанд, дар Тоҷикистон бояд маҳкум ба фаромӯшию ҳақорат бошанд? Доштани чунин донишмандон дар сарзамини ларзахезе чун Тоҷикистон метавонист чи пешрафтҳоеро ба ҳамроҳ дошта бошад? Сомона (систем)-и омӯзишу парвариши мо бояд чи корҳоеро анҷом диҳад, ки фарзандони мустаъидди ин миллат ба ҳарими парвози Ғайрат Икромов даст ёбанд? Ҷомеъаи Тоҷикистон бояд чи дигаргуниҳоеро пазиро бошад, ки ба парвози хаёлу тафаккури ғайрат-икромовҳо маҷол диҳад? Аслан чи чизе боъис шуд, ки падари донишманди Ғайрат Икромов кӯлбори донишашро бо бисоти зиндагиаш ба Маскав бикашонад ва онҷо раҳли иқомати доим биафканад?
Агар ба кунҳу решаи ин пурсишҳо таваҷҷуҳ кунед, ба расонаҳои русӣ ҳақ медиҳед, ки Ғайратро аз они худ бидонанд; ва ҳамчунин ба жопуниҳо ҳақ медиҳед, ки ба далели имконоте, ки дар ихтиёри ин донишманди ҷавон гузоштаанд, дар баробари ӯ эҳсоси ғурбат надошта бошанд. Танҳо мансубияти хунӣ бо як инсони фарҳехта басанда нест, ки ӯро худбахуд аз они мо кунад. Агар Ғайрат Икромов дар Тоҷикистон дарс хонда буд ва дар ҳамон ҷо болида буд, мешуд ба сомонаи омӯзишу парвариши мо дуруду сано фиристод ва Ғайратро фароварда (маҳсул)-и тамомъайёри он донист. Мо ҳама дорои эҳсосоти қавмӣ ҳастем, аммо ҳеч ҳиссе набояд монеъ аз дарки ҳақиқат шавад. Ва он ҳақиқат ин аст, ки Тоҷикистон, давлати Тоҷикистон, ҷомеъаи Тоҷикистон, бавежа сомонаи омӯзишу парвариши он бояд аз ҳафт хони тағйиру таҳаввулоти бунёдин бигзаранд, то ғайрат-икромовҳо бидуни васотати ҷомеъаҳои дигар аз даруни ҳамин ҷомеъаи мо сабз шаванду бирӯянду биболанд. Ҳамакнун замони тағйиру таҳаввул аст, на замони борварӣ.
Акс: Ғайрат Икромов (самти чап) - хабаргузории RIA Novosti.
Thursday, March 17, 2011
The Origins of Nowruz
Пайдоиши Наврӯз
(Ин матлаб бори нахуст рӯзи 19.03.2008 дар торнамои JadidOnline.com мунташир шуда буд)
Дар бораи Наврӯз ва пайдоиши он садҳо ҷустору китоб навиштаанд, аммо андак касе ба пайванди он бо тамаддуни бобилӣ пардохтааст.
Бино ба устураҳо ва боварҳои суннатӣ, оғози таҷлил аз Наврӯз ба 15 ҳазор сол пеш бармегардад; ба рӯзе, ки Ҷамшедшоҳ (Йимо ё Йомои ҳиндуэронӣ) бар тахт нишаст. Истилоҳи “Наврӯзи ҷамшедӣ” аз ҳамин бовар бармеояд. Шоҳони даврони муъосир низ ба монанди Фатҳъалишоҳи Қоҷор талош мекарданд ба тақлид аз Ҷамшед дар рӯзи Наврӯз тоҷ бар сар бигузоранд.
Бар мабнои бовари маздаяснӣ, Зартушт-паёмбар буд, ки ахтаршиносии эрониро бунёд ниҳод ва бо муҳосиботи дақиқ дар канори ҷашнҳои табиъии Сада ва Меҳргон эътидоли рабиъӣ (баробарии баҳорӣ)-и шабу рӯзро низ ба масобаи ҷашни аслӣ ва вопасин рӯз аз ҳафтаи офариниши Парвардигор таъйин кард, ки ҳамин Наврӯз аст.
Бархе талош кардаанд, то ному нишоне аз ҷашни Наврӯзро дар ктибаҳои Ҳахоманишӣ радёбӣ кунанд ва навиштаанд, ки ҷашни Наврӯз дар фармони Куруши Бузург – поягузори импротурии Ҳахоманишӣ, ки дар соли 542 пеш аз мелод ба мардумони Бобил озодиҳои миллӣ ва мазҳабиро арзонӣ дошт, ҷовидона шудааст.
Шоҳиди мисоли онҳо ин пора аз матни катибаи мондагори Куруш аст:
Аммо ёдгорҳои мактуби бозмонда аз Бобили бостон, ба монанди катибаҳои Сеннахериб, аз шоҳони ошӯрӣ дар “бет акитӣ” ё ҷашнгоҳҳои ошӯрӣ дар ин маврид тардиде боқӣ намегузорад, ки дар даврони муқаддам бар вуруди Куруши Бузург ба Бобил шаби эътидоли рӯзу шаб пеши бобилиҳо гиромӣ буда ва бо номҳои “акидӣ” ва “хоб ниссон” (аввали найсон) ба унвони соли нав аз он таҷлил мешудааст.
Дуктур Коваи Фаррух, торихнигори юнонии эронитабор, менависад:
Дувоздаҳ рӯзи ҷашни Наврӯзи ориёӣ низ ки дар он “Мири наврӯзӣ” ҳам зоҳир мешуд, эҳтимолан, бо ин суннати бобилиҳо пайванде дорад.
Аз нависандагони эронӣ Ҳошими Разӣ аст, ки дар китоби “Ойини муғон” ба ҷашни Акитӣ ишора мекунад:
Наврӯз ва Тахти Ҷамшед
Бо вуҷуди набуди ёдкард аз Наврӯз дар навиштаҳои Ҳахоманишӣ, бештари торихнигорон бар ин боваранд, ки дар паи ишғоли Бобил тавассути Куруши Бузург ҷашни эътидоли рӯзу шаб миёни эрониён роиҷ шуд ва Дориюши Бузург барои баргузории ин ҷашни бошукӯҳ Тахти Ҷамшедро сохт.
Эрнест Ҳертзфелд (Ernest Herzfeld), эроншиноси барҷастаи олмонӣ, ки нахустин ҳаффории илмии Тахти Ҷамшедро раҳбарӣ кардааст, бар ин бовар буд, ки Дориюш онро ба унвони наврӯзгоҳ сохта буд.
Бо ин ки пойтахти Ҳахоманишӣ аз Порс фарсангҳо фосила дошт, Дориюши Бузург ба таври намодине боргоҳи наврӯзии худро дар ҳаволии хостгоҳи дудмони Ҳахоманишӣ бунёд кард. Шоҳони Ҳахоманишӣ дар айёми Наврӯз дар ҳамин маҳал ҷулус мекарданд ва аз ақвоми мухталифи қаламрави паҳноварашон армуғонҳои наврӯзӣ дарёфт мекарданд, ки тасвири онро метавон рӯи деворнигораҳои Тахти Ҷамшед дид.
Мойкл Аксвуртӣ (Michael Axworthy) дар китоби “Импротурии андеша” менависад:
Нигоштаҳои торихӣ ҳокист, ки шоҳони ашконӣ ё портӣ, ки пас аз вайрониҳои Искандар фармонраво шуданд, суннатҳои Ҳахоманишиёнро аз нав зинда карданд ва ба онҳо арҷ гузоштанд ва Наврӯзро гиромӣ доштанд.
Балоши Аввал, нахустин шоҳи ашконие буд, ки наҳваи таҷлили ӯ аз Наврӯз ба унвони ҷашни саросарӣ дар торихи куҳан омадааст, ҳарчанд ҷузъиёти он бароямон равшан нест.
Аммо аз даврони сосонӣ ёдгорҳои фаровоне баҷо мондааст, ки ҷойгоҳи рафеъи Наврӯз дар он замонро ошкор мекунад. Наврӯзи сосонӣ муҳимтарин рӯзи сол буд ва муҳимтарин умури миллии давлат низ, ба монанди бор додан ба мардум ва афви зиндониён, дар ҳамон рӯз анҷом мегирифт.
Дар паи суқути силсилаи Сосонӣ ва пирӯзии тозиён бар Эрон ва тарвиҷи кеши ислом, ки аз соли 650 мелодӣ оғоз гирифт, Наврӯз ҳамчунон мондагор будааст.
Батадриҷ ҷашнҳои дигари Эрони бостон, ба монанди Меҳргон ва гоҳанборон, мухтасси кеши маздаяснӣ шуд ва танҳо Наврӯзу Садаро ҳамагон таҷлил мекарданд. Саранҷом шукӯҳи Сада ҳам коҳиш ёфт ва Наврӯз танҳо ҷашни бостоние шуд, ки эрониён, сарфи назар аз мазҳабашон, ҷашн мегиранд.
Мондагории Наврӯз пас аз ислом
“Луғатномаи Деҳхудо” бо истинод ба китоби “Тамаддуни исломӣ”-и Ҷурҷӣ Зайдон менависад:
(Ин матлаб бори нахуст рӯзи 19.03.2008 дар торнамои JadidOnline.com мунташир шуда буд)
Бино ба устураҳо ва боварҳои суннатӣ, оғози таҷлил аз Наврӯз ба 15 ҳазор сол пеш бармегардад; ба рӯзе, ки Ҷамшедшоҳ (Йимо ё Йомои ҳиндуэронӣ) бар тахт нишаст. Истилоҳи “Наврӯзи ҷамшедӣ” аз ҳамин бовар бармеояд. Шоҳони даврони муъосир низ ба монанди Фатҳъалишоҳи Қоҷор талош мекарданд ба тақлид аз Ҷамшед дар рӯзи Наврӯз тоҷ бар сар бигузоранд.
Бар мабнои бовари маздаяснӣ, Зартушт-паёмбар буд, ки ахтаршиносии эрониро бунёд ниҳод ва бо муҳосиботи дақиқ дар канори ҷашнҳои табиъии Сада ва Меҳргон эътидоли рабиъӣ (баробарии баҳорӣ)-и шабу рӯзро низ ба масобаи ҷашни аслӣ ва вопасин рӯз аз ҳафтаи офариниши Парвардигор таъйин кард, ки ҳамин Наврӯз аст.
Бархе талош кардаанд, то ному нишоне аз ҷашни Наврӯзро дар ктибаҳои Ҳахоманишӣ радёбӣ кунанд ва навиштаанд, ки ҷашни Наврӯз дар фармони Куруши Бузург – поягузори импротурии Ҳахоманишӣ, ки дар соли 542 пеш аз мелод ба мардумони Бобил озодиҳои миллӣ ва мазҳабиро арзонӣ дошт, ҷовидона шудааст.
Шоҳиди мисоли онҳо ин пора аз матни катибаи мондагори Куруш аст:
“Замоне ки ман ба Бобил андар шудам…, ба касе иҷоза надодам, ки ба ин сарзамин ва мардуми он ситам кунад… Ман ниёзҳои Бобилро мадди назар доштам ва ҳамаи ҷойгоҳҳои муқаддаси онро, ва дар беҳзистии онҳо кӯшидам…. Ман онҳоро аз бардагии ношоиста наҷот додам. Ман вайронаҳои онҳоро обод кардам. Ман ба бадбахтиҳои онон поён ниҳодам.” Аммо дар ин матн зикре аз Наврӯз нест.Наврӯз ва Бобил
Аммо ёдгорҳои мактуби бозмонда аз Бобили бостон, ба монанди катибаҳои Сеннахериб, аз шоҳони ошӯрӣ дар “бет акитӣ” ё ҷашнгоҳҳои ошӯрӣ дар ин маврид тардиде боқӣ намегузорад, ки дар даврони муқаддам бар вуруди Куруши Бузург ба Бобил шаби эътидоли рӯзу шаб пеши бобилиҳо гиромӣ буда ва бо номҳои “акидӣ” ва “хоб ниссон” (аввали найсон) ба унвони соли нав аз он таҷлил мешудааст.
Дуктур Коваи Фаррух, торихнигори юнонии эронитабор, менависад:
“Дар замони фатҳи нисбатан ороми Бобил тавассути Куруши Бузург (539 пеш аз мелод) бобилиҳо аз дониши фавқулъодаи замоншиносӣ бархурдор буданд. Онҳо дарёфта буданд, ки 19 сол баробар бо 235 моҳ аст ва бар мабнои он аз садаи панҷуми пеш аз мелод ба баъд чарха ё сикли ҳафтгонаеро таъйин карданд, ки ҳар давраи он 19 солро дарбар мегирифт… Бад-ин гуна, соли нави бобилиҳо бо нахустин рӯзи моҳи найсон дар оғози баҳор мусодиф мешуд. Аз ин рӯ ба назар меояд, ки ин торихи бобилӣ сароғози ҷашни Наврӯзи ориёӣ буда бошад.”Солҳо пеш аз ин Вилҳелм Ойлерз (Wilhelm Eilers) дар китоби “Торихи Эрони Кембриҷ” навишта буд:
“Порсҳо афзун бар илми ахтаршиносии Баҳнаннаҳрайн гоҳшумории онро низ пазируфтанд, ки бар мабнои он оғози сол бо нахустин шаби баҳор (20 морс) мусодиф мешуд.Ҷашни соли нави бобилӣ 12 рӯз ба дарозо мекашид ва ҳар рӯзи он маросими хосси мазҳабӣ дошт. Аз ҷумла дар яке аз он рӯзҳо рӯҳонии аршади бобилӣ шоҳро ба ниёишгоҳи Мардук мехонд ва ба унвони каффораи гуноҳони хоста ва нохостаи шоҳ дар соли гузашта бар рухсори ӯ силӣ мезад, чунонки ашки ӯ ҷорӣ мешуд.
Зеботарин ҷашни Эрони бостон (Наврӯз ё Навсaрд) ҷашни соли нави бобилиёни бостон буд, ки дар он рӯз Мардук, худои бобилиҳо, сарнавишти насли башарро аз нав рақам мезад… Бино ба ёфтаҳои бостоншинохтӣ, ҳамаи шаҳрҳои бузурги Бобид ва Осур дорои ҷашнгоҳи вижае буданд, бо номи “бет акитӣ”, ки берун аз дарвозаҳои шаҳр қарор дошт”.
Дувоздаҳ рӯзи ҷашни Наврӯзи ориёӣ низ ки дар он “Мири наврӯзӣ” ҳам зоҳир мешуд, эҳтимолан, бо ин суннати бобилиҳо пайванде дорад.
Аз нависандагони эронӣ Ҳошими Разӣ аст, ки дар китоби “Ойини муғон” ба ҷашни Акитӣ ишора мекунад:
“Акитӣ ҷашни куҳани бобилист, ки соле ду бор дар оғози баҳор ва поиз (тирамоҳ) баргузор мешуд ва қидмати он ба мӯҷиби огоҳиҳое, ки дорем, ба ҳазораи дувуми пеш аз мелод мерасад ва миёни ин ҷашни бобилӣ бо Наврӯзи эронӣ шабоҳати бисёре вуҷуд дорад”.Дар паи суқути импротурии бобилӣ ҷашнҳои он низ миёни ақвоми суриёнӣ, сумерӣ ва аккод батадриҷ матрук шуд. Аммо дубора дар оғози садаи бистуми мелодӣ сурёниҳо ба таҷлил аз соли нави бостонии худ бо номи “акиту” пардохтанд, ки ба далели рӯй овардани онҳо ба кеши масеҳият ва пазируфтани гоҳшумории грегурӣ (масеҳӣ) он аз шаби бистуми морс (март) ба якуми оврил (апрел) мунтақил шудааст.
Наврӯз ва Тахти Ҷамшед
Бо вуҷуди набуди ёдкард аз Наврӯз дар навиштаҳои Ҳахоманишӣ, бештари торихнигорон бар ин боваранд, ки дар паи ишғоли Бобил тавассути Куруши Бузург ҷашни эътидоли рӯзу шаб миёни эрониён роиҷ шуд ва Дориюши Бузург барои баргузории ин ҷашни бошукӯҳ Тахти Ҷамшедро сохт.
Эрнест Ҳертзфелд (Ernest Herzfeld), эроншиноси барҷастаи олмонӣ, ки нахустин ҳаффории илмии Тахти Ҷамшедро раҳбарӣ кардааст, бар ин бовар буд, ки Дориюш онро ба унвони наврӯзгоҳ сохта буд.
Бо ин ки пойтахти Ҳахоманишӣ аз Порс фарсангҳо фосила дошт, Дориюши Бузург ба таври намодине боргоҳи наврӯзии худро дар ҳаволии хостгоҳи дудмони Ҳахоманишӣ бунёд кард. Шоҳони Ҳахоманишӣ дар айёми Наврӯз дар ҳамин маҳал ҷулус мекарданд ва аз ақвоми мухталифи қаламрави паҳноварашон армуғонҳои наврӯзӣ дарёфт мекарданд, ки тасвири онро метавон рӯи деворнигораҳои Тахти Ҷамшед дид.
Мойкл Аксвуртӣ (Michael Axworthy) дар китоби “Импротурии андеша” менависад:
“Ҳадаф аз эҳдоси муҷтамаъи азими Тахти Ҷамшед ҳанӯз равшан нест. Мумкин аст ҷойгоҳи баргузории ҷашнҳо ва маросими эътидоли шабу рӯз дар баҳор бошад, ки ҳамон Наврӯзи эронист. Суфуси божоварон, ки рӯи деворҳо мунаққаш аст, ҳокӣ аз ин эҳтимол аст, ки Тахти Ҷамшед маҳалли эъломи расмии байъат ва вафодории солона аз сӯи устонҳои Эрони бостон будааст”.Эҳёи Наврӯз пас аз Искандар
Нигоштаҳои торихӣ ҳокист, ки шоҳони ашконӣ ё портӣ, ки пас аз вайрониҳои Искандар фармонраво шуданд, суннатҳои Ҳахоманишиёнро аз нав зинда карданд ва ба онҳо арҷ гузоштанд ва Наврӯзро гиромӣ доштанд.
Балоши Аввал, нахустин шоҳи ашконие буд, ки наҳваи таҷлили ӯ аз Наврӯз ба унвони ҷашни саросарӣ дар торихи куҳан омадааст, ҳарчанд ҷузъиёти он бароямон равшан нест.
Аммо аз даврони сосонӣ ёдгорҳои фаровоне баҷо мондааст, ки ҷойгоҳи рафеъи Наврӯз дар он замонро ошкор мекунад. Наврӯзи сосонӣ муҳимтарин рӯзи сол буд ва муҳимтарин умури миллии давлат низ, ба монанди бор додан ба мардум ва афви зиндониён, дар ҳамон рӯз анҷом мегирифт.
Дар паи суқути силсилаи Сосонӣ ва пирӯзии тозиён бар Эрон ва тарвиҷи кеши ислом, ки аз соли 650 мелодӣ оғоз гирифт, Наврӯз ҳамчунон мондагор будааст.
Батадриҷ ҷашнҳои дигари Эрони бостон, ба монанди Меҳргон ва гоҳанборон, мухтасси кеши маздаяснӣ шуд ва танҳо Наврӯзу Садаро ҳамагон таҷлил мекарданд. Саранҷом шукӯҳи Сада ҳам коҳиш ёфт ва Наврӯз танҳо ҷашни бостоние шуд, ки эрониён, сарфи назар аз мазҳабашон, ҷашн мегиранд.
Мондагории Наврӯз пас аз ислом
“Луғатномаи Деҳхудо” бо истинод ба китоби “Тамаддуни исломӣ”-и Ҷурҷӣ Зайдон менависад:
“Дар дарборҳои нахустин хулафои исломӣ ба Наврӯз эътиное надоштанд, вале баъдҳо хулафои уммавӣ барои афзудани даромади худ ҳадоёи наврӯзиро аз нав маъмул доштанд. Банӣ Умайя ҳадя дар Наврӯзро бар мардуми Эрон таҳмил мекарданд, ки дар замони Муъовия теъдоди он ба панҷ то даҳ милюн дирам болиғ мешуд”.Дар идомаи тафсири Наврӯз “Луғатномаи Деҳхудо” меафзояд:
“Амирони эшон (арабҳо) барои ҷалби манофеъи худ мардумро ба эҳдои туҳаф даъват мекарданд. Нахустин касе, ки дар ислом ҳадоёи Наврӯз ва Меҳргонро ривоҷ дод, Ҳуҷҷоҷ ибни Юсуф буд. Андаке баъд ин расм низ аз тарафи Умар ибни Абдулъазиз ба унвони гарон омадани эҳдои туҳаф бар мардум мансух гардид”.Аммо бо зуҳури Абӯмуслими Хуросонӣ ва рӯи кор омадани хилофати Аббосӣ ва ташкили силсилаҳои Тоҳириён, Саффориён ва Сомониён ҷашнҳои эронӣ ва бавижа Наврӯз дубора рафнақ ёфтанд ва то ба рӯзгори мо расиданд.
