The Creation of Afghanistan

(вежаи ҳафтаномаи Озодагон)

Гоҳ ҳазми ин ҳақиқат душвор аст, ки сиёсат битавонад бо кашидани хатҳое сода рӯи як тикка коғаз мардуми як таборро аз ҳам ҷудо кунад. Аммо ин ҳақиқатест, ки дар торих борҳо бармало шуда ва мардуми мо ҳам аз шарри он дар амон набудаанд.

Акнун шояд барои бисёре дарки ин ҳақиқат мушкил бошад, ки мардуми он сӯи рӯди Омӯ ҳамтабори моянд. Баҳси жарфтар дар ин замина баррасии мӯшикофонаи мафҳумҳои “миллат”-у “миллият”-ро тақозо мекунад, ки бас муфассал аст ва маҷолу фурсате муносибтар мехоҳад.

Он чи дар зер мебинед, талоши як духтари тоҷики 15-солаи муқими Ландан аст, ки мехоҳад мову шуморо бо сарнавишти сарзамини модариаш ошнотар кунад. Авесто Ориё аз тоҷикони Афғонистон аст, ки солҳост дар Бритониё зиндагӣ мекунад ва аз шогирдони мумтози дабистонаш аст. Сарфи назар аз синни ками Авесто, мавзӯъи ҳувият ҳамвора ҷузъи дағдағаҳои зеҳниаш будааст. Вай барои шинохти беҳтари сарзамини падариаш кандукови фаровоне карда ва фишурдаи донистаҳояшро ба забони инглисӣ рӯи коғаз овардааст. Навиштаи зер баргардони мақолаи Авесто Ориёст.

Зуҳури Афғонистон ва нақши Бритониё дар он

Авесто Ориё

Кишвари Афғонистон соли 1747 тавассути Аҳмадшоҳи Абдалӣ аз қабилаи паштун ё афғони Пӯпалзай сохта шуд.

Мирвайси Ҳутакӣ (1709-1738)

Ҳарчанд пештар аз он ҳам дар соли 1709 Мирвайс, раиси қабилаи Ҳутакӣ, талош карда буд, ки давлате созмон диҳад ва бад-ин манзур хоки ҷануби Афғонистонро аз импротурии Сафавӣ қабза карда буд. Нодиршоҳи Афшор муваффақ шуд дар паи чанд ҳамлаи кӯтоҳ ҷануби Афғонистонро дубора ба пайкари импротурии Эрон васл кунад.

Аҳмадшоҳи Дурронӣ (1747-1772)

Аммо Нодиршоҳи Афшор зиёд давом наовард ва дар соли 1747 кушта шуд ва дудмони Афшор бесар монд. Мардумони сарзамини паҳновари импротурӣ ба таъсиси салтанатҳои кӯчак пардохтанд. Дар ҳамин давра буд, ки Афғонистон дубора аз пайкари импротурии Эрон ҷудо шуд ва Аҳмадхон, ҳокими пешини Мозандарон, тавассути бузургони қабилаии ғолибан паштун ба унвони подшоҳ баргузида шуд. Вай баъдан ба тақлид аз лақаби салтанатиаш “Дурри дуррон” ба “Аҳмадшоҳи Дурронӣ” тағйири ном кард.

Дар ҳоле ки импротуриҳои Эрону Гурконӣ батадриҷ аз ҳам мепошиданд, Дурронӣ тавонист бо истифода аз фурсат ба тавсеъаи қаламрави Афғонистон бикӯшад. Афғонистони навин таҳти салтанати Дурронӣ бисёр муваффақ буд ва барои чандин даҳсола қудрати ҳокими минтақа буд. Импротурии Дурронӣ дар авҷи қудрати худ аз каронаи рӯди Омӯ то дарёи Умон ва аз Хуросон то паҳнаи каронаи Ганг вусъат дошт.

Вале хатти машйи Аҳмадшоҳи Дурронӣ ҷиҳати эҷоди як импротурии паштунсолор ҳазинаи зиёде бурд ва иттиҳоди қавмҳо дар саросари импротурӣ заъифу шикананда шуд. Дар шимоли кишвар пайваста шӯришҳо барпо буданд, чун бештари мардуми нопаштун аз сиёсати қавмгароёнаи Дурронӣ безор буданд; сиёсате, ки мардуми бисёреро дар ҳолати рӯёрӯӣ ва муқобила бо ҳокимони импротурӣ қарор дод.