Monday, March 14, 2011
Nowruz, the Persian New Year
Наврӯз – сароғози соли тоҷикон
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Наврӯз дар роҳ аст; бо кӯлборе аз орзуҳои тоза ва бо гомҳои сабзи рӯишу шукуфоӣ аз роҳ мерасад ва дигарбора баҳси чандинсолаи мо ҷавона мезанад: Наврӯз бояд сароғози расмии соли тоҷикон бошад, чун Наврӯз табиъитарин оғози соли нав аст.
Дар ин мавзӯъ фаровон гуфтаему навиштаем ва қарор аст ҷамъе аз равшанфикрони тоҷик матлабе дастаҷамъӣ бобати тасбити Наврӯз ба унвони оғози расмии сол дар Тоҷикистон бинависанду мунташир кунанд. Аммо ба унвони дебочаи ин баҳси дубора бад нест ба чанд нукта таваҷҷуҳ дошта бошем, ки зарурати пазириши Наврӯз ба унвони оғози расмии солро таъкид мекунад:
Нахуст ин ки таҷлил аз Наврӯз бо номҳои гуногун ба сароғози сарнавишти башарият бармегардад ва сар аз Бобил ва нахустин тамаддунҳои башарӣ ва оғози ошноии банӣ одамӣ бо ситораҳо ва ахтаршиносӣ дармеоварад. Наврӯз табиъитарин ва мантиқитарин ҷашни оғози сол аст ва ҳеч ҷашни соли нави дигаре дар ин маврид бо Наврӯз ҳамсару ҳамсанг нест. Ҷашни эътидоли баҳорист, ки дар паи он шабҳо кӯтоҳтару рӯзҳо дарозтар мешаванд ва аҳамияти намодини ин ҷашнро барҷаста мекунанд, ки ҳамоно пирӯзии равшаноию рӯз бар торикию шаб аст – ҳаста ё мағзи омӯзаҳои ориёии куҳан. Сол аз баҳор оғоз мегирад, дар тобистон ба шӯру ҳарорати ҷавонӣ мерасад, дар поиз (тирамоҳ) ба куҳулату уфтодагӣ мерасад ва дар зимистон гирифтори сармову мурдагӣ мешавад ва дубора дар баҳор оғоз мегирад. Пас Наврӯз оғози соли нав аст.
Наврӯз аз тамаддуни фалоти Эрон ба Фарангистон ҳам роҳ ёфта буд ва пеш аз рӯй овардани Урупо ба масеҳият соли нави мардумони он сомон ҳам ба шумор меомад. Радди пои ин ҳақиқатро метавон дар номи моҳҳои урупоӣ суроғ карду ёфт. Чаҳор моҳи урупоӣ, дар воқеъ, шумораҳои лотин аст: сентябр (September) – ҳафтум, октябр (October) – ҳаштум, ноябр (November) – нуҳум, декабр (December) – даҳум. Бад-ин тартиб, моҳи март моҳи нахуст аст ва оғози баҳор, бино ба тақвими ҳавошинохтии Урупо, 21 март аст, на якуми март. Пас ҳатто бино ба гоҳшумории фарангӣ ҳам Наврӯз оғози соли нав аст.
Наврӯз ҷузъи ёдгорҳои ғайрималмуси расмии Созмони Милали Муттаҳид аст ва афзун бар Тоҷикистон дар кишварҳое чун Эрон, Афғонистон, Олбонӣ (Албания), Озарбойҷон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон, Узбакистон, Гурҷистон ва манотиқи Курдистони Ироқ, Тотористон ва Доғистони Русия бо ҳамин номи форсии худ таътили расмист ва дар Миср, Ҳиндустон, Непол ва Сурия бо номҳои дигаре аз он таҷлил мешавад ва таътили ҳамагонист. Наврӯз омилест, ки ҳамаи ин кишварҳо ва тамаддунҳоро ба ҳам меорад ва Наврӯзистоне густардаро шакл медиҳад. Пас Наврӯз, ки асилтарин ҷашни тоҷикист, бояд оғози соли нави мо бошад ва ҳаққи Тоҷикистон бар ин рӯзро барҷастатар кунад.
Наврӯз оғози соли нав дар миёни ҳамқавмону ҳамзабонони бурунмарзии мост ва агар нуфузи русҳо дар тӯли камтар аз сад соли ахирро нодида бигирем, далели дигаре ба бемеҳрии расмии Тоҷикистон ба Наврӯз боқӣ намемонад. Пойбандӣ ба он нуфузи садсола, ки дар баробари торихи ҳазоронсолаи мо ҳукми нахуд дар баробари кӯҳро дорад, чизе ҷуз нишони азхудгусехтагӣ ва бегонагароии мо нест. Агар қарор аст тоҷик бошем ва тоҷик бимонем, Наврӯз оғози соли нави мост.
Бо ин ҳама тавсиф, он чи боъиси таассуф аст, ин аст, ки ҳолу ҳавои наврӯзӣ тайи солҳои истиқлоли Тоҷикистон на танҳо пуррангтар нашуда, ки коҳиш ҳам ёфтааст. Дар остонаи соли нави масеҳӣ дар Тоҷикистон барномаҳои вижаи фаровоне чун бозиҳои бахтозмоӣ, озмунҳои мусиқию зебоию ғайра баргузор мешавад, симои шаҳр бакуллӣ тағйир мекунад ва натиҷагирӣ аз соли гузашта дар поёни соли масеҳӣ анҷом мегирад. Ҳеч як аз ин барномаҳоро наметавон дар остонаи Наврӯз мушоҳида кард, ки шоистаи як кишвари наврӯззо нест.
Наврӯз намоди аслии ҳувияти тоҷикист. Андак миллате ҳаст, ки аз чунин неъмате бархурдор бошад. Ва андактар миллате, ки бар ин неъмат пушти по бизанад ва соли нави ғарибаеро, ки аз мантиқи табиъӣ бебаҳра аст, ҷойгузини соли нави ростин ва беҳамтои худ кунад. Аммо Наврӯз тобеъи қонунҳои сиёсӣ нест, балки тобеъи қонунҳои табиъист ва ба дур аз хостаи зимомдорон табиъат ҳамасола онро барпо медорад. Ҳеч ҳокиме, ки по бар сарзамини наврӯзии мо гузошта, чи юнонию турку муғул ва чи арабу рус, натавонистааст ҷилави ин ҷашни табиъатро бигирад. Пас Наврӯз ҳамоно оғози соли нав аст.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар ин мавзӯъ фаровон гуфтаему навиштаем ва қарор аст ҷамъе аз равшанфикрони тоҷик матлабе дастаҷамъӣ бобати тасбити Наврӯз ба унвони оғози расмии сол дар Тоҷикистон бинависанду мунташир кунанд. Аммо ба унвони дебочаи ин баҳси дубора бад нест ба чанд нукта таваҷҷуҳ дошта бошем, ки зарурати пазириши Наврӯз ба унвони оғози расмии солро таъкид мекунад:
Нахуст ин ки таҷлил аз Наврӯз бо номҳои гуногун ба сароғози сарнавишти башарият бармегардад ва сар аз Бобил ва нахустин тамаддунҳои башарӣ ва оғози ошноии банӣ одамӣ бо ситораҳо ва ахтаршиносӣ дармеоварад. Наврӯз табиъитарин ва мантиқитарин ҷашни оғози сол аст ва ҳеч ҷашни соли нави дигаре дар ин маврид бо Наврӯз ҳамсару ҳамсанг нест. Ҷашни эътидоли баҳорист, ки дар паи он шабҳо кӯтоҳтару рӯзҳо дарозтар мешаванд ва аҳамияти намодини ин ҷашнро барҷаста мекунанд, ки ҳамоно пирӯзии равшаноию рӯз бар торикию шаб аст – ҳаста ё мағзи омӯзаҳои ориёии куҳан. Сол аз баҳор оғоз мегирад, дар тобистон ба шӯру ҳарорати ҷавонӣ мерасад, дар поиз (тирамоҳ) ба куҳулату уфтодагӣ мерасад ва дар зимистон гирифтори сармову мурдагӣ мешавад ва дубора дар баҳор оғоз мегирад. Пас Наврӯз оғози соли нав аст.
Наврӯз аз тамаддуни фалоти Эрон ба Фарангистон ҳам роҳ ёфта буд ва пеш аз рӯй овардани Урупо ба масеҳият соли нави мардумони он сомон ҳам ба шумор меомад. Радди пои ин ҳақиқатро метавон дар номи моҳҳои урупоӣ суроғ карду ёфт. Чаҳор моҳи урупоӣ, дар воқеъ, шумораҳои лотин аст: сентябр (September) – ҳафтум, октябр (October) – ҳаштум, ноябр (November) – нуҳум, декабр (December) – даҳум. Бад-ин тартиб, моҳи март моҳи нахуст аст ва оғози баҳор, бино ба тақвими ҳавошинохтии Урупо, 21 март аст, на якуми март. Пас ҳатто бино ба гоҳшумории фарангӣ ҳам Наврӯз оғози соли нав аст.
Наврӯз ҷузъи ёдгорҳои ғайрималмуси расмии Созмони Милали Муттаҳид аст ва афзун бар Тоҷикистон дар кишварҳое чун Эрон, Афғонистон, Олбонӣ (Албания), Озарбойҷон, Қазоқистон, Қирғизистон, Туркманистон, Узбакистон, Гурҷистон ва манотиқи Курдистони Ироқ, Тотористон ва Доғистони Русия бо ҳамин номи форсии худ таътили расмист ва дар Миср, Ҳиндустон, Непол ва Сурия бо номҳои дигаре аз он таҷлил мешавад ва таътили ҳамагонист. Наврӯз омилест, ки ҳамаи ин кишварҳо ва тамаддунҳоро ба ҳам меорад ва Наврӯзистоне густардаро шакл медиҳад. Пас Наврӯз, ки асилтарин ҷашни тоҷикист, бояд оғози соли нави мо бошад ва ҳаққи Тоҷикистон бар ин рӯзро барҷастатар кунад.
Наврӯз оғози соли нав дар миёни ҳамқавмону ҳамзабонони бурунмарзии мост ва агар нуфузи русҳо дар тӯли камтар аз сад соли ахирро нодида бигирем, далели дигаре ба бемеҳрии расмии Тоҷикистон ба Наврӯз боқӣ намемонад. Пойбандӣ ба он нуфузи садсола, ки дар баробари торихи ҳазоронсолаи мо ҳукми нахуд дар баробари кӯҳро дорад, чизе ҷуз нишони азхудгусехтагӣ ва бегонагароии мо нест. Агар қарор аст тоҷик бошем ва тоҷик бимонем, Наврӯз оғози соли нави мост.
Бо ин ҳама тавсиф, он чи боъиси таассуф аст, ин аст, ки ҳолу ҳавои наврӯзӣ тайи солҳои истиқлоли Тоҷикистон на танҳо пуррангтар нашуда, ки коҳиш ҳам ёфтааст. Дар остонаи соли нави масеҳӣ дар Тоҷикистон барномаҳои вижаи фаровоне чун бозиҳои бахтозмоӣ, озмунҳои мусиқию зебоию ғайра баргузор мешавад, симои шаҳр бакуллӣ тағйир мекунад ва натиҷагирӣ аз соли гузашта дар поёни соли масеҳӣ анҷом мегирад. Ҳеч як аз ин барномаҳоро наметавон дар остонаи Наврӯз мушоҳида кард, ки шоистаи як кишвари наврӯззо нест.
Наврӯз намоди аслии ҳувияти тоҷикист. Андак миллате ҳаст, ки аз чунин неъмате бархурдор бошад. Ва андактар миллате, ки бар ин неъмат пушти по бизанад ва соли нави ғарибаеро, ки аз мантиқи табиъӣ бебаҳра аст, ҷойгузини соли нави ростин ва беҳамтои худ кунад. Аммо Наврӯз тобеъи қонунҳои сиёсӣ нест, балки тобеъи қонунҳои табиъист ва ба дур аз хостаи зимомдорон табиъат ҳамасола онро барпо медорад. Ҳеч ҳокиме, ки по бар сарзамини наврӯзии мо гузошта, чи юнонию турку муғул ва чи арабу рус, натавонистааст ҷилави ин ҷашни табиъатро бигирад. Пас Наврӯз ҳамоно оғози соли нав аст.
Tuesday, March 08, 2011
In Search of Mother's Happiness
Дар ҷустуҷӯи хушбахтии модар
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Ин навиштаамро ба модарам тақдим мекунам ва дар симои ӯ рухсори нуронии модарони бурдбори тоҷикро мебӯсам. Ин навишта ки ҳеч, ҳатто тақдими тамоми буду набудам ба пешгоҳи модар маро аз дайни фарзандӣ дар баробари ин офаридаи малакутӣ бар замин раҳо нахоҳад кард. Модаре, ки бори ғами як хонадонро ба рӯи шонаҳои зарифаш мекашад, солиёни сол бо ду дасти барафроштаи дуъо роҳи фарзанди роҳдурашро мепояд ва аз Парвардигор чизе ба ҷуз саъодати фарзандонаш намехоҳад, ки гӯӣ вуҷуди ӯ аз гиле дигар сириштаанд…
Шаш сол пеш дар ҳамин рӯзҳо шеъргунае гуфта будам:
Фарзандони шоистатаре дар сомонҳои дигар коре карданд, ки миёнгини тӯли умри модаронашон ба 81 сол (Омрико) ё 82 сол (Бритониё) ё 84 сол (Фаронса) ё ҳатто ба 86 сол (Жопун) бирасад. Дар ҳоле ки миёнгини умри як зан дар Тоҷикистон бештар аз 69 сол нест. Мо дар шеъру шиъор умри дарози модаронамонро орзу мекунем; онҳо дар амал ба модарон умри дарозу босаъодате ба армуғон овардаанд.
Ёдам намеравад, ки дар нахустин рӯзҳои иқоматам дар Ландан бо як дӯсти солмандам ба як зиёфати вижаи солмандон рафта будам. То садои мусиқӣ баланд шуд, пирмардону пирзанони болои 80 сол баланд шуданду рақсиданд. Пиртарин рақсандаи он ҷамъ бонуи қоматбаланде буд, ки 96 сол дошт ва дар конуни таваҷҷуҳи ҳамагон буду аз ин рӯ бештар аз дигарон мечархиду мерақсид. Пас аз ҷашну зиёфат ҳам ин солмандони хушбахти инглисӣ савори мошину дучарха шуданду рафтанд; иддае ба хонаҳояшон, шуморе ҳам ба варзишгоҳу истахри шино. Чи рӯсапеданд фарзандони сарзамине, ки барои мӯсапедонашон чунин шароитеро фароҳам кардаанд!
Албатта, чунин шароите якшаба фароҳам нашудааст. Ва худи ин мӯсапедон дар чидани заминаи пирии бовиқорашон саҳми боризтаре доранд. Онҳо ҳам замоне дар мулке зиндагӣ мекарданд, ки моломол аз дарди башарӣ буд; зулму ситаму истибдоду фасоди молию хешовандсолорию хӯи барбарӣ ҳукумат мекард. Аммо бо ташхис ва дарки арзишҳои инсонӣ ва бо талош барои даст ёфтан ба онҳо дастикам то ҷое пеш рафтаанд, ки имрӯз мояи ҳасодати мо шудаанд. Арҷ гузоштан ба ҳуқуқи зан аз ҷумлаи арзишҳои бунёдинест, ки дунёи ғарбиҳоро дигаргун кард. Андешаварон ва сипас фармонравоёни ин сарзамин замоне дарёфтанд, ки набуди занон дар ҳамаи арсаҳои зиндагӣ, баростӣ, ҳамонанди буридани яке аз ду боли паранда аст. Дарёфтанд, ки занон, яъне дуруст нисфи ҷомеъа, бояд ба андозаи мардон аз ҳуқуқу озодиҳо бархурдор бошанд. Вуруди занон ба арсаҳои пешрафт хаёли пешрафтро воқеъӣ кард. Он боли мафлуҷ (фалаҷшуда) дармон ёфт ва паранда ба вусъати осмон пар кашид.
Пас шеъру шиъорро канор бигзорем ва хуб андеша кунем, ки чигуна метавон ба модар арҷи лозимро гузошт. Ин арҷгузорӣ аз эҳтиром ба ҳуқуқи зан оғоз мегирад, ки фалсафаи таҷлил аз рӯзи 8 морс (март) аст. Нахустин фарёдҳои “озодӣ, баробарӣ, бародарӣ” аз гулӯи занон дар поёни садаи 18 дар ҷараёни Инқилоби Фаронса баланд шуд; шиъоре, ки имрӯз то ба ҳадде ба самар расидааст. Аммо бас дур аз сарзамини мо, ки рӯзе-рӯзгоре ҷашни Сипандормузгон (Исфандгон) дошт. Абӯрайҳони Берунӣ дар “Осор-ул-боқия” менависад, ки ин рӯз (5 исфанд баробар бо 24 феврие) пеши эрониёни бостон рӯзи бузургдошти зан ва замин буд. Бо гузашти садсолаҳо порае аз ин сарзамин “Рӯзи Зан”-ро аз занон дареғ медорад ва онро бо баёне суннатитар “Рӯзи Модар” меномад; ғофил аз ин ки эҳтиром ба модар аз эҳтиром ба ҷинси ӯ оғоз мегирад. Ҳатто нигоҳе сатҳӣ ба вожаи “зан”, ки бо “зиндагӣ” ва “зояндагӣ” ҳамреша аст, эҳтиромбарангез аст. Ин монандӣ дар забони русӣ ҳам побарҷост (женщина – жизнь). Дар ҳоле ки мард қавию пуртавон, аммо мирост (мард – марг, мурдан; мужчина – смерть), зани зарифу латиф зояндаву поёст.
Пас ба зиндагию зояндагӣ арҷ бигзорем; бо шикастани тилисми сукуту ситами зан, бо ҳамсанг шинохтани ҳуқуқи зан бо мард ва бо рондани андешаҳои сангвораии занситезона. Он гоҳ модарон хушбахт мешаванд.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Шаш сол пеш дар ҳамин рӯзҳо шеъргунае гуфта будам:
Шаҳри ман пушти ҳамон кӯҳи баланд аст,Аммо ҳамаи ин гуфтаҳо ҳамчунон саробест дар баробари муроди мо; нахудест дар баробари кӯҳи мақсуди мо. Ва эй кош аз марзи шеъру шиъор фаротар рафта будем ва воқеъиятро меъёр медонистем. Кош медонистем, ки ин ҳазор ман вожа давои дарди модаре намешавад, ки чашми умед ба ояндаи равшани фарзандонаш дӯхтааст. Ва эй кош медонистем, ки бо “Рӯзи Модар” номидани Рӯзи байнулмилалии зан ҳам зиндагии модар осудатар ва дағдағаи хотири ӯ бартараф намешавад.
Ҳамон!
Модаре ҳаст он ҷо
Пур аз бӯи биҳишт.
Тобиши шуълаи хуршед аз ӯст,
Мохро меҳри мунираш ба фазо меорад,
Гул бари дидани ӯ мерӯяд,
Осмон ғуссаи ӯ меборад,
Лола бо шодии ӯ механдад,
Булбул аз қиссаи ӯ мегӯяд…
Модаре ҳаст, ки номуси Худост...
Фарзандони шоистатаре дар сомонҳои дигар коре карданд, ки миёнгини тӯли умри модаронашон ба 81 сол (Омрико) ё 82 сол (Бритониё) ё 84 сол (Фаронса) ё ҳатто ба 86 сол (Жопун) бирасад. Дар ҳоле ки миёнгини умри як зан дар Тоҷикистон бештар аз 69 сол нест. Мо дар шеъру шиъор умри дарози модаронамонро орзу мекунем; онҳо дар амал ба модарон умри дарозу босаъодате ба армуғон овардаанд.
Ёдам намеравад, ки дар нахустин рӯзҳои иқоматам дар Ландан бо як дӯсти солмандам ба як зиёфати вижаи солмандон рафта будам. То садои мусиқӣ баланд шуд, пирмардону пирзанони болои 80 сол баланд шуданду рақсиданд. Пиртарин рақсандаи он ҷамъ бонуи қоматбаланде буд, ки 96 сол дошт ва дар конуни таваҷҷуҳи ҳамагон буду аз ин рӯ бештар аз дигарон мечархиду мерақсид. Пас аз ҷашну зиёфат ҳам ин солмандони хушбахти инглисӣ савори мошину дучарха шуданду рафтанд; иддае ба хонаҳояшон, шуморе ҳам ба варзишгоҳу истахри шино. Чи рӯсапеданд фарзандони сарзамине, ки барои мӯсапедонашон чунин шароитеро фароҳам кардаанд!
Албатта, чунин шароите якшаба фароҳам нашудааст. Ва худи ин мӯсапедон дар чидани заминаи пирии бовиқорашон саҳми боризтаре доранд. Онҳо ҳам замоне дар мулке зиндагӣ мекарданд, ки моломол аз дарди башарӣ буд; зулму ситаму истибдоду фасоди молию хешовандсолорию хӯи барбарӣ ҳукумат мекард. Аммо бо ташхис ва дарки арзишҳои инсонӣ ва бо талош барои даст ёфтан ба онҳо дастикам то ҷое пеш рафтаанд, ки имрӯз мояи ҳасодати мо шудаанд. Арҷ гузоштан ба ҳуқуқи зан аз ҷумлаи арзишҳои бунёдинест, ки дунёи ғарбиҳоро дигаргун кард. Андешаварон ва сипас фармонравоёни ин сарзамин замоне дарёфтанд, ки набуди занон дар ҳамаи арсаҳои зиндагӣ, баростӣ, ҳамонанди буридани яке аз ду боли паранда аст. Дарёфтанд, ки занон, яъне дуруст нисфи ҷомеъа, бояд ба андозаи мардон аз ҳуқуқу озодиҳо бархурдор бошанд. Вуруди занон ба арсаҳои пешрафт хаёли пешрафтро воқеъӣ кард. Он боли мафлуҷ (фалаҷшуда) дармон ёфт ва паранда ба вусъати осмон пар кашид.
Пас шеъру шиъорро канор бигзорем ва хуб андеша кунем, ки чигуна метавон ба модар арҷи лозимро гузошт. Ин арҷгузорӣ аз эҳтиром ба ҳуқуқи зан оғоз мегирад, ки фалсафаи таҷлил аз рӯзи 8 морс (март) аст. Нахустин фарёдҳои “озодӣ, баробарӣ, бародарӣ” аз гулӯи занон дар поёни садаи 18 дар ҷараёни Инқилоби Фаронса баланд шуд; шиъоре, ки имрӯз то ба ҳадде ба самар расидааст. Аммо бас дур аз сарзамини мо, ки рӯзе-рӯзгоре ҷашни Сипандормузгон (Исфандгон) дошт. Абӯрайҳони Берунӣ дар “Осор-ул-боқия” менависад, ки ин рӯз (5 исфанд баробар бо 24 феврие) пеши эрониёни бостон рӯзи бузургдошти зан ва замин буд. Бо гузашти садсолаҳо порае аз ин сарзамин “Рӯзи Зан”-ро аз занон дареғ медорад ва онро бо баёне суннатитар “Рӯзи Модар” меномад; ғофил аз ин ки эҳтиром ба модар аз эҳтиром ба ҷинси ӯ оғоз мегирад. Ҳатто нигоҳе сатҳӣ ба вожаи “зан”, ки бо “зиндагӣ” ва “зояндагӣ” ҳамреша аст, эҳтиромбарангез аст. Ин монандӣ дар забони русӣ ҳам побарҷост (женщина – жизнь). Дар ҳоле ки мард қавию пуртавон, аммо мирост (мард – марг, мурдан; мужчина – смерть), зани зарифу латиф зояндаву поёст.
Пас ба зиндагию зояндагӣ арҷ бигзорем; бо шикастани тилисми сукуту ситами зан, бо ҳамсанг шинохтани ҳуқуқи зан бо мард ва бо рондани андешаҳои сангвораии занситезона. Он гоҳ модарон хушбахт мешаванд.
Wednesday, March 02, 2011
The Chainbreaker
Марде, ки бандҳоро гушуд
(вижаи JadidOnline.com)
Вожаҳои “перестройка” (бозсозӣ) ва “гласност” (ошкоргӯӣ) ёдгори даврони Горбачёв дар ҳамаи забонҳои дунёст; ду истилоҳе, ки сарнавишти Иттиҳоди Шӯравӣ ва 15 ҷумҳурии онро рақам зад ва танини ин вожаҳо ҳанҷори ҷаҳонии навинро рӯи кор овард. Ду такя-каломи Горбачёв дар даврони раёсаташ ҳам дар паҳнаи Шӯравии пешин маъруф аст: “Муҳим шурӯъи кор аст” (Главное нАчать) ва “ҷараён роҳ уфтод” (Процесс пошёл). Ислоҳоте ҳам ки ӯ оғоз ниҳод, роҳ уфтод ва ҳанӯз дар ҷараён аст.
Дар бораи паёмадҳои сиёсию иҷтимоъии ислоҳоти Михаил Горбачёв тайи солҳои 1985 то 1991 фаровон навиштаанд; аммо талошҳои ин ислоҳгар барои полудани фазои хафақонии Иттиҳоди Шӯравӣ дар арсаи фарҳангӣ ҳам дигаргуниҳои баргаштнопазире ба бор овард: маҳдудиятҳое, ки раҳбарони бехудо бар худоҷӯёни кешҳои гуногун эъмол карда буданд, лағв шуд; ойинҳои мардумӣ дар саросари Иттиҳоди Шӯравӣ дубора по гирифт; расонаҳои якдасти шӯравӣ шоха-шоха шуданд ва гуногунии бесобиқаи андешаҳову дидгоҳҳоро ба намоиш гузоштанд; адабиёту мусиқию ҳунари мамнӯъа аз зери замин ба рӯи замин роҳ ёфт; торихи такбуъдии Шӯравӣ ва якояки ҷумҳуриҳои он бознависӣ шуд ва ифтихор аз гузаштаи пешошуравӣ ҳам муҷоз шуд…
Аз сӯи дигар, дар паи фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ ва осеб дидани пайвандҳои фарҳангии миёни бахшҳои он дар бисёре аз ҷумҳуриҳо, бавежа дар Осиёи Миёна, фарҳанги чандмиллиятӣ аз рангу бӯ уфтод; рӯзномаҳое, ки, масалан, дар Тоҷикистоне кӯчак ба теъдоди сад ҳазор нусха чоп мешуданд, шуморгонашон ба ду ҳазору як ҳазор уфт кард ё комилан аз паҳнаи расонаҳо нопадид шуд; фарҳанги навин ва ҳунарҳое фарангӣ ба монанди уперову боле, наққошӣ, синемо ва теотри ғарбӣ, ки русҳо ба армуғон оварда буданд, дучори буҳроне фарогир шуд, ки ҳамчунон ҷараён дорад; халаи идеулужике, ки пас аз суқути кумунизм падид омад, ҳамчунон боқист…
Дуруст ба монанди шахсияти Михаил Горбачёв, ки дар канори ҳаводороне сарсахт мухолифоне дуоташа (ашаддӣ) ҳам дорад, паёмадҳои ислоҳоти Горбачёв якдаст набуд: ҳунарманде, ки акнун аз озодии баёни андешааш хушнуд буд, дар айни ҳол аз адами ҳимояти молии давлат гилоя мекард; овозхоне, ки дар зерзаминиаш аз ҷаври рӯзгори шӯравӣ нолаи ҷонсӯз сар медод, ин бор рӯи саҳна ва ошкоро аз зиёнҳои “перестройка” ва “гласност” менолид. Горбачёв бо огоҳии комил аз муҳаббатҳо ва нафратҳои мардум солҳо баъд гуфт: Дар торих “ҳеч ислоҳгари хушбахте вуҷуд надорад”.
Ҳукумати Горбачёв ба даврони риёву дурӯӣ поён дод. Дигар ниёзе набуд, ки дар пажӯҳишҳои илмӣ бе ҳеч далели муваҷҷаҳе ба навиштаҳои раҳбарони садри кумунизм руҷӯъ шавад ва аз касе интизор намерафт, ки ба зӯру иҷбори мақомот дар майдонҳои шаҳр шиъори “Зинда бод Ҳизби Кумунист!”-ро сар диҳад. Шоъирон ҳам маҷбур набуданд бо чанд чакомаи кумунистию ленинӣ муҷаввизи интишори китобашонро бигиранд. Аъзои Ҳизби Кумунист дар Осиёи Миёна ҳам дигар хатнасӯрони писаронашонро дар хафо (пинҳонӣ) анҷом намедоданд. Ҷашнҳое миллӣ чун Наврӯз ҳам аз чордевории хонаҳо раҳо шуд ва ба хиёбонҳо рехт. Ва ҳатто ҷашнҳои фаромӯшшудае чун Сада ва Меҳргон дар хиёбонҳои Душанбеву Хуҷанд роҳ уфтод. Ихтиёроте, ки Горбачёв ба ҷумҳуриҳо дода буд, боъис шуд, ки забонҳои бумӣ ба расмият бирасанд ва дар ин фароянд Тоҷикистон пешгом буд, ки соли 1989 дар паи тазоҳуроти мардум забони форсии тоҷикиро ба унвони забони расмии ҷумҳурӣ ҷойгузини забони русӣ кард.
Аз ин ҷост, ки Горбачёв дар миёни русҳо мухолифони бештаре дорад. Маҳдудияти доманаи корбурди забони русӣ фурсатҳои шуғлии рустаборон дар ҷумҳуриҳои Болтик, Осиёи Миёна ва Қафқозро ҳам маҳдуд кард. Дигар мақому манзалати русҳо мисли собиқ набуд. Барои намуна, Суруди Миллии Ҷумҳурии Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон, ки Абулқосим Лоҳутии Кирмоншоҳӣ соли 1946 навишта буд, бо ин мисраъҳо оғоз мешавад:
Чу дасти рус
Мадад намуд,
Бародарии халқи совет устувор шуд,
Ситораи ҳаёти мо шарорабор шуд…
Ба ҳоли таб
Даруни шаб
Садои раъди давлати Ленин расид
Зи барқи байрақаш сиёҳии ситам парид…
Бо фурӯпошии Шӯравӣ, ки ҳосили нохостаи талошҳои Горбачёв буд, табъан Суруди Миллии Тоҷикистон бознависӣ шуд. Гулназар, шоъири мардумии Тоҷикистон, дар суруди нав бедории худшиносии миллии тоҷикҳоро бозтоб медод:
Диёри арҷманди мо,
Ба бахти мо сари азизи ту баланд бод.
Саъодати ту, давлати ту бегазанд бод.
Зи дурии замонаҳо расидаем,
Ба зери парчами ту саф кашидаем.
Зинда бош, эй Ватан!
Тоҷикистони озоди ман!
Дар ин маврид ҳам шакке нест, ки ҷумҳуриҳои шӯравии пешин истиқлоли тақрибан муфту беранҷи худро мадйуни Михаил Горбачёв ҳастанд. Горбачёв акнун фурӯпошии Шӯравиро “мусибате бузург” медонад ва мегӯяд, ки ислоҳоти ӯ, дар воқеъ, барои бақои Иттиҳоди Шӯравӣ анҷом гирифта буд. Аммо ба қавли худи ӯ, Ҳизби Кумунист “дар имтиҳони демукросӣ ва озодӣ ноком шуд”; яъне бори озодӣ ва демукросиро тоб наоварад.
Горбачёв дар мусоҳибаҳои мухталиф ва дар китоби хотироташ “Танҳо бо худ” (“Наедине с собой”) таъкид карда, ки ба ҳеч рӯй аз ислоҳоте, ки анҷом дод ва ҷаҳонро дигаргун кард, пушаймон нест, аммо таассуф аз он мехурад, ки чорае барои бақо ва давоми Иттиҳоди Шӯравӣ дигар намонда буд.
Михаил Горбачёв, ки акнун раиси Бунёди байнулмилалии мутолеъоти иҷтимоъӣ-иқтисодӣ ва сиёсии “Горбачёв” аст, нахустин раҳбари Иттиҳоди Шӯравист, ки ҳаштодсолагиашро ҷашн мегирад. Раҳбарони дигари Шӯравӣ на умре бад-ин дарозӣ доштанд ва на таҳаввулоте эҷод карданд, ки ҷаҳонро дигаргун карда бошад. Мизону миқёси таҳаввулоти давраи Горбачёвро шояд битавон танҳо бо инқилоби Уктубри Ленин муқоиса кард.
Михаил Горбачёв, ки соли 1991 ҷоизаи сулҳи Нубелро бурд, дар миёни сиёсатмадорони ғарбӣ беандоза маҳбуб аст ва бо раҳбарони феълии бисёре аз ин кишварҳо равобити дӯстона дорад. Қарор аст рӯзи 30 морс (март) дар толори салтанатии Олберт Ҳолли Ландан кунсерти бошукӯҳе бо номи “Горбӣ-80” ба ифтихори ҳаштодсолагии ислоҳгари бузург бо ҳузури сиёсатмадорони баландпоя ва ситораҳои ҳунари мусиқӣ баргузор шавад. Ва аммо рӯзи дувуми морс (март), ки зодрӯзи Горбачёв аст, дӯстони ӯ дар шаҳри Маскав ҷашне бузург тадорук дидаанд.
Дар гузориши мусаввари ин матлаб муруре дорем бар зиндагии Михаил Горбачёв:
(вижаи JadidOnline.com)
Дар бораи паёмадҳои сиёсию иҷтимоъии ислоҳоти Михаил Горбачёв тайи солҳои 1985 то 1991 фаровон навиштаанд; аммо талошҳои ин ислоҳгар барои полудани фазои хафақонии Иттиҳоди Шӯравӣ дар арсаи фарҳангӣ ҳам дигаргуниҳои баргаштнопазире ба бор овард: маҳдудиятҳое, ки раҳбарони бехудо бар худоҷӯёни кешҳои гуногун эъмол карда буданд, лағв шуд; ойинҳои мардумӣ дар саросари Иттиҳоди Шӯравӣ дубора по гирифт; расонаҳои якдасти шӯравӣ шоха-шоха шуданд ва гуногунии бесобиқаи андешаҳову дидгоҳҳоро ба намоиш гузоштанд; адабиёту мусиқию ҳунари мамнӯъа аз зери замин ба рӯи замин роҳ ёфт; торихи такбуъдии Шӯравӣ ва якояки ҷумҳуриҳои он бознависӣ шуд ва ифтихор аз гузаштаи пешошуравӣ ҳам муҷоз шуд…
Аз сӯи дигар, дар паи фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ ва осеб дидани пайвандҳои фарҳангии миёни бахшҳои он дар бисёре аз ҷумҳуриҳо, бавежа дар Осиёи Миёна, фарҳанги чандмиллиятӣ аз рангу бӯ уфтод; рӯзномаҳое, ки, масалан, дар Тоҷикистоне кӯчак ба теъдоди сад ҳазор нусха чоп мешуданд, шуморгонашон ба ду ҳазору як ҳазор уфт кард ё комилан аз паҳнаи расонаҳо нопадид шуд; фарҳанги навин ва ҳунарҳое фарангӣ ба монанди уперову боле, наққошӣ, синемо ва теотри ғарбӣ, ки русҳо ба армуғон оварда буданд, дучори буҳроне фарогир шуд, ки ҳамчунон ҷараён дорад; халаи идеулужике, ки пас аз суқути кумунизм падид омад, ҳамчунон боқист…
Дуруст ба монанди шахсияти Михаил Горбачёв, ки дар канори ҳаводороне сарсахт мухолифоне дуоташа (ашаддӣ) ҳам дорад, паёмадҳои ислоҳоти Горбачёв якдаст набуд: ҳунарманде, ки акнун аз озодии баёни андешааш хушнуд буд, дар айни ҳол аз адами ҳимояти молии давлат гилоя мекард; овозхоне, ки дар зерзаминиаш аз ҷаври рӯзгори шӯравӣ нолаи ҷонсӯз сар медод, ин бор рӯи саҳна ва ошкоро аз зиёнҳои “перестройка” ва “гласност” менолид. Горбачёв бо огоҳии комил аз муҳаббатҳо ва нафратҳои мардум солҳо баъд гуфт: Дар торих “ҳеч ислоҳгари хушбахте вуҷуд надорад”.
Ҳукумати Горбачёв ба даврони риёву дурӯӣ поён дод. Дигар ниёзе набуд, ки дар пажӯҳишҳои илмӣ бе ҳеч далели муваҷҷаҳе ба навиштаҳои раҳбарони садри кумунизм руҷӯъ шавад ва аз касе интизор намерафт, ки ба зӯру иҷбори мақомот дар майдонҳои шаҳр шиъори “Зинда бод Ҳизби Кумунист!”-ро сар диҳад. Шоъирон ҳам маҷбур набуданд бо чанд чакомаи кумунистию ленинӣ муҷаввизи интишори китобашонро бигиранд. Аъзои Ҳизби Кумунист дар Осиёи Миёна ҳам дигар хатнасӯрони писаронашонро дар хафо (пинҳонӣ) анҷом намедоданд. Ҷашнҳое миллӣ чун Наврӯз ҳам аз чордевории хонаҳо раҳо шуд ва ба хиёбонҳо рехт. Ва ҳатто ҷашнҳои фаромӯшшудае чун Сада ва Меҳргон дар хиёбонҳои Душанбеву Хуҷанд роҳ уфтод. Ихтиёроте, ки Горбачёв ба ҷумҳуриҳо дода буд, боъис шуд, ки забонҳои бумӣ ба расмият бирасанд ва дар ин фароянд Тоҷикистон пешгом буд, ки соли 1989 дар паи тазоҳуроти мардум забони форсии тоҷикиро ба унвони забони расмии ҷумҳурӣ ҷойгузини забони русӣ кард.
Аз ин ҷост, ки Горбачёв дар миёни русҳо мухолифони бештаре дорад. Маҳдудияти доманаи корбурди забони русӣ фурсатҳои шуғлии рустаборон дар ҷумҳуриҳои Болтик, Осиёи Миёна ва Қафқозро ҳам маҳдуд кард. Дигар мақому манзалати русҳо мисли собиқ набуд. Барои намуна, Суруди Миллии Ҷумҳурии Шӯравии Сусиёлистии Тоҷикистон, ки Абулқосим Лоҳутии Кирмоншоҳӣ соли 1946 навишта буд, бо ин мисраъҳо оғоз мешавад:
Чу дасти рус
Мадад намуд,
Бародарии халқи совет устувор шуд,
Ситораи ҳаёти мо шарорабор шуд…
Ба ҳоли таб
Даруни шаб
Садои раъди давлати Ленин расид
Зи барқи байрақаш сиёҳии ситам парид…
Бо фурӯпошии Шӯравӣ, ки ҳосили нохостаи талошҳои Горбачёв буд, табъан Суруди Миллии Тоҷикистон бознависӣ шуд. Гулназар, шоъири мардумии Тоҷикистон, дар суруди нав бедории худшиносии миллии тоҷикҳоро бозтоб медод:
Диёри арҷманди мо,
Ба бахти мо сари азизи ту баланд бод.
Саъодати ту, давлати ту бегазанд бод.
Зи дурии замонаҳо расидаем,
Ба зери парчами ту саф кашидаем.
Зинда бош, эй Ватан!
Тоҷикистони озоди ман!
Дар ин маврид ҳам шакке нест, ки ҷумҳуриҳои шӯравии пешин истиқлоли тақрибан муфту беранҷи худро мадйуни Михаил Горбачёв ҳастанд. Горбачёв акнун фурӯпошии Шӯравиро “мусибате бузург” медонад ва мегӯяд, ки ислоҳоти ӯ, дар воқеъ, барои бақои Иттиҳоди Шӯравӣ анҷом гирифта буд. Аммо ба қавли худи ӯ, Ҳизби Кумунист “дар имтиҳони демукросӣ ва озодӣ ноком шуд”; яъне бори озодӣ ва демукросиро тоб наоварад.
Горбачёв дар мусоҳибаҳои мухталиф ва дар китоби хотироташ “Танҳо бо худ” (“Наедине с собой”) таъкид карда, ки ба ҳеч рӯй аз ислоҳоте, ки анҷом дод ва ҷаҳонро дигаргун кард, пушаймон нест, аммо таассуф аз он мехурад, ки чорае барои бақо ва давоми Иттиҳоди Шӯравӣ дигар намонда буд.
Михаил Горбачёв, ки акнун раиси Бунёди байнулмилалии мутолеъоти иҷтимоъӣ-иқтисодӣ ва сиёсии “Горбачёв” аст, нахустин раҳбари Иттиҳоди Шӯравист, ки ҳаштодсолагиашро ҷашн мегирад. Раҳбарони дигари Шӯравӣ на умре бад-ин дарозӣ доштанд ва на таҳаввулоте эҷод карданд, ки ҷаҳонро дигаргун карда бошад. Мизону миқёси таҳаввулоти давраи Горбачёвро шояд битавон танҳо бо инқилоби Уктубри Ленин муқоиса кард.
Михаил Горбачёв, ки соли 1991 ҷоизаи сулҳи Нубелро бурд, дар миёни сиёсатмадорони ғарбӣ беандоза маҳбуб аст ва бо раҳбарони феълии бисёре аз ин кишварҳо равобити дӯстона дорад. Қарор аст рӯзи 30 морс (март) дар толори салтанатии Олберт Ҳолли Ландан кунсерти бошукӯҳе бо номи “Горбӣ-80” ба ифтихори ҳаштодсолагии ислоҳгари бузург бо ҳузури сиёсатмадорони баландпоя ва ситораҳои ҳунари мусиқӣ баргузор шавад. Ва аммо рӯзи дувуми морс (март), ки зодрӯзи Горбачёв аст, дӯстони ӯ дар шаҳри Маскав ҷашне бузург тадорук дидаанд.
Дар гузориши мусаввари ин матлаб муруре дорем бар зиндагии Михаил Горбачёв:
Tuesday, March 01, 2011
When Women Become Men
Вақте ки занҳо мард мешаванд
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Заноне, ки бо чеҳраи гирифта ва чашмони ашкбор канори Кохи раёсати ҷумҳурӣ ё Додситонии кул дод меҷӯянд; аксест, ки тайи солҳои ахир борҳову борҳо дар расонаҳо дидаем. Аммо ҳаргиз аз ҳеч манбаъе нашунидаем, ки додхоҳии ин занон ба ҷое расида бошад.
Замона ҷинсияти муътаризони моро ҳам тағйир додааст. Дар саросари ҷаҳон мардҳо дар саффи нахусти муътаризон қарор доранд; дар деҳкадаи мо ашку оҳу нолаи занон сипари бало шудааст. Тарс аз мусибатҳои даврони ҷанги дохилӣ ҳанӯз сару синаи мардонро тарк нагуфта. Дигар шояд вақти он аст, ки истилоҳоте чун “марду мардона”, “мардонавор”, “мардак ворӣ”… барои “зану занона”, “занонавор”, “занак ворӣ” ҷой холӣ кунад. Дигар чи кори мардонае мондааст, ки занони тоҷик бо шаҳомату бурдборӣ онро анҷом надода бошанд? Вожаи “мардикорӣ”-ро ҳам боиста аст иваз кунем, чун фаровон дидаем занони тоҷики “мардикор”-ро. Ва боз ҳам занон ҳастанд, ки гоҳ садои эътирози мардумро ба гӯшҳои гарони давлатмардон мерасонанд, ҳарчанд борҳо мавриди латукӯби маъмурони, ба истилоҳ, интизомии мард воқеъ шудаанд. Аммо ҳамоно қалби занонаи саршор аз меҳру меҳрҷӯӣ ва доду додхоҳишон иҷоза намедиҳад, ки ҳақорату хориро фурӯ бибаранду хомӯш бимонанд. Дар остонаи Рӯзи ҷаҳонии зан ин шуҷоъати занонаро бояд тақдир кард ва дар сӯги шуҷоъати мурдаи мардона нишаст.
Ин бор занон ба додхоҳӣ омадаанд, чун хонаву кошонаашон дар маҳаллаи Қӯштеппаи ноҳияи Рӯдакӣ якшаба бо хок яксон шудааст. Мегӯянд, санади хариди заминро аз ҷамоъати маҳал гирифтаанд ва бино ба қонунҳои мавҷуд дору надорашонро ҷамъ кардаанду хона сохтаанд, то як шаб бибинанд, ки хонаву дору надорашон ба бод рафтааст. Акнун қарор аст чи касе ба доди ин бехонумонҳо бирасад ва зиёни воридаро ҷуброн кунад? Ин пурсишест, ки дар долонҳои мақомот тавассути ҳамин занон ва хабарнигорон борҳо танин андохта ва посухе наёфтааст.
Баъдан таъаҷҷуб мекунем, ки чаро давлати Қаззофӣ дар Либӣ, ки зоҳиран 42 сол орому рӯ ба пешрафт буд, якбора дастхуши таҳаввулоти вайронгаре шуд ва ин ки эътирози мардум чи сарчашмае дорад. Баъдан намефаҳмем, ки 30 сол ҳукумати Муборак чи бадӣ дошт, ки мардум ба зӯр аз арш ба фаршаш афканданд. Ва гич мемонем, ки чаро давлатҳои араби дигар ин рӯзҳо дар таҳлукаи бақо уфтодаанд.
Ҳамин “ҳаққи кас хурданҳо”, мардумозориҳо, гӯш бастан ба садои эътирози занон, чашм бастан ба гиряву ранҷи як кӯдаки бехонумоншуда, нодида гирифтани эътирози хафашуда пушти нигоҳи андӯҳбору хашмгини мардон буд, ки пояи ҳукуматҳои ҷаҳони рӯ ба бедории арабро мутазалзил кард. Ин иттифоқот якшаба намеуфтад. Ба дарозо мекашад ва анбони дарду ранҷҳои мардум пур мешавад. Ва давлатҳо пайваста аз ин ғалатҳо мекунанд ва раҳбарон ҳамвора ба фикри хонаводаи худ мемонанд ва фарзандонашонро ба мақомҳои болову болотар ҳидоят мекунанду менишонанд ва ҷайби давлатмардон аз пуле, ки манбаъу маншааш маълум нест, пур мешавад ва ҷайби мардум, ки хонаҳояшонро вайрон кардаанд, холиву холитар мешавад ва мардум ба сатҳе аз фақру нодорӣ мерасанд, ки дигар чизе надоранд аз даст бидиҳанд ва дар изои маҳрумият аз ҳама чиз шуҷоъат меёбанд ва садои ҳабсшудаи эътироз раҳо мешавад ва пояҳои истибдод меларзад… Ин як сенориюи абадист, ки ҳамеша ва ҳама ҷо рух дода, аммо барои ҳеч ҳокими мустабидду худкомае дарси ибрат нашудааст. Деру зуд дорад, ба истилоҳ, аммо сухту сӯз надорад.
Пас ҳар ҳокими фарзонае талош мекунад мизони эътирозҳоро бо бароварда кардани ниёзи мардум поин биоварад. Шайхҳову султонҳои нобихради араб ҳам, ки аз дур мавҷи эътирозҳои кӯбандаро мушоҳида мекунанд, дар ҳоли бож додан ба мардуми худашон ҳастанд. Ҳафтаи гузашта подшоҳи Арабистони Саъудӣ эълом кард, ки байни мардумаш ҳудуди 35 милёрд дулорро тавзеъ хоҳад кард; ин як навъ ришва ба мардум, бавежа ҷавонон аст, то ба тақлид аз ҳамзабонони мисришон пояҳои тахти хонадони фосиди Саъудро нашкананд. Маълум нест пас додани ҳаққи ҳалоли мардум ба худашон, ки чорае деррасида ба назар мерасад, то чанд сабоҳи дигар Оли Саъудро бар тахт устувор нигаҳ дорад. Аммо ин чора ҳокӣ аз огоҳии хонадони Саъуд аз эътирозоти фурӯхуфтаи ҷамъияти кишвараш аст.
Аз ин рӯ, вақте ки занҳо мард мешаванд, мардикор мешаванд, мардонавор эътироз мекунанду дод мехоҳанд, давлатҳо бояд нигарон шаванд; чун пушти садои ҳар зане гирифторию бечорагии чандин мард нуҳуфта аст, ки феълан ёрои эътироз кардан надоранд. Давлате, ки бақои худашро мехоҳад, бояд ба мардум маҷоли эътироз диҳад, то эътироз табдил ба инфиҷор нашавад; то бо огоҳии комил аз хостаҳои мардум ба ислоҳи кӯтоҳиҳои худ бикӯшад. Чун зарфи сарбастаи ҷӯшанда дер давом намеоварад.
Дар акси боло аз торнамои BBCPersian гурӯҳе аз маъмурони пулисро мебинем, ки занони муътаризро аз канори Кохи раёсати ҷумҳурӣ меронанд.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Замона ҷинсияти муътаризони моро ҳам тағйир додааст. Дар саросари ҷаҳон мардҳо дар саффи нахусти муътаризон қарор доранд; дар деҳкадаи мо ашку оҳу нолаи занон сипари бало шудааст. Тарс аз мусибатҳои даврони ҷанги дохилӣ ҳанӯз сару синаи мардонро тарк нагуфта. Дигар шояд вақти он аст, ки истилоҳоте чун “марду мардона”, “мардонавор”, “мардак ворӣ”… барои “зану занона”, “занонавор”, “занак ворӣ” ҷой холӣ кунад. Дигар чи кори мардонае мондааст, ки занони тоҷик бо шаҳомату бурдборӣ онро анҷом надода бошанд? Вожаи “мардикорӣ”-ро ҳам боиста аст иваз кунем, чун фаровон дидаем занони тоҷики “мардикор”-ро. Ва боз ҳам занон ҳастанд, ки гоҳ садои эътирози мардумро ба гӯшҳои гарони давлатмардон мерасонанд, ҳарчанд борҳо мавриди латукӯби маъмурони, ба истилоҳ, интизомии мард воқеъ шудаанд. Аммо ҳамоно қалби занонаи саршор аз меҳру меҳрҷӯӣ ва доду додхоҳишон иҷоза намедиҳад, ки ҳақорату хориро фурӯ бибаранду хомӯш бимонанд. Дар остонаи Рӯзи ҷаҳонии зан ин шуҷоъати занонаро бояд тақдир кард ва дар сӯги шуҷоъати мурдаи мардона нишаст.
Ин бор занон ба додхоҳӣ омадаанд, чун хонаву кошонаашон дар маҳаллаи Қӯштеппаи ноҳияи Рӯдакӣ якшаба бо хок яксон шудааст. Мегӯянд, санади хариди заминро аз ҷамоъати маҳал гирифтаанд ва бино ба қонунҳои мавҷуд дору надорашонро ҷамъ кардаанду хона сохтаанд, то як шаб бибинанд, ки хонаву дору надорашон ба бод рафтааст. Акнун қарор аст чи касе ба доди ин бехонумонҳо бирасад ва зиёни воридаро ҷуброн кунад? Ин пурсишест, ки дар долонҳои мақомот тавассути ҳамин занон ва хабарнигорон борҳо танин андохта ва посухе наёфтааст.
Баъдан таъаҷҷуб мекунем, ки чаро давлати Қаззофӣ дар Либӣ, ки зоҳиран 42 сол орому рӯ ба пешрафт буд, якбора дастхуши таҳаввулоти вайронгаре шуд ва ин ки эътирози мардум чи сарчашмае дорад. Баъдан намефаҳмем, ки 30 сол ҳукумати Муборак чи бадӣ дошт, ки мардум ба зӯр аз арш ба фаршаш афканданд. Ва гич мемонем, ки чаро давлатҳои араби дигар ин рӯзҳо дар таҳлукаи бақо уфтодаанд.
Ҳамин “ҳаққи кас хурданҳо”, мардумозориҳо, гӯш бастан ба садои эътирози занон, чашм бастан ба гиряву ранҷи як кӯдаки бехонумоншуда, нодида гирифтани эътирози хафашуда пушти нигоҳи андӯҳбору хашмгини мардон буд, ки пояи ҳукуматҳои ҷаҳони рӯ ба бедории арабро мутазалзил кард. Ин иттифоқот якшаба намеуфтад. Ба дарозо мекашад ва анбони дарду ранҷҳои мардум пур мешавад. Ва давлатҳо пайваста аз ин ғалатҳо мекунанд ва раҳбарон ҳамвора ба фикри хонаводаи худ мемонанд ва фарзандонашонро ба мақомҳои болову болотар ҳидоят мекунанду менишонанд ва ҷайби давлатмардон аз пуле, ки манбаъу маншааш маълум нест, пур мешавад ва ҷайби мардум, ки хонаҳояшонро вайрон кардаанд, холиву холитар мешавад ва мардум ба сатҳе аз фақру нодорӣ мерасанд, ки дигар чизе надоранд аз даст бидиҳанд ва дар изои маҳрумият аз ҳама чиз шуҷоъат меёбанд ва садои ҳабсшудаи эътироз раҳо мешавад ва пояҳои истибдод меларзад… Ин як сенориюи абадист, ки ҳамеша ва ҳама ҷо рух дода, аммо барои ҳеч ҳокими мустабидду худкомае дарси ибрат нашудааст. Деру зуд дорад, ба истилоҳ, аммо сухту сӯз надорад.
Пас ҳар ҳокими фарзонае талош мекунад мизони эътирозҳоро бо бароварда кардани ниёзи мардум поин биоварад. Шайхҳову султонҳои нобихради араб ҳам, ки аз дур мавҷи эътирозҳои кӯбандаро мушоҳида мекунанд, дар ҳоли бож додан ба мардуми худашон ҳастанд. Ҳафтаи гузашта подшоҳи Арабистони Саъудӣ эълом кард, ки байни мардумаш ҳудуди 35 милёрд дулорро тавзеъ хоҳад кард; ин як навъ ришва ба мардум, бавежа ҷавонон аст, то ба тақлид аз ҳамзабонони мисришон пояҳои тахти хонадони фосиди Саъудро нашкананд. Маълум нест пас додани ҳаққи ҳалоли мардум ба худашон, ки чорае деррасида ба назар мерасад, то чанд сабоҳи дигар Оли Саъудро бар тахт устувор нигаҳ дорад. Аммо ин чора ҳокӣ аз огоҳии хонадони Саъуд аз эътирозоти фурӯхуфтаи ҷамъияти кишвараш аст.
Аз ин рӯ, вақте ки занҳо мард мешаванд, мардикор мешаванд, мардонавор эътироз мекунанду дод мехоҳанд, давлатҳо бояд нигарон шаванд; чун пушти садои ҳар зане гирифторию бечорагии чандин мард нуҳуфта аст, ки феълан ёрои эътироз кардан надоранд. Давлате, ки бақои худашро мехоҳад, бояд ба мардум маҷоли эътироз диҳад, то эътироз табдил ба инфиҷор нашавад; то бо огоҳии комил аз хостаҳои мардум ба ислоҳи кӯтоҳиҳои худ бикӯшад. Чун зарфи сарбастаи ҷӯшанда дер давом намеоварад.
Дар акси боло аз торнамои BBCPersian гурӯҳе аз маъмурони пулисро мебинем, ки занони муътаризро аз канори Кохи раёсати ҷумҳурӣ меронанд.
Monday, February 21, 2011
Who's Woken Up Arabs?
Кӣ арабҳоро бедор кард?
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар ҷаҳони араб рухдодҳое ҷараён дорад, ки маҷаллаи “Economist”-и чопи Ландан рӯи ҷилдаш онро “The Awakening” (Бедорӣ) унвон мекунад ва дар расонаҳои дигар бо номи “Баҳори ҷаҳони араб” аз он ёд мешавад. Баҳор муқорини шукуфтан асту шукуфоӣ ва тасаввури ғолиб бар ин аст, ки такону талотуми мардумӣ ва фирори мустабиддони даҳсолаҳо дар ниҳоят ба шукуфоӣ хоҳад анҷомид. Гоҳ расидан ба мақсуд (шукуфоӣ) метавонад ба дарозо бикашад, аммо таҳаввулу тағйир оғози ҳар навъ шукуфоист. Обе, ки бетакону ором барои даҳсолаҳо бимонад, табдил ба мурдоб мешавад.
Раҳбарони шимоли Офриқову Ховари Миёна ҳам акнун маҷбуранд ёд бигиранд, ки ҳар омадане рафтане ҳам дорад, вагарна талотуми мардумӣ аз бистар ба соҳил барашон хоҳад андохт. Ин паёмест, ки мардуми ин минтақаҳо ба саросари ҷаҳон фиристодаанд. Раҳбароне, ки писаронашонро барои варосати “тоҷу тахт” омода карда буданд, акнун на танҳо аз фикри ҳукумати маврусӣ (ирсӣ) дасту дил шустаанд, балки ба фикри ҳифзи ҷону моли худ ва хонаводаашон уфтодаанд ва дарбадар дунболи паноҳгоҳе мегарданд. Таваҳҳушу куштори қаззофигуна дар Либӣ ҳам дар ниҳоят чорасози идомаи истибдодашон нахоҳад шуд.
Аммо ин бедорӣ аз куҷо сарчашма мегирад? Чи гуна аст, ки тӯдаҳои дирӯз сарбазеру фармонбардор имрӯз бо густохии тамом сар баланд кардаанд ва ҳаққашонро мехоҳанд? Магар ҳаминҳо набуданд, ки ба султаи қаҳҳору ҷаббори мустабиддонашон сари итоъату таслим фуруд оварда буданд? Ва раҳбари ин ҷунбишҳо чи касест, ки ҷое номе аз ҳеч кадом ба чашм намехурад?
Бисёре дар ин замина ба қудрати расонаҳо ишора мекунанд. Ҳатто бархе аз риштаҳои рӯзноманигорӣ дар донишгоҳҳои Ғарб бо зикри ин нукта, ки “расонаҳо сарнавишти миллатҳоро шакл медиҳанд” довталабонро ба таҳсил мехонанд. Оё ба ростӣ ҳукумати чаҳорум ба андозае нерӯ гирифта, ки қудрати се ҳукумати аввалро бад-ин гуна ба чолиш, ва дар ниҳоят, ба лаҷанзору фаромӯшхонаи торих мекашонад?
Дар баҳсҳое, ки сари ин мавзӯъ даргирифтааст, ғолибан ду тарафро мебинем. Тарафи нахуст мекӯшад қудрати расонаҳо (матбуъот)-ро ҳаюлоӣ, азим, шикастнопазир ва дарҳамандоз вонамуд кунад. Дар ҳоле ки тарафи дувум расонаҳоро басодагӣ ҳомили ахбору иттилоъот медонад, на бозигаре, ки битавонад дар арсаи сиёсию иҷтимоъӣ таҳаввулоте чун инқилобро биофаринад. Ин як намунаи клоссик аз ифроту тафрит аст. Чун ба назар мерасад, “миёнгини заррин”-и ин баҳс посухи пурсиш бошад.
Дар ҳамаи рӯйдодҳое, ки шимоли Офриқо ва Ховари Миёнаро дарменавардад, ҷои пои расонаҳоро метавон дид. Шояд агар Холид Саъид, як веблогнависи 28-солаи мисрӣ дар шаҳри Искандария, тавассути маъмурони давлатӣ дар моҳи жуан (июн)-и 2010 кушта намешуд, Ҳуснӣ Муборак ҳам бо ин сарнавишт дучор намеомад. Қатли ҳамон веблогнависи ҷавон буд, ки ҷомеъаро такон дод ва доманаи эътирозот рафта-рафта саросари кишварро фаро гирифт ва Муборакро фирорӣ дод. Аммо расонаҳо буданд, ки ин хабарро мунташир ва пайгирӣ карданд ва фазоеро падид оварданд, ки ба поёни сӣ сол истибдоди Муборак анҷомид.
Албатта, инқилоби Тунис аз муҳаррикҳои аслие буд, ки ба муътаризони мисрӣ рӯҳияи инқилобӣ дод. Инқилоби Тунис ҳам муттакӣ ба расонаҳои иҷтимоъие чун Facebook ва Tweeter буд. Талотуми мардумии Баҳрайн ҳам. Яману Урдуну Либӣ ҳам. Ҳама ба гунае бо расонаҳои иҷтимоъии интернетӣ гиреҳ хурдаанд. Ҷунбиши Сабзи Эрон дар соли 2009 нахустин ҷунбиши мардумӣ буд, ки бо иттико ба расонаҳои интернетӣ по гирифт ва ҳамчунон идома дорад. Бо ин ки ҷунбиши Эрон ҳанӯз ба ҳадаф нарасидааст, пешоҳанги ҳамаи ҷунбишҳои мардумии дигар дар минтақа ба шумор меояд, чун ҳамагӣ дорои вежагиҳои ҳамгун ҳастанд: ҳеч кадом раҳбари мушаххас надоранд ва ҳамагӣ муттакӣ ба расонаҳоанд.
Аммо ҷаҳони араб аз неъмати дигаре ҳам ба номи шабакаи телевизюнии “Алҷазира” бархурдор аст, ки ба таври шабонарӯзӣ аз Қатар тамоми рӯйдодҳои ҷаҳони арабро пӯшиш медиҳад ва садои мардуми муътариз бе мумонеъат аз тариқи он ба забонҳои арабӣ ва инглисӣ дар саросари ҷаҳон пахш мешавад. Шояд битавон ба ҷуръат иддаъо кард, ки бузургтарин дастоварди арабҳо дар даҳсолаҳои ахир ҳамин шабакаи “Алҷазира” аст, ки манфури мустабиддон ва маҳбуби мардуми одӣ шудааст. Омрико ҳам дар Кобулу Бағдод дафтари ин шабакаро бумборон карда буд; ҳукуматҳои Мубораку Қаззофӣ ҳам ташнаи хуни гардонандагони “Алҷазира” буданду ҳастанд. Аммо чашми ҷаҳониён дар ин рӯзҳо аз сафҳаи телевизюни “Алҷазира” канда намешавад, ки бо ҳазорон ранҷу заҳмат садову симои мардуми муътаризро ба чашму гӯши ҷаҳониён мерасонад.
Доманаи ҷаҳонгири расонаҳо ба ҷунбишҳои мардумӣ ин имконро додааст, ки бидуни раҳбар ҳам садои эътирозашонро баланд кунанд, дида ва шунида шаванд. Вале агар бишавад мизони таъсиргузории расонаҳо (Интернет, матбуъот, телевизюн, родю)-ро 50 дарсад талаққӣ кард, 50 дарсади дигар ба омилҳои дигаре бармегардад, ки шояд битавон онро “мояи буҳронӣ” (критическая масса – рус.) номид: мизони истибдод, тӯли давраи истибдод, мизони фасоди раҳбарон, мизони огоҳии мардум аз ҳуқуқашон ва аз истибдоди ҳоким ва мизони беҳзистии мардум. Дар кишварҳое, ки яке аз ин омилҳо ба шохиси мавриди ниёз нарасида бошад, наметавон интизори ҷунбишеро дошт, ҳатто бо пӯшиши пайвастаи расонаҳо. Расонаҳо рӯйдодҳоеро пӯшиш медиҳанд, ки дар ҳоли вуқӯъ бошад. Аз ин рӯ мебинем, ки “бедории ҷаҳони араб” давлатҳои мустабидду худкомае чун Арабистони Саъудиро канор мегузорад; ҳарчанд суҳбат аз ҳуқуқи башар дар ин салатанати ҳудуди 80-сола латифаи нобаҷову талхест.
Аммо шакке дар сайри такомулӣ ва рушди худшиносии миллатҳо нест. Он “мояи буҳронӣ” ба дур аз хостаи ину он саранҷом шакл мегирад ва идомаи истибдодро номумкин мекунад.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар ҷаҳони араб рухдодҳое ҷараён дорад, ки маҷаллаи “Economist”-и чопи Ландан рӯи ҷилдаш онро “The Awakening” (Бедорӣ) унвон мекунад ва дар расонаҳои дигар бо номи “Баҳори ҷаҳони араб” аз он ёд мешавад. Баҳор муқорини шукуфтан асту шукуфоӣ ва тасаввури ғолиб бар ин аст, ки такону талотуми мардумӣ ва фирори мустабиддони даҳсолаҳо дар ниҳоят ба шукуфоӣ хоҳад анҷомид. Гоҳ расидан ба мақсуд (шукуфоӣ) метавонад ба дарозо бикашад, аммо таҳаввулу тағйир оғози ҳар навъ шукуфоист. Обе, ки бетакону ором барои даҳсолаҳо бимонад, табдил ба мурдоб мешавад.
Раҳбарони шимоли Офриқову Ховари Миёна ҳам акнун маҷбуранд ёд бигиранд, ки ҳар омадане рафтане ҳам дорад, вагарна талотуми мардумӣ аз бистар ба соҳил барашон хоҳад андохт. Ин паёмест, ки мардуми ин минтақаҳо ба саросари ҷаҳон фиристодаанд. Раҳбароне, ки писаронашонро барои варосати “тоҷу тахт” омода карда буданд, акнун на танҳо аз фикри ҳукумати маврусӣ (ирсӣ) дасту дил шустаанд, балки ба фикри ҳифзи ҷону моли худ ва хонаводаашон уфтодаанд ва дарбадар дунболи паноҳгоҳе мегарданд. Таваҳҳушу куштори қаззофигуна дар Либӣ ҳам дар ниҳоят чорасози идомаи истибдодашон нахоҳад шуд.
Аммо ин бедорӣ аз куҷо сарчашма мегирад? Чи гуна аст, ки тӯдаҳои дирӯз сарбазеру фармонбардор имрӯз бо густохии тамом сар баланд кардаанд ва ҳаққашонро мехоҳанд? Магар ҳаминҳо набуданд, ки ба султаи қаҳҳору ҷаббори мустабиддонашон сари итоъату таслим фуруд оварда буданд? Ва раҳбари ин ҷунбишҳо чи касест, ки ҷое номе аз ҳеч кадом ба чашм намехурад?
Бисёре дар ин замина ба қудрати расонаҳо ишора мекунанд. Ҳатто бархе аз риштаҳои рӯзноманигорӣ дар донишгоҳҳои Ғарб бо зикри ин нукта, ки “расонаҳо сарнавишти миллатҳоро шакл медиҳанд” довталабонро ба таҳсил мехонанд. Оё ба ростӣ ҳукумати чаҳорум ба андозае нерӯ гирифта, ки қудрати се ҳукумати аввалро бад-ин гуна ба чолиш, ва дар ниҳоят, ба лаҷанзору фаромӯшхонаи торих мекашонад?
Дар баҳсҳое, ки сари ин мавзӯъ даргирифтааст, ғолибан ду тарафро мебинем. Тарафи нахуст мекӯшад қудрати расонаҳо (матбуъот)-ро ҳаюлоӣ, азим, шикастнопазир ва дарҳамандоз вонамуд кунад. Дар ҳоле ки тарафи дувум расонаҳоро басодагӣ ҳомили ахбору иттилоъот медонад, на бозигаре, ки битавонад дар арсаи сиёсию иҷтимоъӣ таҳаввулоте чун инқилобро биофаринад. Ин як намунаи клоссик аз ифроту тафрит аст. Чун ба назар мерасад, “миёнгини заррин”-и ин баҳс посухи пурсиш бошад.
Дар ҳамаи рӯйдодҳое, ки шимоли Офриқо ва Ховари Миёнаро дарменавардад, ҷои пои расонаҳоро метавон дид. Шояд агар Холид Саъид, як веблогнависи 28-солаи мисрӣ дар шаҳри Искандария, тавассути маъмурони давлатӣ дар моҳи жуан (июн)-и 2010 кушта намешуд, Ҳуснӣ Муборак ҳам бо ин сарнавишт дучор намеомад. Қатли ҳамон веблогнависи ҷавон буд, ки ҷомеъаро такон дод ва доманаи эътирозот рафта-рафта саросари кишварро фаро гирифт ва Муборакро фирорӣ дод. Аммо расонаҳо буданд, ки ин хабарро мунташир ва пайгирӣ карданд ва фазоеро падид оварданд, ки ба поёни сӣ сол истибдоди Муборак анҷомид.
Албатта, инқилоби Тунис аз муҳаррикҳои аслие буд, ки ба муътаризони мисрӣ рӯҳияи инқилобӣ дод. Инқилоби Тунис ҳам муттакӣ ба расонаҳои иҷтимоъие чун Facebook ва Tweeter буд. Талотуми мардумии Баҳрайн ҳам. Яману Урдуну Либӣ ҳам. Ҳама ба гунае бо расонаҳои иҷтимоъии интернетӣ гиреҳ хурдаанд. Ҷунбиши Сабзи Эрон дар соли 2009 нахустин ҷунбиши мардумӣ буд, ки бо иттико ба расонаҳои интернетӣ по гирифт ва ҳамчунон идома дорад. Бо ин ки ҷунбиши Эрон ҳанӯз ба ҳадаф нарасидааст, пешоҳанги ҳамаи ҷунбишҳои мардумии дигар дар минтақа ба шумор меояд, чун ҳамагӣ дорои вежагиҳои ҳамгун ҳастанд: ҳеч кадом раҳбари мушаххас надоранд ва ҳамагӣ муттакӣ ба расонаҳоанд.
Аммо ҷаҳони араб аз неъмати дигаре ҳам ба номи шабакаи телевизюнии “Алҷазира” бархурдор аст, ки ба таври шабонарӯзӣ аз Қатар тамоми рӯйдодҳои ҷаҳони арабро пӯшиш медиҳад ва садои мардуми муътариз бе мумонеъат аз тариқи он ба забонҳои арабӣ ва инглисӣ дар саросари ҷаҳон пахш мешавад. Шояд битавон ба ҷуръат иддаъо кард, ки бузургтарин дастоварди арабҳо дар даҳсолаҳои ахир ҳамин шабакаи “Алҷазира” аст, ки манфури мустабиддон ва маҳбуби мардуми одӣ шудааст. Омрико ҳам дар Кобулу Бағдод дафтари ин шабакаро бумборон карда буд; ҳукуматҳои Мубораку Қаззофӣ ҳам ташнаи хуни гардонандагони “Алҷазира” буданду ҳастанд. Аммо чашми ҷаҳониён дар ин рӯзҳо аз сафҳаи телевизюни “Алҷазира” канда намешавад, ки бо ҳазорон ранҷу заҳмат садову симои мардуми муътаризро ба чашму гӯши ҷаҳониён мерасонад.
Доманаи ҷаҳонгири расонаҳо ба ҷунбишҳои мардумӣ ин имконро додааст, ки бидуни раҳбар ҳам садои эътирозашонро баланд кунанд, дида ва шунида шаванд. Вале агар бишавад мизони таъсиргузории расонаҳо (Интернет, матбуъот, телевизюн, родю)-ро 50 дарсад талаққӣ кард, 50 дарсади дигар ба омилҳои дигаре бармегардад, ки шояд битавон онро “мояи буҳронӣ” (критическая масса – рус.) номид: мизони истибдод, тӯли давраи истибдод, мизони фасоди раҳбарон, мизони огоҳии мардум аз ҳуқуқашон ва аз истибдоди ҳоким ва мизони беҳзистии мардум. Дар кишварҳое, ки яке аз ин омилҳо ба шохиси мавриди ниёз нарасида бошад, наметавон интизори ҷунбишеро дошт, ҳатто бо пӯшиши пайвастаи расонаҳо. Расонаҳо рӯйдодҳоеро пӯшиш медиҳанд, ки дар ҳоли вуқӯъ бошад. Аз ин рӯ мебинем, ки “бедории ҷаҳони араб” давлатҳои мустабидду худкомае чун Арабистони Саъудиро канор мегузорад; ҳарчанд суҳбат аз ҳуқуқи башар дар ин салатанати ҳудуди 80-сола латифаи нобаҷову талхест.
Аммо шакке дар сайри такомулӣ ва рушди худшиносии миллатҳо нест. Он “мояи буҳронӣ” ба дур аз хостаи ину он саранҷом шакл мегирад ва идомаи истибдодро номумкин мекунад.
Thursday, February 17, 2011
Mubarak's Message to Fellow Dictators
Паёмҳои сари нагуни Муборак
(15.02.2011)
Башар шефтаи пирӯзу пирӯзист ва шикасту шикастхурдаро хор медорад. Шикасти Ҳуснӣ Муборак дар баробари хашму муқовимати мардуми Миср ҳатто ононеро, ки шояд то ҳамин чанд рӯз пеш ҳам ба сарсахтии раҳбари куҳнакори Миср имон доштанд, аз ӯ дилсард ва аз пирӯзии мардум гӯё хурсанд кард.
Ҳатто бонкҳои Суис, ки то охирин лаҳзаи зимомдории Ҳуснӣ Муборак дар Миср фармонбардорона умури бонкиашро анҷом медоданд, ба маҳзи шикасти ӯ ҳисобҳояшро масдуд карданд ва аз дигар бонкҳои ғарбӣ ҳам тақозо шуд, ки дастрасии Муборак ба даҳҳо милёрд дулор дороиашро маҳдуд ва масдуд кунанд; даҳҳо милёрд дулоре, ки аз даҳони мардуми бенавои Миср зада ва барои худашу хонаводааш пасандоз карда буд.
620 милюн дулори раҳбарони сарнагуншудаи Тунис ҳам ба ҳамин шева дар Бонки Суис (Швейтсария) масдуд шуд. Аммо ҷолиб ин ҷост, ки танҳо пас аз шунидани хабари суқути раҳбар бонкҳо бо раҳбарони пешин номеҳрубон мешаванд, ҳарчанд фасоди молии он мустабиддон барои ҷомеъаи байнулмилалӣ пештар собит шуда буд. Аз дил биравад, ҳар он ки аз дида бирафт...
Аммо ҷолибтар ин ки шикасти Муборак ва поёни ҳукумати номубораки ӯ давлатҳои мутаъаллиқ ба урдугоҳҳои сиёсии мутафовиту мутазодро гӯё хурсанд кардааст. Ҳам Кохи Сафеди Омрико ва ҳам Теҳрон паёмҳои дуруду шодбошу ситоиш ба мардуми Миср фиристодаанд; дар ҳоле ки ҳам Вошингтуну ҳам Теҳрон сидқан нигарони ин рӯйдоданд. Омрико нигарони аз даст додани паймони сулҳи Мисру Исроил аст, ки 32 сол пеш имзо шуда буд. Теҳрон ҳам нигарони такрори рӯйдодҳои майдони Озодии Қоҳира дар майдони Озодии худаш аст. Аммо ҳар ду бо умеди ба даст овардани ҳимояти давлати ояндаи Миср чанд рӯзест, ки бо ҷидду ҷаҳди тамом дар ҳоли тамҷид аз истиқомати мардуми Миср ҳастанд.
Аз оғози тазоҳуроти мардум алайҳи Муборак то поёни он давлатмардони Эрон талош карданд, ки муътаризони мисриро ба “роҳи рост”, ба сӯи як инқилоби исломии дигар ҳидоят кунанд. Ҳам Маҳмуди Аҳмадинажод ва ҳам ҳатто Алии Хоманаӣ ба забонҳои форсию арабӣ хостанд ин паёмро ба муътаризон дар Қоҳираву Искандария бирасонанд. Дар айни ҳол, мақомоти Ҷумҳурии Исломӣ кишварҳои ғарбиро ба талош барои мудохила дар авзоъи Миср муттаҳам мекарданд ва саъй ҳам намекарданд, ки мудохилаи ошкори худро ба гунае тавҷеҳ кунанд. Посухи муътаризони мисрӣ, албатта, мушти обдоре буд ба даҳони Аҳмадинажод ва Хоманаӣ. Дар суханрониҳои майдони Озодии Қоҳира ин даъватҳои масъулони Ҷумҳурии Исломии Эрон ба сухра кашида шуд ва муътаризони мисрӣ бо ҳимоят аз Ҷунбиши Сабзи Эрон аз Теҳрон тақозо карданд, ки ба ҷои панду андарзи мисриҳо ба садои мардуми муътаризи худаш гӯш фаро диҳад.
Инқилоби Миср ҳам дуруст ба монанди инқилоби исломии Эрон рӯзи 22 баҳман ба самар расид. Аммо инқилобе шуд аз матоъе дигар. Инқилобе фаромазҳабӣ ва миллӣ, ки муборизонаш ба тамоми ақшор ва мазҳабҳои роиҷ дар ҷомеъаи Миср таъаллуқ доранд. Албатта, ҳоло бояд мунтазир монду дид, ки то куҷо хостаҳои мардум бароварда хоҳад шуд. Вале он чи мусаллам аст, сархурдагии Ҷумҳурии Исломӣ аз беэътиноии муътаризони мисрӣ ба хостаҳояш аст.
Се рӯз пас аз пирӯзии майдони Озодии Қоҳира бар 30 сол истибдоди Ҳуснӣ Муборак Ҷунбиши Сабзи Эрон ба нишони ҳимоят аз мардуми пирӯзи Тунису Миср ба хиёбонҳо рехт. Боризтарин паёми тазоҳуроти ҳазороннафараи чандин шаҳри Эрон дар рӯзи 25 баҳманмоҳ (14 феврие) зинда будани Ҷунбиши Сабз алорағми саркӯбҳои дадманишонаи мақомоти Теҳрон буд. Хушунате, ки Ҷумҳурии Исломӣ алайҳи мухолифонаш тайи ду соли гузашта анҷом додааст, бо хушунати давлати Муборак алайҳи муътаризони мисрӣ қобили муқоиса нест. Миср, ки муҳтоҷи ҳимояти бедареғи Ғарб аст, бо ҳудуди ду милёрд дулор кумаке, ки солона аз Омрико дарёфт мекунад, наметавонист бепарво ба латупори мардумаш бипардозад. Дар ҳоле ки давлати Эрон ба дур аз дағдағаи ҳимояти молию маънавии Ғарб ба осудагӣ ба озору шиканҷаи мухолифонаш нишастааст.
Дар Эрон ҳамон мақомоте, ки бо ҳимоят аз муътаризони мисрӣ давлати Муборакро ба эъмоли хушунат алайҳи мардумаш муттаҳам мекарданд, рӯзи 25 баҳман бо фиристодани нерӯҳои интизомию басеҷӣ ба хиёбонҳо муътаризони эрониро саркӯб карданд. Ин тазод дар бархурди мақомоти Теҳрон бо рӯйдодҳои Тунису Миср ва Эрон ба андозае зананда ва мутазоҳирона буд, ки ҷеғи вазирони хориҷаи Ғарбро даровард. Аз Теҳрон суол шуд, ки чи гуна метавон дар айни ҳимоят аз “мардуми мазлуми Миср” ба мардуми худ зулм кард. Яъне “на ҳар ки насиҳат гуфт, насиҳатпазирӣ донад”. Ва мусалламан, Ҷумҳурии Исломӣ он чиро, ки бар Муборак писандид, бар “вуҷуди муборак”- худ намеписандад.
Вале сарнавишти Муборак чизе ҷуз такрори ҳазоронбораи як ҳақиқати торихӣ набуд, ки саранҷоми як ҳокими золиму фосид сарнагунию бадномист. Ин паёмест, ки дили ҳамаи фармонравоёни ситамгару фосиди ҷаҳонро ба ларза овардааст, ки фардо ҳамин сарнавишт суроғи онҳо ҳам хоҳад омад. На аспу шутурҳои муҳоҷими Муборак ва на теғу мутурҳои маъмурони Хоманаӣ қодир ба тағйири ин мантиқи торихист.
(15.02.2011)
Башар шефтаи пирӯзу пирӯзист ва шикасту шикастхурдаро хор медорад. Шикасти Ҳуснӣ Муборак дар баробари хашму муқовимати мардуми Миср ҳатто ононеро, ки шояд то ҳамин чанд рӯз пеш ҳам ба сарсахтии раҳбари куҳнакори Миср имон доштанд, аз ӯ дилсард ва аз пирӯзии мардум гӯё хурсанд кард.
Ҳатто бонкҳои Суис, ки то охирин лаҳзаи зимомдории Ҳуснӣ Муборак дар Миср фармонбардорона умури бонкиашро анҷом медоданд, ба маҳзи шикасти ӯ ҳисобҳояшро масдуд карданд ва аз дигар бонкҳои ғарбӣ ҳам тақозо шуд, ки дастрасии Муборак ба даҳҳо милёрд дулор дороиашро маҳдуд ва масдуд кунанд; даҳҳо милёрд дулоре, ки аз даҳони мардуми бенавои Миср зада ва барои худашу хонаводааш пасандоз карда буд.
620 милюн дулори раҳбарони сарнагуншудаи Тунис ҳам ба ҳамин шева дар Бонки Суис (Швейтсария) масдуд шуд. Аммо ҷолиб ин ҷост, ки танҳо пас аз шунидани хабари суқути раҳбар бонкҳо бо раҳбарони пешин номеҳрубон мешаванд, ҳарчанд фасоди молии он мустабиддон барои ҷомеъаи байнулмилалӣ пештар собит шуда буд. Аз дил биравад, ҳар он ки аз дида бирафт...
Аммо ҷолибтар ин ки шикасти Муборак ва поёни ҳукумати номубораки ӯ давлатҳои мутаъаллиқ ба урдугоҳҳои сиёсии мутафовиту мутазодро гӯё хурсанд кардааст. Ҳам Кохи Сафеди Омрико ва ҳам Теҳрон паёмҳои дуруду шодбошу ситоиш ба мардуми Миср фиристодаанд; дар ҳоле ки ҳам Вошингтуну ҳам Теҳрон сидқан нигарони ин рӯйдоданд. Омрико нигарони аз даст додани паймони сулҳи Мисру Исроил аст, ки 32 сол пеш имзо шуда буд. Теҳрон ҳам нигарони такрори рӯйдодҳои майдони Озодии Қоҳира дар майдони Озодии худаш аст. Аммо ҳар ду бо умеди ба даст овардани ҳимояти давлати ояндаи Миср чанд рӯзест, ки бо ҷидду ҷаҳди тамом дар ҳоли тамҷид аз истиқомати мардуми Миср ҳастанд.
Аз оғози тазоҳуроти мардум алайҳи Муборак то поёни он давлатмардони Эрон талош карданд, ки муътаризони мисриро ба “роҳи рост”, ба сӯи як инқилоби исломии дигар ҳидоят кунанд. Ҳам Маҳмуди Аҳмадинажод ва ҳам ҳатто Алии Хоманаӣ ба забонҳои форсию арабӣ хостанд ин паёмро ба муътаризон дар Қоҳираву Искандария бирасонанд. Дар айни ҳол, мақомоти Ҷумҳурии Исломӣ кишварҳои ғарбиро ба талош барои мудохила дар авзоъи Миср муттаҳам мекарданд ва саъй ҳам намекарданд, ки мудохилаи ошкори худро ба гунае тавҷеҳ кунанд. Посухи муътаризони мисрӣ, албатта, мушти обдоре буд ба даҳони Аҳмадинажод ва Хоманаӣ. Дар суханрониҳои майдони Озодии Қоҳира ин даъватҳои масъулони Ҷумҳурии Исломии Эрон ба сухра кашида шуд ва муътаризони мисрӣ бо ҳимоят аз Ҷунбиши Сабзи Эрон аз Теҳрон тақозо карданд, ки ба ҷои панду андарзи мисриҳо ба садои мардуми муътаризи худаш гӯш фаро диҳад.
Инқилоби Миср ҳам дуруст ба монанди инқилоби исломии Эрон рӯзи 22 баҳман ба самар расид. Аммо инқилобе шуд аз матоъе дигар. Инқилобе фаромазҳабӣ ва миллӣ, ки муборизонаш ба тамоми ақшор ва мазҳабҳои роиҷ дар ҷомеъаи Миср таъаллуқ доранд. Албатта, ҳоло бояд мунтазир монду дид, ки то куҷо хостаҳои мардум бароварда хоҳад шуд. Вале он чи мусаллам аст, сархурдагии Ҷумҳурии Исломӣ аз беэътиноии муътаризони мисрӣ ба хостаҳояш аст.
Се рӯз пас аз пирӯзии майдони Озодии Қоҳира бар 30 сол истибдоди Ҳуснӣ Муборак Ҷунбиши Сабзи Эрон ба нишони ҳимоят аз мардуми пирӯзи Тунису Миср ба хиёбонҳо рехт. Боризтарин паёми тазоҳуроти ҳазороннафараи чандин шаҳри Эрон дар рӯзи 25 баҳманмоҳ (14 феврие) зинда будани Ҷунбиши Сабз алорағми саркӯбҳои дадманишонаи мақомоти Теҳрон буд. Хушунате, ки Ҷумҳурии Исломӣ алайҳи мухолифонаш тайи ду соли гузашта анҷом додааст, бо хушунати давлати Муборак алайҳи муътаризони мисрӣ қобили муқоиса нест. Миср, ки муҳтоҷи ҳимояти бедареғи Ғарб аст, бо ҳудуди ду милёрд дулор кумаке, ки солона аз Омрико дарёфт мекунад, наметавонист бепарво ба латупори мардумаш бипардозад. Дар ҳоле ки давлати Эрон ба дур аз дағдағаи ҳимояти молию маънавии Ғарб ба осудагӣ ба озору шиканҷаи мухолифонаш нишастааст.
Дар Эрон ҳамон мақомоте, ки бо ҳимоят аз муътаризони мисрӣ давлати Муборакро ба эъмоли хушунат алайҳи мардумаш муттаҳам мекарданд, рӯзи 25 баҳман бо фиристодани нерӯҳои интизомию басеҷӣ ба хиёбонҳо муътаризони эрониро саркӯб карданд. Ин тазод дар бархурди мақомоти Теҳрон бо рӯйдодҳои Тунису Миср ва Эрон ба андозае зананда ва мутазоҳирона буд, ки ҷеғи вазирони хориҷаи Ғарбро даровард. Аз Теҳрон суол шуд, ки чи гуна метавон дар айни ҳимоят аз “мардуми мазлуми Миср” ба мардуми худ зулм кард. Яъне “на ҳар ки насиҳат гуфт, насиҳатпазирӣ донад”. Ва мусалламан, Ҷумҳурии Исломӣ он чиро, ки бар Муборак писандид, бар “вуҷуди муборак”- худ намеписандад.
Вале сарнавишти Муборак чизе ҷуз такрори ҳазоронбораи як ҳақиқати торихӣ набуд, ки саранҷоми як ҳокими золиму фосид сарнагунию бадномист. Ин паёмест, ки дили ҳамаи фармонравоёни ситамгару фосиди ҷаҳонро ба ларза овардааст, ки фардо ҳамин сарнавишт суроғи онҳо ҳам хоҳад омад. На аспу шутурҳои муҳоҷими Муборак ва на теғу мутурҳои маъмурони Хоманаӣ қодир ба тағйири ин мантиқи торихист.
Tuesday, February 08, 2011
'Outsiders' Warn Tajikistan
Ҳушдорҳои "бегонагон" ба “Тоҷикистони озоди ман”
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Солҳост, ки бегонагон ба мо ҳушдор медиҳанд. Мегӯянд, ки агар кор ба ҳамин ривол идома дошта бошад ва ислоҳоте сурат нагирад, рӯ ба шикасту нокомӣ ҳастем. Мегӯянд, ки ҳатман бояд илоҷи воқеъаро пеш аз вуқӯъи он ёфту пиёда кард, вагарна вовайлои пинҳонӣ давои дардамон нахоҳад шуд. Таъкид мекунанд, ки агар авзоъ бетағйир бимонад, нооромиҳои Қирғизистон гули баҳмани як силсила таҳаввулоти фарогири минтақаист; гӯ ин ки Аскар Оқоев ва Қурбонбек Боқиев дар интизори расидани ҳамсарнавиштонашон аз минтақа нишастаанд. Бегонагон мегӯянд ва гуфтаҳояшон ба гӯши шунавое намешинад. Чун бегонаанд ва Худо медонад ангезаи ростинашон аз ин ҳама нигаронӣ ва шояд ҳам воҳима чист. Онҳо ки тоҷик ё узбак ё ҳатто қирғиз нестанд, ки сарнавишти мардуми минтақаи мо барояшон ин ҳама аҳамият дошта бошад!
Тоза ба ин намунаҳои тарснок шабаҳҳои гурезон ё парешони раҳбарони Тунису Урдуну Яману Миср изофа шудаанд. Ва боз бегонаҳо ҷор мезананд, ки “Оҳон! Коре кунед, вагарна саранҷоматон чунин асту чунон аст!” Мо ин ҳушдорҳоро ба роҳатӣ пушти гӯш меандозему кашкӯли гадоӣ даври гардан, ва бо лабханде малеҳ дубора дарюзагарӣ мекунему шоҳона зиндагӣ мекунем ва сангеро такон намедиҳему хореро намеканем, ки то бод чунин бодо!
Аммо агар барои як лаҳза пардаи бадгумониҳоро канор бизанем ва ба нури хирад маҷол диҳем, ки ба даруни сарҳои гаронамон биборад, шояд дарёбем, ки қазия аз чи қарор аст. Шояд ҳоҷу воҷу ҳайрон бимонем, ки “бегонагон” чи беҳтар аз бачаҳои Саъдӣ ба дарки ин мисраъҳо расидаанд, ки “Банӣ Одам аъзои якдигаранд, ки дар офариниш зи як гавҳаранд. Чу узве ба дард оварад рӯзгор, дигар узвҳоро намонад қарор”. Ва ин ки мани тоҷики навъӣ имрӯз дучори балое шавам, баночор он бало ба ҳамсояҳои дуру наздикам сироят хоҳад кард. Чун кураи Замин яке бештар надорем ва аз як ҳаво танаффус мекунем ва бо ҳазорон ришта ба ҳам васлем. Бо дарки ин нукта мафҳуми “бегона” ҳам таъбире дигар пайдо мекунад ва паёми “бегона” ҳам ба гунае дигар ба гӯшҳо фурӯ меравад.
Тозатарин ҳушдори “бегонагон” аз Гурӯҳи Буҳрони Байнулмилалӣ (ГББ) расид, ки рисолаташ пешгирӣ ва ҳалли муноқишоти маргбор дар саросари ҷаҳон аст. Ҳарфи ҳисоби ин гурӯҳи байнулмилалӣ ин аст, ки агар давлатҳои Осиёи Миёна шоистасолориро мароми кори худ накунанд, дар ояндаи қобили пешбинӣ дучори бало хоҳанд шуд. Шоистасолорӣ, яъне ин ки як троктурчӣ набояд раиси, масалан, идораи пулис шавад, балки бояд ба пушти фармони ҳамон троктураш баргардад. Яъне танҳо ононе, ки тавоноӣ ва салоҳияти анҷоми як корро доранд, ба анҷоми он кор гумошта шаванд.
Бино ба арзёбии ин гурӯҳ, дар миёни панҷ кишвари Осиёи Миёна Қирғизистону Тоҷикистон бадтарин мавқеъиятро доранд. Коршиносони ин ду кишвар ба ГББ гуфтаанд, ки то чанд соли оянда дигар омӯзгори хубе барои парвариши кӯдакон ва пизишки ҳозиқе барои дармони беморон пайдо нахоҳад шуд. Чун гувоҳиномаи донишро мешавад ба содагӣ дар изои чанд баргаи сомонӣ харид ва дониш ҳақиру беарзиш шудааст. Аз сӯи дигар, зерсохтҳо (инфраструктура)-и ҷомеъа, ба монанди роҳҳову дабистонҳову бемористонҳо, дар ҳоли фарсоишанд. Дар ин гузориш мехонем:
Гузориши ГББ бо таъкиди бештар бар мавзӯъи фарсоиши зерсохтҳо ва паёмадҳои ногувор ва маргбори он меафзояд:
Кадом фарзанди ин обу хок аз хондани сатрҳои боло хурсанд мешавад? Мусалламан, барои якояки мо хондану шунидани чунин пешгӯиҳое ногувор аст ва барои тоҷикони бурунмарзӣ - шармовар. Аммо оё бӯи ҳақиқате аз тавсифи мушкилоти мо дар ин гузориш намеояд? Оё ин ҳақиқатро ба хотири талхиаш бояд тард кард ва нодида гирифт? Ва агар гӯшҳоямонро ба ин гузориш бибандем, мушкилотамон ҳал хоҳад шуд? Гумон аст. Пас шояд “чашмҳоро бояд шуст” ва авзоъро ҷӯри дигар, воқеъитар дид ва ба ислоҳи он андешид.
Гузориши ГББ ба умеди ҷилавгирӣ аз вуқӯъи бало барои давлатҳои Осиёи Миёна, созмонҳои байнулмилалию кишварҳои кумаккунанда ва давлатҳои Чину Русия тавсияҳое ироа кардааст. ГББ аз давлатҳои минтақаи мо мехоҳад, ки ба шеваи кишварҳои Болтик ва Гурҷистон барномаи муфассал ва дарозмуддатеро барои решакании фасоди молӣ тадвин ва иҷро кунанд, тавоноии мудириятии ҳукуматҳои маҳаллиро афзоиш диҳанд, аз баҳракашӣ аз пизишкону омӯзгорон барои анҷоми корҳои номарбуте чун даъват ба раъйдиҳӣ ва хадамоти иҷтимоъии дигар худдорӣ кунанд, ба заминаи омӯзишу парвариш таваҷҷуҳи бештар кунанд ва ба ҷои насби “тахтаҳои сафеди рақамӣ” дар мактабҳо нахуст донишомӯзонро бо китобҳои дарсии муносиб таъмин кунанд ва як ришта ислоҳоти дигарро анҷом диҳанд, ки бояд, дар воқеъ, ибтикори худи мо барои беҳбуди зиндагии мардумамон бошад, на пешниҳоди “бегонагон”.
Ва вақте ки дар яке аз шумораҳои ахири маҷаллаи “Тойм”-и Омрико чеҳраи раҳбари Тоҷикистонро ба унвони яке аз 10 ҳокими худкомаи ҷаҳон мебинӣ, беш аз пеш дар нигаронию сарафкандагӣ фурӯ меравӣ.
Зиндагӣ дар хориҷ пайванди одам бо кишвари зодгоҳашро намегусалад; чи басо ки онро устувортар мекунад. Дар хориҷ мазоҳире чун фарҳанги мардум, фарҳанги давлат ва ҳокими кишвар мизони эҳтироми шумо дар баробари дигаронро таъйин мекунад. Аз ин рӯ тоҷикони бурунмарзӣ ташнаи расидан ба Тоҷикистоне озоду обод ҳастанд, ки мояи сарбаландию ифтихори фарзандони ин сарзамин бошад. Барои расидан ба он ормоншаҳр ногузир бояд ба тавсияҳои созанда гӯш дод ва ислоҳоти лозимро пиёда кард, то ваҷҳаи байнулмилалии кишвар тармим шавад ва мо бо сари баланду садоқати калом канори ҳам меҳанамонро чунин тавсиф кунем: Тоҷикистони озоди ман!
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Солҳост, ки бегонагон ба мо ҳушдор медиҳанд. Мегӯянд, ки агар кор ба ҳамин ривол идома дошта бошад ва ислоҳоте сурат нагирад, рӯ ба шикасту нокомӣ ҳастем. Мегӯянд, ки ҳатман бояд илоҷи воқеъаро пеш аз вуқӯъи он ёфту пиёда кард, вагарна вовайлои пинҳонӣ давои дардамон нахоҳад шуд. Таъкид мекунанд, ки агар авзоъ бетағйир бимонад, нооромиҳои Қирғизистон гули баҳмани як силсила таҳаввулоти фарогири минтақаист; гӯ ин ки Аскар Оқоев ва Қурбонбек Боқиев дар интизори расидани ҳамсарнавиштонашон аз минтақа нишастаанд. Бегонагон мегӯянд ва гуфтаҳояшон ба гӯши шунавое намешинад. Чун бегонаанд ва Худо медонад ангезаи ростинашон аз ин ҳама нигаронӣ ва шояд ҳам воҳима чист. Онҳо ки тоҷик ё узбак ё ҳатто қирғиз нестанд, ки сарнавишти мардуми минтақаи мо барояшон ин ҳама аҳамият дошта бошад!
Тоза ба ин намунаҳои тарснок шабаҳҳои гурезон ё парешони раҳбарони Тунису Урдуну Яману Миср изофа шудаанд. Ва боз бегонаҳо ҷор мезананд, ки “Оҳон! Коре кунед, вагарна саранҷоматон чунин асту чунон аст!” Мо ин ҳушдорҳоро ба роҳатӣ пушти гӯш меандозему кашкӯли гадоӣ даври гардан, ва бо лабханде малеҳ дубора дарюзагарӣ мекунему шоҳона зиндагӣ мекунем ва сангеро такон намедиҳему хореро намеканем, ки то бод чунин бодо!
Аммо агар барои як лаҳза пардаи бадгумониҳоро канор бизанем ва ба нури хирад маҷол диҳем, ки ба даруни сарҳои гаронамон биборад, шояд дарёбем, ки қазия аз чи қарор аст. Шояд ҳоҷу воҷу ҳайрон бимонем, ки “бегонагон” чи беҳтар аз бачаҳои Саъдӣ ба дарки ин мисраъҳо расидаанд, ки “Банӣ Одам аъзои якдигаранд, ки дар офариниш зи як гавҳаранд. Чу узве ба дард оварад рӯзгор, дигар узвҳоро намонад қарор”. Ва ин ки мани тоҷики навъӣ имрӯз дучори балое шавам, баночор он бало ба ҳамсояҳои дуру наздикам сироят хоҳад кард. Чун кураи Замин яке бештар надорем ва аз як ҳаво танаффус мекунем ва бо ҳазорон ришта ба ҳам васлем. Бо дарки ин нукта мафҳуми “бегона” ҳам таъбире дигар пайдо мекунад ва паёми “бегона” ҳам ба гунае дигар ба гӯшҳо фурӯ меравад.
Тозатарин ҳушдори “бегонагон” аз Гурӯҳи Буҳрони Байнулмилалӣ (ГББ) расид, ки рисолаташ пешгирӣ ва ҳалли муноқишоти маргбор дар саросари ҷаҳон аст. Ҳарфи ҳисоби ин гурӯҳи байнулмилалӣ ин аст, ки агар давлатҳои Осиёи Миёна шоистасолориро мароми кори худ накунанд, дар ояндаи қобили пешбинӣ дучори бало хоҳанд шуд. Шоистасолорӣ, яъне ин ки як троктурчӣ набояд раиси, масалан, идораи пулис шавад, балки бояд ба пушти фармони ҳамон троктураш баргардад. Яъне танҳо ононе, ки тавоноӣ ва салоҳияти анҷоми як корро доранд, ба анҷоми он кор гумошта шаванд.
Бино ба арзёбии ин гурӯҳ, дар миёни панҷ кишвари Осиёи Миёна Қирғизистону Тоҷикистон бадтарин мавқеъиятро доранд. Коршиносони ин ду кишвар ба ГББ гуфтаанд, ки то чанд соли оянда дигар омӯзгори хубе барои парвариши кӯдакон ва пизишки ҳозиқе барои дармони беморон пайдо нахоҳад шуд. Чун гувоҳиномаи донишро мешавад ба содагӣ дар изои чанд баргаи сомонӣ харид ва дониш ҳақиру беарзиш шудааст. Аз сӯи дигар, зерсохтҳо (инфраструктура)-и ҷомеъа, ба монанди роҳҳову дабистонҳову бемористонҳо, дар ҳоли фарсоишанд. Дар ин гузориш мехонем:
“Муҳимтар аз ҳама ин ки давлатҳо дар саросари минтақа зоҳиран ба ин хаёл буданд, ки мероси онҳо аз Иттиҳоди Шӯравӣ барои ҳамеша давом хоҳад овард ва пулҳое, ки барои анҷоми ислоҳот, беҳбуди омӯзишу парвариш ва таъмиру нигаҳдорӣ ихтисос ёфта буд, маъмулан ба ҳадар мерафту басанда набуд.”
Гузориши ГББ бо таъкиди бештар бар мавзӯъи фарсоиши зерсохтҳо ва паёмадҳои ногувор ва маргбори он меафзояд:
“Фарсоиши сареъи зерсохтҳо шиддати нодорӣ ва бегонагии мардум аз давлатро бештар мекунад. Нопадидии хадамоти аввалия тундравони исломиро, ки ҳамакнун ҳам нерӯе ҷиддӣ дар бисёре аз кишварҳои Осиёи Марказӣ маҳсуб мешаванд, бо муҳиммоти бештар алайҳи раҳбарони минтақа таъмин мекунад ва бунияи иҷтимоъии онҳоро тавсеъа медиҳад. Рушди иқтисодӣ ва коҳиши фақр ба хобу хаёл табдил мешавад; фақиртарини ин кишварҳо беш аз пеш ба содироти нерӯи корӣ вобаста мешаванд. Хашм бар сари коҳиши шадиди хадамоти асосӣ дар нооромиҳои Қирғизистон дар оврил (апрел)-и 2010, ки ба сарнагунии Қурбонбек Боқиев анҷомид, нақши муҳимме дошт. Ин омил метавонад дар кишварҳои дигар, бахусус Тоҷикистон ҳам, дар ояндаи начандон дур нақши мушобеҳеро бозӣ кунад”.
Кадом фарзанди ин обу хок аз хондани сатрҳои боло хурсанд мешавад? Мусалламан, барои якояки мо хондану шунидани чунин пешгӯиҳое ногувор аст ва барои тоҷикони бурунмарзӣ - шармовар. Аммо оё бӯи ҳақиқате аз тавсифи мушкилоти мо дар ин гузориш намеояд? Оё ин ҳақиқатро ба хотири талхиаш бояд тард кард ва нодида гирифт? Ва агар гӯшҳоямонро ба ин гузориш бибандем, мушкилотамон ҳал хоҳад шуд? Гумон аст. Пас шояд “чашмҳоро бояд шуст” ва авзоъро ҷӯри дигар, воқеъитар дид ва ба ислоҳи он андешид.
Гузориши ГББ ба умеди ҷилавгирӣ аз вуқӯъи бало барои давлатҳои Осиёи Миёна, созмонҳои байнулмилалию кишварҳои кумаккунанда ва давлатҳои Чину Русия тавсияҳое ироа кардааст. ГББ аз давлатҳои минтақаи мо мехоҳад, ки ба шеваи кишварҳои Болтик ва Гурҷистон барномаи муфассал ва дарозмуддатеро барои решакании фасоди молӣ тадвин ва иҷро кунанд, тавоноии мудириятии ҳукуматҳои маҳаллиро афзоиш диҳанд, аз баҳракашӣ аз пизишкону омӯзгорон барои анҷоми корҳои номарбуте чун даъват ба раъйдиҳӣ ва хадамоти иҷтимоъии дигар худдорӣ кунанд, ба заминаи омӯзишу парвариш таваҷҷуҳи бештар кунанд ва ба ҷои насби “тахтаҳои сафеди рақамӣ” дар мактабҳо нахуст донишомӯзонро бо китобҳои дарсии муносиб таъмин кунанд ва як ришта ислоҳоти дигарро анҷом диҳанд, ки бояд, дар воқеъ, ибтикори худи мо барои беҳбуди зиндагии мардумамон бошад, на пешниҳоди “бегонагон”.
Ва вақте ки дар яке аз шумораҳои ахири маҷаллаи “Тойм”-и Омрико чеҳраи раҳбари Тоҷикистонро ба унвони яке аз 10 ҳокими худкомаи ҷаҳон мебинӣ, беш аз пеш дар нигаронию сарафкандагӣ фурӯ меравӣ.
Зиндагӣ дар хориҷ пайванди одам бо кишвари зодгоҳашро намегусалад; чи басо ки онро устувортар мекунад. Дар хориҷ мазоҳире чун фарҳанги мардум, фарҳанги давлат ва ҳокими кишвар мизони эҳтироми шумо дар баробари дигаронро таъйин мекунад. Аз ин рӯ тоҷикони бурунмарзӣ ташнаи расидан ба Тоҷикистоне озоду обод ҳастанд, ки мояи сарбаландию ифтихори фарзандони ин сарзамин бошад. Барои расидан ба он ормоншаҳр ногузир бояд ба тавсияҳои созанда гӯш дод ва ислоҳоти лозимро пиёда кард, то ваҷҳаи байнулмилалии кишвар тармим шавад ва мо бо сари баланду садоқати калом канори ҳам меҳанамонро чунин тавсиф кунем: Тоҷикистони озоди ман!
Tuesday, February 01, 2011
Mubarak Under Siege
Рӯзҳои номубораки Муборак
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Мокёвелли, файласуфи сиёсии машҳури садаи 15-уми Итолиё, ба ҳокимон андарзе гуфта буд: Фармонравоён бояд ё мавриди эҳтиром бошанд ё мавриди тарси раъоёашон ва ба ҳар қимате бояд бикӯшанд, ки мавриди нафрати мардум воқеъ нашаванд. Бо ин ки аз баёни ин дидгоҳ ҳаминак 600 сол мегузарад, ҳақиқати он ҳамчунон ошкору мубарҳан аст.
Агар ин иддаъо ҳақиқат надошт, Ҳуснӣ Мубораки 82-солаи Миср ба ин рӯзҳои номуборак намерасид. Намедонам, то замоне ки ин навишта ба дасти хонандагони “Нигоҳ” бирасад, Муборак таслими чи сарнавиште шудааст. Аммо он чи тардидпазир нест, манфур шудани Муборак ва ҳукумати худкомаи ӯ пеши садҳо ҳазор тан аз раъоёаш аст, ки намоиши ин нафратро чандин рӯз аст, ки дар сафҳаҳои телевизюн мебинем.
Ҳукумати Ҳуснӣ Муборак тақрибан ба андозаи Инқилоби исломии Эрон умр кард ва дар моҳи уктубр (октябр)-и имсол сисола хоҳад шуд. Вай, ки соли 1981 сари қудрат омад, барои тамдиди “давраи раёсати ҷумҳурӣ”-аш дар солҳои 1987, 1993 ва 1999 се ҳамапурсӣ баргузор кард ва саранҷом дар соли 2005 дар “интихоботи раёсати ҷумҳурӣ” номзад шуд ва, мусалламан, ба пирӯзӣ расид. Нозирони байнулмилалӣ интихоботро зери суол бурданд, аммо маъмулан дар кишварҳои худкома дидгоҳи нозирони байнулмилалӣ арҷу қимате надорад ва ба зудии зуд фаромӯш мешавад. Ва аммо пеш аз интихобот шоеъ шуда буд, ки қарор аст Ҷамол Муборак, яке аз фарзандони Ҳуснӣ Муборак, ҷойгузини падари солмандаш шавад. Ин шоеъот ба дунболи варосати “тахту тоҷ”-и Сурия тавассути Башор Асад, писари раисиҷумҳури пешин, дар соли 2000 қувват гирифт.
Ин сенорию ба таври дардноке ёдовари барномаҳои ҳокимони минтақаи мо ҳам ҳаст. Варосати ҳукумати Ҷумҳурии Озарбойҷон тавассути Илҳом Алиев, писари раисиҷумҳури пешин, гӯё сармашқе буд барои раҳбарони дигар, ки тарҳи “сулолаҳои подшоҳӣ”-и худро бирезанд. Ғаме нест агар унвони “раёсати ҷумхурӣ” бар рӯяш ҳак шуда бошад, аммо коркардҳои он дуруст ба монанди як дудмони подшоҳӣ хоҳад буд ва ҳазинаи онро мардум хоҳанд пардохт! Ин наҳваи андешидан банохудогоҳ ҳар ҳокимеро табдил ба Ҳуснӣ Муборак хоҳад кард, ки дар деги нафрати мардумаш меҷӯшад. Бадсиголӣ ва заъфи ӯ дар баробари муъомилаи қудрат ва иродаи мардум на танҳо боъиси бадбахтии худи ӯ, балки асбоби азияту озори хонадонаш ҳам шудааст. Ба гунае, ки мегӯянд, акнун Ҷамол Муборак фирорро бар қарор тарҷеҳ дода ва ба Ландан паноҳ бурдааст. Ёдамон ҳаст, ки роҳи Максим Боқиев, писари раҳбари сарнагуншудаи Қирғизистон ҳам ки хиёли подшоҳӣ ба сар дошт, ба Ландан хатм шуда буд.
Рӯзе, ки хабари ҷунбиши мардумии Мисрро шунидам, рӯи сафҳаи “Фейсбук”-ам навиштам:
Аммо бероҳа нагуфтаем, агар ҷарақаи ҳамаи ин додхоҳиҳои хиёбониро “Ҷунбиши Сабзи Эрон” бидонем, ки соли 2009 бонги ғулғулаосои он ҷаҳонро дарнавардиду дар миёни хоку хун фурӯ нишаст. Шояд ҳамаи ҳукуматҳои мустабидди араб, ки бо хашми мардумонашон мувоҷеҳ шудаанд, мехоҳанд бо истифода аз шигирдҳои Теҳрон ошӯбҳои муваҷҷаҳи мардумиро фурӯ нишонанд. Аммо дасташон кӯтоҳ аст, чун дастбадомони Вошингтун ҳастанд. Агар Ҳуснӣ Муборак ҳам ба монанди Аҳмадинажод мардумашро барбарона саркӯб кунад, аз ҳимояти бедареғ ва кумакҳои милёрд-дулории Омрико маҳрум хоҳад монд. Дар ҳоле ки ҳукумати Ҷумҳурии Исломӣ чунин дағдағаеро надошт ва нигарони аз даст додани муттаҳидоне набуд, ки надорад. Аз ин рӯ ҳиммати мардуми муътаризи Эронро наметавон дастикам гирифт, ба вежа бо таваҷҷуҳ ба миқёси басе густардатари эътирозот дар Эрон. Ҳукуматҳо ва наҳваи бархурди онҳо бо мардумонашон фарқ мекунад.
Пас он чи файласуфи итолиёӣ 600 сол пеш гуфта буд, имрӯз ҳам сидқ мекунад: ҳукуматҳои манфур маҳкум ба сарнагунианд. Як унсури дигаре, ки мешавад ба он фармуда афзуд, часпидагии бас тӯлонии ҳокимон ба “тахту тоҷ” аст, ки нахуст боъиси бурузи фасод дар даруни ҳукумат ва сипас боъиси бурузи нафрат аз ҳукумат дар миёни мардум мешавад, ки дар ниҳоят ба сарнагунии ҳукумат меанҷомад.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Агар ин иддаъо ҳақиқат надошт, Ҳуснӣ Мубораки 82-солаи Миср ба ин рӯзҳои номуборак намерасид. Намедонам, то замоне ки ин навишта ба дасти хонандагони “Нигоҳ” бирасад, Муборак таслими чи сарнавиште шудааст. Аммо он чи тардидпазир нест, манфур шудани Муборак ва ҳукумати худкомаи ӯ пеши садҳо ҳазор тан аз раъоёаш аст, ки намоиши ин нафратро чандин рӯз аст, ки дар сафҳаҳои телевизюн мебинем.
Ҳукумати Ҳуснӣ Муборак тақрибан ба андозаи Инқилоби исломии Эрон умр кард ва дар моҳи уктубр (октябр)-и имсол сисола хоҳад шуд. Вай, ки соли 1981 сари қудрат омад, барои тамдиди “давраи раёсати ҷумҳурӣ”-аш дар солҳои 1987, 1993 ва 1999 се ҳамапурсӣ баргузор кард ва саранҷом дар соли 2005 дар “интихоботи раёсати ҷумҳурӣ” номзад шуд ва, мусалламан, ба пирӯзӣ расид. Нозирони байнулмилалӣ интихоботро зери суол бурданд, аммо маъмулан дар кишварҳои худкома дидгоҳи нозирони байнулмилалӣ арҷу қимате надорад ва ба зудии зуд фаромӯш мешавад. Ва аммо пеш аз интихобот шоеъ шуда буд, ки қарор аст Ҷамол Муборак, яке аз фарзандони Ҳуснӣ Муборак, ҷойгузини падари солмандаш шавад. Ин шоеъот ба дунболи варосати “тахту тоҷ”-и Сурия тавассути Башор Асад, писари раисиҷумҳури пешин, дар соли 2000 қувват гирифт.
Ин сенорию ба таври дардноке ёдовари барномаҳои ҳокимони минтақаи мо ҳам ҳаст. Варосати ҳукумати Ҷумҳурии Озарбойҷон тавассути Илҳом Алиев, писари раисиҷумҳури пешин, гӯё сармашқе буд барои раҳбарони дигар, ки тарҳи “сулолаҳои подшоҳӣ”-и худро бирезанд. Ғаме нест агар унвони “раёсати ҷумхурӣ” бар рӯяш ҳак шуда бошад, аммо коркардҳои он дуруст ба монанди як дудмони подшоҳӣ хоҳад буд ва ҳазинаи онро мардум хоҳанд пардохт! Ин наҳваи андешидан банохудогоҳ ҳар ҳокимеро табдил ба Ҳуснӣ Муборак хоҳад кард, ки дар деги нафрати мардумаш меҷӯшад. Бадсиголӣ ва заъфи ӯ дар баробари муъомилаи қудрат ва иродаи мардум на танҳо боъиси бадбахтии худи ӯ, балки асбоби азияту озори хонадонаш ҳам шудааст. Ба гунае, ки мегӯянд, акнун Ҷамол Муборак фирорро бар қарор тарҷеҳ дода ва ба Ландан паноҳ бурдааст. Ёдамон ҳаст, ки роҳи Максим Боқиев, писари раҳбари сарнагуншудаи Қирғизистон ҳам ки хиёли подшоҳӣ ба сар дошт, ба Ландан хатм шуда буд.
Рӯзе, ки хабари ҷунбиши мардумии Мисрро шунидам, рӯи сафҳаи “Фейсбук”-ам навиштам:
“Вақте ки Туниси тухмимурғӣ бо 10 милюн ҷамъият ва 165 ҳазор килуметри мураббаъ замин Мисри ҳазратифилӣ бо 80 милюн ҷамъият ва 1.010.000 килуметри мураббаъ заминро такон медиҳад, андоза (қадду қавора) маъниашро аз даст медиҳад ва мегӯӣ: Филфил набин чи рез аст, Бишкан, бибин чи тез аст :)”Акнун ҳам ба ин натиҷагирӣ бовар дорам, ки андозаи муҳаррик чандон муҳим нест, балки муҳтавои паёми он муҳаррик муҳим аст. Дар Тунис ҳам ки мардум аз бекорӣ, таваррум, фасоди молӣ, хешовандсолорӣ, набуди озодии баён ва шароити бади зиндагӣ ба сутӯҳ омада буданд, фарёди хашмашонро ба хиёбонҳо бурданд ва он фарёд ба андозае баланд буд, ки Зайнулъобидин Бин Алиро пас аз 23 сол ҳукумати худкома фирорӣ дод. Дар паи он ҷунбишҳои мардумии мушобеҳе дар Яману Мисру Урдун роҳ уфтоданд ва ҳамчунон ҷараён доранд; ҷунбише, ки бисёре “бедории ҷаҳони араб” унвон кардаанд.
Аммо бероҳа нагуфтаем, агар ҷарақаи ҳамаи ин додхоҳиҳои хиёбониро “Ҷунбиши Сабзи Эрон” бидонем, ки соли 2009 бонги ғулғулаосои он ҷаҳонро дарнавардиду дар миёни хоку хун фурӯ нишаст. Шояд ҳамаи ҳукуматҳои мустабидди араб, ки бо хашми мардумонашон мувоҷеҳ шудаанд, мехоҳанд бо истифода аз шигирдҳои Теҳрон ошӯбҳои муваҷҷаҳи мардумиро фурӯ нишонанд. Аммо дасташон кӯтоҳ аст, чун дастбадомони Вошингтун ҳастанд. Агар Ҳуснӣ Муборак ҳам ба монанди Аҳмадинажод мардумашро барбарона саркӯб кунад, аз ҳимояти бедареғ ва кумакҳои милёрд-дулории Омрико маҳрум хоҳад монд. Дар ҳоле ки ҳукумати Ҷумҳурии Исломӣ чунин дағдағаеро надошт ва нигарони аз даст додани муттаҳидоне набуд, ки надорад. Аз ин рӯ ҳиммати мардуми муътаризи Эронро наметавон дастикам гирифт, ба вежа бо таваҷҷуҳ ба миқёси басе густардатари эътирозот дар Эрон. Ҳукуматҳо ва наҳваи бархурди онҳо бо мардумонашон фарқ мекунад.
Пас он чи файласуфи итолиёӣ 600 сол пеш гуфта буд, имрӯз ҳам сидқ мекунад: ҳукуматҳои манфур маҳкум ба сарнагунианд. Як унсури дигаре, ки мешавад ба он фармуда афзуд, часпидагии бас тӯлонии ҳокимон ба “тахту тоҷ” аст, ки нахуст боъиси бурузи фасод дар даруни ҳукумат ва сипас боъиси бурузи нафрат аз ҳукумат дар миёни мардум мешавад, ки дар ниҳоят ба сарнагунии ҳукумат меанҷомад.
Wednesday, January 26, 2011
Hobb-e Vatan
اين کافران حب وطن بين که عاقبت
کاشانهها به وفق مراد آفريدهاند
از خفت مردم به صلابت رسيدهاند
ناموسها فروخته، بامی خريدهاند
اين آسياب دور چه وارونه میرود!
بيچاره آن که عشق وطن را به سينه کاشت
آواره آن که ميهن خود را عزيز داشت
افسرده آن که در ره عشقش قدم گذاشت
Ин кофарони ҳубби Ватан* бин, ки оқибат
Кошонаҳо ба вифқи мурод офаридаанд.
Аз хиффати** мардум ба салобат расидаанд,
Номусҳо фурӯхта, боме харидаанд.
Ин осиёби давр, чи воруна меравад!
Бечора он ки ишқи Ватанро ба сина кошт,
Овора он ки меҳани худро азиз дошт,
Афсурда он ки дар раҳи ишқаш қадам гузошт.
_____________________________________
*Ҳубби Ватан - меҳанпарастӣ, ватандӯстӣ
**Хиффат - хорӣ, ҳақорат
کاشانهها به وفق مراد آفريدهاند
از خفت مردم به صلابت رسيدهاند
ناموسها فروخته، بامی خريدهاند
اين آسياب دور چه وارونه میرود!
بيچاره آن که عشق وطن را به سينه کاشت
آواره آن که ميهن خود را عزيز داشت
افسرده آن که در ره عشقش قدم گذاشت
Ин кофарони ҳубби Ватан* бин, ки оқибат
Кошонаҳо ба вифқи мурод офаридаанд.
Аз хиффати** мардум ба салобат расидаанд,
Номусҳо фурӯхта, боме харидаанд.
Ин осиёби давр, чи воруна меравад!
Бечора он ки ишқи Ватанро ба сина кошт,
Овора он ки меҳани худро азиз дошт,
Афсурда он ки дар раҳи ишқаш қадам гузошт.
_____________________________________
*Ҳубби Ватан - меҳанпарастӣ, ватандӯстӣ
**Хиффат - хорӣ, ҳақорат
Tuesday, January 18, 2011
Adios, My Ceded Land
Дар видоъ бо порае аз хоки покам
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар як сухангоҳи интернетии чинӣ бо номи бомусаммои The Beijinger (Пекинӣ) гурӯҳе чинию чинитабор нишастаанду бо ҳам гап мезананд. Мавзӯъи суҳбат Тоҷикистон аст ва беш аз як ҳазор килуметр хоки он ки давлати Чин ситондааст.
Корбаре бо лақаби Walls, ки баҳсро оғоз кардааст, мепурсад: “Оё фикр мекунед Чин ҳаққи тақозои пас гирифтани ин хок бо гузашти беш аз 100 солро дорад?” Корбаре дигар бо номи Foreign.lecturer тоҷикҳоеро, ки бино ба тасаввури ӯ, акнун атбоъи Чин шудаанд, хушбахт медонад ва мегӯяд: “Ман мутмаиннам, ки он чӯпонҳои хушахлоқ бо камоли майл чинӣ хоҳанд шуд”.
Корбари севум бо лақаби KZ пешгӯӣ мекунад, ки “Ба назари ман, тайи 200 соли оянда Чин, ҳар ду Куре (Корея), Жопун ва Тойвон ва ҳамчунин шояд кишварҳои ҷануби шарқӣ як федеросиюни воҳидро ташкил хоҳанд дод, аммо на ба монанди Иттиҳоди Урупо, балки бештар шабеҳи як кишвари воҳид хоҳанд буд”.
Alishan мепурсад: “Ин пора аз замин пеш аз он сад соле, ки мутаъаллиқ ба тоҷикҳо буда, барои чи муддате моли Чин будааст?” Пурсиши ӯ дар ҳаво муъаллақ мемонад ва гӯё таваҷҷуҳи ҳеч як корбарро ба худ ҷалб намекунад, чун зоҳиран касе барояш посух надорад.
Саранҷом Sereneselchie вориди баҳс мешаваду бо дард мегӯяд: “Ба гуфтаи давлати ман, Тоҷикистон қарор буд 28.5 ҳазор килуметри мураббаъ хоки Чинро ба мо пас диҳад, аммо дар амал онҳо танҳо як ҳазор килуметри мураббаъро баргардондаанд!”
Ин баҳси интернетӣ ҳамчунон идома дорад, бидуни он ки бештари ширкаткунандагони он кӯчактарин тасаввуре аз ҳамсояи кӯчаки шимоли ғарбии Чин дошта бошанд.
Интернет ин рӯзҳо саршор аз баҳсҳои вогузории 1.1 ҳазор килуметри мураббаъ аз хоки Тоҷикистон ба Чин аст. Тазодди дидгоҳҳо гичкунанда аст, ки бозтобест аз тазодди дидгоҳҳои баёншуда дар нишасти ахири порлумони Тоҷикистон: дар ҳоле ки вазири хориҷа имзои қарордоди марзии нав бо Чинро “дастоварди диплумосии тоҷик” тавсиф мекард, Муҳйиддини Кабирӣ онро “шикасти диплумосии тоҷик” медонист ва ҳар як барои иддаъои худ далелҳое ироа мекарданд.
Бо нигоҳи ғайримусаллаҳ ҳам мешавад дарёфт, ки суҳбатҳои вазири хориҷа аз рӯи ночорӣ буд. Ба ҳеч рӯй бохтани порае аз хоки кишвар барои давлати он наметавонад “бурд” ё “пирӯзӣ” талаққӣ шавад; чи он хок як метр бошаду чи як ҳазор килуметри мураббаъ. Аз ин рӯ “бурд” номидани ин шикасти фоҳишу возеҳ намак пошидан бар захми бози ҳувияту худшиносии шикаста-бастаи мост.
Ирҷоъи норозиён ба қарордоди “Марғелони Нав”-и соли 1884 миёни импротурии Русияи тезорӣ ва Чин ҳам дардеро даво намекунад. Чун аз он ду импротурӣ дигар ному нишоне намондааст. Русия дар соли 1917 тағйири ному намо дод ва дар соли 1991 дар ҳайъату ҳайбате дигар зоҳир шуд. Импротурии Чин ҳам дар соли 1912 ба торих пайваст ва дар соли 1949 Ҷумҳурии Чин ба ҳидояти Моу Зедунг (Mao Zedong) табдил ба Ҷумҳурии Халқи Чин шуд. Бо такя ба ин тавҷеҳ мешавад нақшаи сиёсии ҷаҳонро бакуллӣ баҳам зад ва, масалан, кулли Қафқозро ба Эрон доду Олоскоро ба Русия. Гузашта аз ин, дар қарордоди мазкур ҳарфу ҳадисе аз минтақаи Мурғоб нест, ки бар мабнои он порае аз ин минтақа ба Чин таъаллуқ бигирад. Ин ҳарфро намешавад ба ҳеч навъе ба мантиқи тикка-пораи ин иқдом бахя зад.
Тасаллои дигаре, ки аз мақомот шунидем, ин буд, ки кишварҳои дигар маҷбур шудаанд ба Чин божи бештаре бипардозанд. Чун маълум аст, ки Чин алайҳи ҳамаи кишварҳои атрофаш иддаъои арзӣ дорад. Мешавад ин мавридро ҳам санҷид. Қазоқистон бо Чин сари 944 килуметри мураббаъ низоъ доштанд ва соли 1999 порлумони Қазоқистон танҳо 407 килуметри мураббаъро таслими Чин кард. Қирғизистон тайи солҳои 1996 ва 1999 дувоздаҳ килуметри мураббаъ аз хоки худро ба Чин дод. Русия бо он азамате, ки дорад, соли 2005 бо вогузории 337 килуметри мураббаъаш мувофиқат кард. Пас дар ин миён боз ҳам сарзамини камзамини Тоҷикистон аст, ки бо саховати тоҷикона бештарин миқдори заминро ба Аждаҳои Сурх пешкаш кардааст.
Иддаъоҳои арзии Чин як масъалаи решадор аст ва ба гузаштаҳои устураӣ бармегардад ва ба ин бовари нажодпарастонаи ҳокимони Чин, ки худро нофи Замин ва фармонравоёни шаръии ҷаҳон медонанд. Ин иддаъои бепоя борҳо баҳонаи ҷангҳои хунин миёни Чин ва Ҳиндустону Вйетному Русия шудааст. Тайи солҳои 1916 ва 1932 дар Чин адабиёте мунташир шуд, ки зарурати бозпас гирифтани “заминҳои аздастрафта”-ро матраҳ мекард. Манзур аз “заминҳои аздастрафта” сарзаминҳоеанд, ки бино ба тасаввури онҳо, таҳти султаи импротурии сарнагуншудаи Тзин қарор доштанд ва минтақаи васеъеро аз Ховари Дур то Куре (Корея), Сангопур, Непол, Бутон, Қирғизистон, ҷануби Қазоқистон, шимоли Ҳиндустон ва дар кул беш аз 10 милюн килуметри мураббаъро дарбар мегирад. Дар феҳрести баланду болои “заминҳои аздастрафта”-и Чин номи “Бадахшон” ҳам худнамоӣ мекунад, ки порае аз хоки онро ҳамин чанд рӯз пеш чиниҳо бедардисар ба даст оварданд.
Он корбари баҳси интернетӣ, ки аз “кишварҳои ҷануби шарқӣ” суҳбат мекард, бегумон аз суханони Моу Зедунг дар соли 1965 илҳом гирифта буд, ки мегуфт: “Мо ҳатман бояд Осиёи Ҷануби Шарқӣ, аз ҷумла ҷануби Вйетном, Тойланд, Барма, Молезӣ ва Сангопурро бозпас бигирем.” Ва баъдтарҳо, ки бар нерӯи Чини сурх афзуда шуд, ин импротури кумунист иддаъо карда буд, ки “Мо бояд кураи Заминро фатҳ кунем… ва абарқудрате тавонманд биофаринем” (ба нақл аз Рожинцев А. Четыре стороны мира под одной крышей, или где воевал Китай).
Аммо ҳеч кас маҷоли онро надорад, ки аз ин ташнагони хоку қудрату сарват бипурсад, ки “чаро?!” Ба чи далели мувассақи торихӣ бояд чанги озу тамаъи Чин ба хоки Тоҷикистон дароз шавад? Магар мо дар Тоҷикистон ақаллияти чинитабор дорем? Дуруст баръакс, сарзамини Чин аст, ки ақаллияти тоҷик дорад. Дар ҳамин Туркистони Чин, ки 1142 км мураббаъ аз хоки Тоҷикистон ҳам ба он васл шуд, минтақае ҳаст бо номи уйғурии “Тоҷик Тошқурғон Аптоном Ноҳияси” (Ноҳияи Худмухтори Тошқурғони Тоҷик), ки 60 дарсади ҷамъияташ тоҷиканд. Дар кул 50 ҳазор тоҷики бумӣ сокини Туркистони Шарқианд, ки ба забони помирии сарикулӣ такаллум мекунанд ва худашонро “тоҷик” меноманд. Агар қарор буд касе бар мабнои далелҳои мувассақ иддаъои арзӣ дошта бошад, ин моем ё онҳо? Мақомоти Чин то имрӯз ба худ иҷоза намедиҳанд Туркистони Шарқӣ - бузургтарин иёлати сарзаминашонро бо номи торихиаш бихонанд ва онро Синкиёнг (Xinjiang) ё “Марзи Нав” меноманд, чун тоза дар садаи 18 тасарруфаш кардаанд ва то кунун натавонистаанд қалбу зеҳни мардуми онро ба даст оваранд.
Ва боз як дилдории дигаре, ки аз мақомоти тоҷик шунидем, ин буд, ки хоки аздастрафта номаскун аст. Аммо касе ишорае ҳам накард, ки чи ганҷе зери он хок нуҳуфта аст ва чи маъданҳоеро фардо чиниҳо аз Мурғоби мо ба бозори ҷаҳонӣ хоҳанд кашонд. Дар мавриди маскун ё номаскун будани он ҳам ниёзе ба нигаронӣ нест. То кунун мо бо Чин марзи “маскун” надоштем. Аз ин ба баъд Чин бо истифода аз қудрати иқтисодиаш дар он тикка аз сангу хок ҳам шаҳракҳое хоҳад сохт, ба гунае, ки дигар дилтанги дидани ҳамсояҳои чиниамон нахоҳем шуд ва аз ин сӯи Мурғоб ба он сӯ нидои “Ni hao!” (Дуруд!) сар хоҳем дод.
Аммо муҳимтар аз ҳама, ҳамон гуна ки М. Кабирӣ ҳам ишора кард, ин иқдоми давлат ва порлумони Тоҷикистон муқаддастарин унсури давлатдорӣ - Қонуни Асосии моро зери по гузошт, ки асли 7-уми он сарзамини Тоҷикистонро тақсимнопазир ва ғасбнопазир медонад. Пас ин хокро ҳам мешавад муъомила кард? Вақте ки вазири хориҷа, раиси Маркази мутолеъоти роҳбурдӣ (стратегӣ) ва бадтар аз ҳама, намояндагони порлумон ошкоро ин муъомиларо мепазиранду меписанданд, аз тақаддуси Қонуни Асосӣ оё нишоне хоҳад монд? Ва ку замонати он ки ҳамин посбонони номуси сарзамини тоҷикон фардо дар баробари фишори ҳамин Чин ё ҳамсояи пурзӯри дигар дубора курниш (таъзим) накунанд?
Гузашта аз ин, иқдоме, ки анҷом гирифт, хилофи усули Маншури Созмони Милали Муттаҳид аст, ки тамомияти арзии кишварҳоро тазмин кардааст. Оё баростӣ, мешавад бовар кард, ки Чин дар сурати рӯй овардани Тоҷикистон ба Созмони Милал ва шикоят аз иддаъоҳои арзии номуваҷҷаҳи он даст ба ҳамлаи низомӣ мезад? Чине, ки бо муроъоти тавозуни қувво ва абзорҳои ҳуқуқии байнулмилалӣ ҳанӯз натавонистааст Тойвонро таҳти фармони тамому камоли худ дароварад. Дар ҳоле, ки мардуми Тойвон ҳам чинианд ва дар воқеъ, номи “Тойвон” ба кулли Чин ҳам итлоқ мешавад. Пас оё баростӣ омиле, ки Тоҷикистонро ба вогузории он ҳама хок водошт, тарс аз Чин буд ё ангезае дигар ҳам дошт? Инро доноёни ҳол донанду Худо. Барои мо ҳамин кофӣ, ки ҳасрати ниёамонро бихурем, ки гуфта буд:
Ҳама сар ба сар тан ба куштан диҳем,
Аз он беҳ ки кишвар ба душман диҳем.
(вижаи "Ногуфтаҳо"-и ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар як сухангоҳи интернетии чинӣ бо номи бомусаммои The Beijinger (Пекинӣ) гурӯҳе чинию чинитабор нишастаанду бо ҳам гап мезананд. Мавзӯъи суҳбат Тоҷикистон аст ва беш аз як ҳазор килуметр хоки он ки давлати Чин ситондааст.
Корбаре бо лақаби Walls, ки баҳсро оғоз кардааст, мепурсад: “Оё фикр мекунед Чин ҳаққи тақозои пас гирифтани ин хок бо гузашти беш аз 100 солро дорад?” Корбаре дигар бо номи Foreign.lecturer тоҷикҳоеро, ки бино ба тасаввури ӯ, акнун атбоъи Чин шудаанд, хушбахт медонад ва мегӯяд: “Ман мутмаиннам, ки он чӯпонҳои хушахлоқ бо камоли майл чинӣ хоҳанд шуд”.
Корбари севум бо лақаби KZ пешгӯӣ мекунад, ки “Ба назари ман, тайи 200 соли оянда Чин, ҳар ду Куре (Корея), Жопун ва Тойвон ва ҳамчунин шояд кишварҳои ҷануби шарқӣ як федеросиюни воҳидро ташкил хоҳанд дод, аммо на ба монанди Иттиҳоди Урупо, балки бештар шабеҳи як кишвари воҳид хоҳанд буд”.
Alishan мепурсад: “Ин пора аз замин пеш аз он сад соле, ки мутаъаллиқ ба тоҷикҳо буда, барои чи муддате моли Чин будааст?” Пурсиши ӯ дар ҳаво муъаллақ мемонад ва гӯё таваҷҷуҳи ҳеч як корбарро ба худ ҷалб намекунад, чун зоҳиран касе барояш посух надорад.
Саранҷом Sereneselchie вориди баҳс мешаваду бо дард мегӯяд: “Ба гуфтаи давлати ман, Тоҷикистон қарор буд 28.5 ҳазор килуметри мураббаъ хоки Чинро ба мо пас диҳад, аммо дар амал онҳо танҳо як ҳазор килуметри мураббаъро баргардондаанд!”
Ин баҳси интернетӣ ҳамчунон идома дорад, бидуни он ки бештари ширкаткунандагони он кӯчактарин тасаввуре аз ҳамсояи кӯчаки шимоли ғарбии Чин дошта бошанд.
Интернет ин рӯзҳо саршор аз баҳсҳои вогузории 1.1 ҳазор килуметри мураббаъ аз хоки Тоҷикистон ба Чин аст. Тазодди дидгоҳҳо гичкунанда аст, ки бозтобест аз тазодди дидгоҳҳои баёншуда дар нишасти ахири порлумони Тоҷикистон: дар ҳоле ки вазири хориҷа имзои қарордоди марзии нав бо Чинро “дастоварди диплумосии тоҷик” тавсиф мекард, Муҳйиддини Кабирӣ онро “шикасти диплумосии тоҷик” медонист ва ҳар як барои иддаъои худ далелҳое ироа мекарданд.
Бо нигоҳи ғайримусаллаҳ ҳам мешавад дарёфт, ки суҳбатҳои вазири хориҷа аз рӯи ночорӣ буд. Ба ҳеч рӯй бохтани порае аз хоки кишвар барои давлати он наметавонад “бурд” ё “пирӯзӣ” талаққӣ шавад; чи он хок як метр бошаду чи як ҳазор килуметри мураббаъ. Аз ин рӯ “бурд” номидани ин шикасти фоҳишу возеҳ намак пошидан бар захми бози ҳувияту худшиносии шикаста-бастаи мост.
Ирҷоъи норозиён ба қарордоди “Марғелони Нав”-и соли 1884 миёни импротурии Русияи тезорӣ ва Чин ҳам дардеро даво намекунад. Чун аз он ду импротурӣ дигар ному нишоне намондааст. Русия дар соли 1917 тағйири ному намо дод ва дар соли 1991 дар ҳайъату ҳайбате дигар зоҳир шуд. Импротурии Чин ҳам дар соли 1912 ба торих пайваст ва дар соли 1949 Ҷумҳурии Чин ба ҳидояти Моу Зедунг (Mao Zedong) табдил ба Ҷумҳурии Халқи Чин шуд. Бо такя ба ин тавҷеҳ мешавад нақшаи сиёсии ҷаҳонро бакуллӣ баҳам зад ва, масалан, кулли Қафқозро ба Эрон доду Олоскоро ба Русия. Гузашта аз ин, дар қарордоди мазкур ҳарфу ҳадисе аз минтақаи Мурғоб нест, ки бар мабнои он порае аз ин минтақа ба Чин таъаллуқ бигирад. Ин ҳарфро намешавад ба ҳеч навъе ба мантиқи тикка-пораи ин иқдом бахя зад.
Тасаллои дигаре, ки аз мақомот шунидем, ин буд, ки кишварҳои дигар маҷбур шудаанд ба Чин божи бештаре бипардозанд. Чун маълум аст, ки Чин алайҳи ҳамаи кишварҳои атрофаш иддаъои арзӣ дорад. Мешавад ин мавридро ҳам санҷид. Қазоқистон бо Чин сари 944 килуметри мураббаъ низоъ доштанд ва соли 1999 порлумони Қазоқистон танҳо 407 килуметри мураббаъро таслими Чин кард. Қирғизистон тайи солҳои 1996 ва 1999 дувоздаҳ килуметри мураббаъ аз хоки худро ба Чин дод. Русия бо он азамате, ки дорад, соли 2005 бо вогузории 337 килуметри мураббаъаш мувофиқат кард. Пас дар ин миён боз ҳам сарзамини камзамини Тоҷикистон аст, ки бо саховати тоҷикона бештарин миқдори заминро ба Аждаҳои Сурх пешкаш кардааст.
Иддаъоҳои арзии Чин як масъалаи решадор аст ва ба гузаштаҳои устураӣ бармегардад ва ба ин бовари нажодпарастонаи ҳокимони Чин, ки худро нофи Замин ва фармонравоёни шаръии ҷаҳон медонанд. Ин иддаъои бепоя борҳо баҳонаи ҷангҳои хунин миёни Чин ва Ҳиндустону Вйетному Русия шудааст. Тайи солҳои 1916 ва 1932 дар Чин адабиёте мунташир шуд, ки зарурати бозпас гирифтани “заминҳои аздастрафта”-ро матраҳ мекард. Манзур аз “заминҳои аздастрафта” сарзаминҳоеанд, ки бино ба тасаввури онҳо, таҳти султаи импротурии сарнагуншудаи Тзин қарор доштанд ва минтақаи васеъеро аз Ховари Дур то Куре (Корея), Сангопур, Непол, Бутон, Қирғизистон, ҷануби Қазоқистон, шимоли Ҳиндустон ва дар кул беш аз 10 милюн килуметри мураббаъро дарбар мегирад. Дар феҳрести баланду болои “заминҳои аздастрафта”-и Чин номи “Бадахшон” ҳам худнамоӣ мекунад, ки порае аз хоки онро ҳамин чанд рӯз пеш чиниҳо бедардисар ба даст оварданд.
Он корбари баҳси интернетӣ, ки аз “кишварҳои ҷануби шарқӣ” суҳбат мекард, бегумон аз суханони Моу Зедунг дар соли 1965 илҳом гирифта буд, ки мегуфт: “Мо ҳатман бояд Осиёи Ҷануби Шарқӣ, аз ҷумла ҷануби Вйетном, Тойланд, Барма, Молезӣ ва Сангопурро бозпас бигирем.” Ва баъдтарҳо, ки бар нерӯи Чини сурх афзуда шуд, ин импротури кумунист иддаъо карда буд, ки “Мо бояд кураи Заминро фатҳ кунем… ва абарқудрате тавонманд биофаринем” (ба нақл аз Рожинцев А. Четыре стороны мира под одной крышей, или где воевал Китай).
Аммо ҳеч кас маҷоли онро надорад, ки аз ин ташнагони хоку қудрату сарват бипурсад, ки “чаро?!” Ба чи далели мувассақи торихӣ бояд чанги озу тамаъи Чин ба хоки Тоҷикистон дароз шавад? Магар мо дар Тоҷикистон ақаллияти чинитабор дорем? Дуруст баръакс, сарзамини Чин аст, ки ақаллияти тоҷик дорад. Дар ҳамин Туркистони Чин, ки 1142 км мураббаъ аз хоки Тоҷикистон ҳам ба он васл шуд, минтақае ҳаст бо номи уйғурии “Тоҷик Тошқурғон Аптоном Ноҳияси” (Ноҳияи Худмухтори Тошқурғони Тоҷик), ки 60 дарсади ҷамъияташ тоҷиканд. Дар кул 50 ҳазор тоҷики бумӣ сокини Туркистони Шарқианд, ки ба забони помирии сарикулӣ такаллум мекунанд ва худашонро “тоҷик” меноманд. Агар қарор буд касе бар мабнои далелҳои мувассақ иддаъои арзӣ дошта бошад, ин моем ё онҳо? Мақомоти Чин то имрӯз ба худ иҷоза намедиҳанд Туркистони Шарқӣ - бузургтарин иёлати сарзаминашонро бо номи торихиаш бихонанд ва онро Синкиёнг (Xinjiang) ё “Марзи Нав” меноманд, чун тоза дар садаи 18 тасарруфаш кардаанд ва то кунун натавонистаанд қалбу зеҳни мардуми онро ба даст оваранд.
Ва боз як дилдории дигаре, ки аз мақомоти тоҷик шунидем, ин буд, ки хоки аздастрафта номаскун аст. Аммо касе ишорае ҳам накард, ки чи ганҷе зери он хок нуҳуфта аст ва чи маъданҳоеро фардо чиниҳо аз Мурғоби мо ба бозори ҷаҳонӣ хоҳанд кашонд. Дар мавриди маскун ё номаскун будани он ҳам ниёзе ба нигаронӣ нест. То кунун мо бо Чин марзи “маскун” надоштем. Аз ин ба баъд Чин бо истифода аз қудрати иқтисодиаш дар он тикка аз сангу хок ҳам шаҳракҳое хоҳад сохт, ба гунае, ки дигар дилтанги дидани ҳамсояҳои чиниамон нахоҳем шуд ва аз ин сӯи Мурғоб ба он сӯ нидои “Ni hao!” (Дуруд!) сар хоҳем дод.
Аммо муҳимтар аз ҳама, ҳамон гуна ки М. Кабирӣ ҳам ишора кард, ин иқдоми давлат ва порлумони Тоҷикистон муқаддастарин унсури давлатдорӣ - Қонуни Асосии моро зери по гузошт, ки асли 7-уми он сарзамини Тоҷикистонро тақсимнопазир ва ғасбнопазир медонад. Пас ин хокро ҳам мешавад муъомила кард? Вақте ки вазири хориҷа, раиси Маркази мутолеъоти роҳбурдӣ (стратегӣ) ва бадтар аз ҳама, намояндагони порлумон ошкоро ин муъомиларо мепазиранду меписанданд, аз тақаддуси Қонуни Асосӣ оё нишоне хоҳад монд? Ва ку замонати он ки ҳамин посбонони номуси сарзамини тоҷикон фардо дар баробари фишори ҳамин Чин ё ҳамсояи пурзӯри дигар дубора курниш (таъзим) накунанд?
Гузашта аз ин, иқдоме, ки анҷом гирифт, хилофи усули Маншури Созмони Милали Муттаҳид аст, ки тамомияти арзии кишварҳоро тазмин кардааст. Оё баростӣ, мешавад бовар кард, ки Чин дар сурати рӯй овардани Тоҷикистон ба Созмони Милал ва шикоят аз иддаъоҳои арзии номуваҷҷаҳи он даст ба ҳамлаи низомӣ мезад? Чине, ки бо муроъоти тавозуни қувво ва абзорҳои ҳуқуқии байнулмилалӣ ҳанӯз натавонистааст Тойвонро таҳти фармони тамому камоли худ дароварад. Дар ҳоле, ки мардуми Тойвон ҳам чинианд ва дар воқеъ, номи “Тойвон” ба кулли Чин ҳам итлоқ мешавад. Пас оё баростӣ омиле, ки Тоҷикистонро ба вогузории он ҳама хок водошт, тарс аз Чин буд ё ангезае дигар ҳам дошт? Инро доноёни ҳол донанду Худо. Барои мо ҳамин кофӣ, ки ҳасрати ниёамонро бихурем, ки гуфта буд:
Ҳама сар ба сар тан ба куштан диҳем,
Аз он беҳ ки кишвар ба душман диҳем.
Subscribe to:
Posts (Atom)