Соли 1761 артиши Дурронӣ иттиҳоди Моротҳои Ҳиндро дар шаҳри Панипот шикаст дод ва боъиси тазъифи артиши Ҳиндустон шуд. Бритониёиҳо бо истифода аз заъфи артиши Ҳинд Банголро тасхир карданд ва бад-ин гуна дарҳои Осиё ба рӯи Бритониё боз шуд.

Ҳамлаҳои пайдарпаи Аҳмадҳоши Дурронӣ ба Ҳиндустон ба зуҳури гурӯҳи нави мазҳабии мавсум ба “сикҳ” анҷомид. Бахши аъзами Лоҳур бозпас ба ҳамин сикҳҳо таслим шуд.

Бархе аз афғонҳо ҳамлаҳои Дурронӣ ва ишғоли Ҳиндустонро мояи ифтихори худ медонанд ва онро намунае аз бурузи қудрату тавоноии Афғонистон меноманд. Шоёни зикр аст, ки дар он давра Ҳиндустон мавриди ҳамлаи ҳам Аҳмадшоҳи Дурронӣ ва ҳам Бритониё воқеъ шуда буд.

Ҳамлаҳои Бритониё ба Ҳиндустон таъсири мустақиме рӯи амнияту оромиши худи Бритониё надошт. Имрӯза Бритониё як кишвари обод аст, ки ба паноҳҷӯён аз саросари ҷаҳон паноҳ медиҳад. Дар ҳоле, ки ҳамлаҳои Дурронӣ ба Ҳинд дар дарозмуддат Афғонистонро ба як кишвари ҷангзада табдил кард ва барои чандин муддате тӯлонӣ мардуми кишварро ба унвони паноҳҷӯ дар саросари ҷаҳон пароканда кард.

Бароянди ҳамлаҳо ба Ҳинд барои ду кишвари Афғонистон ва Бритониё бакуллӣ мутафовит ва мутаноқиз буд. Аз ин рӯ, ба бовари ман, ҳамлаи Афғонистон ба Ҳиндустонро наметавон пирӯзии мо унвон кард, балки он ҳамлае барбарона ва божхонаи як шоҳ буд, ки барои мардуми Афғонистон суде ба бор наовард.

Tемуршоҳ (1772-1793)

Пас аз марги Аҳмадшоҳи Дурронӣ писари ӯ Темуршоҳ, ки зодаи Машҳад ва ҳокими Ҳирот буд, бар тахт нишаст. Темуршоҳ, бар хилофи падари худ, саъй кард ҳимояти тоҷикҳо ва қизилбошҳоро ҷалб кунад, чун онҳо шаҳритар буданд ва дар давлат нуфузи қавӣ доштанд. Бад-ин манзур ӯ пойтахтро аз Қандаҳор ба Кобул мунтақил кард. Ин сиёсати ӯ қабилаҳои паштунро нохушнуд кард ва пас аз марги Темуршоҳ Афғонистон ғарқи нооромиҳо, ошӯбҳои миёнқавмӣ ва инқилобҳои дарборӣ шуд.

Темуршоҳ аз 14 ҳамсар 34 писар дошт, ки ҳар як барои расидан ба тахту тоҷ ҷангиданд. Даргириҳои сиёсии поёни садаи 18 ва оғози садаи 19 ба ин маънӣ буд, ки импротурӣ муттаҳид нест. Дар натиҷа бисёре аз бахшҳои импротурӣ ҷудо шуданд. Ғарби Хуросон соли 1795 аз даст рафт ва хонигарии Қалот эъломи истиқлол кард. Сарбозони сикҳ тавонистанд Мултону Кашмиру Пешоварро бозпас бигиранд. Ин минтақаҳо “вилоёти ғанӣ” арзёбӣ мешуданд ва бидуни онҳо импротурии афғонӣ камзӯр шуд.

Дӯстмуҳаммад (1826-1863)

Соли 1826 Дӯстмуҳаммад подшоҳи нави Афғонистон шуд ва лақаби салтанатии “Амиралмуъминин”-ро ихтиёр кард. Ҳадафи аслии Дӯстмуҳаммад тайи тамоми давраи салтанаташ ишғоли дубораи “вилоёти ғанӣ”-и Ҳиндустон ва дастрасӣ ба шукуфоии дубораи Афғонистон буд. Аммо мавқеъияти жеупулитики Ҳиндустон дигар иваз шуда буд ва он ба як мустаъмараи Бритониё табдил шуда буд.

Инглисиҳо дар садаи 19 ба умури Афғонистон алоқа зоҳир карданд. Соли 1808, вақте ки Монтстюорт Элфинстун (Mountstuart Elphinstone), маъмури сиёсӣ ва торихнигори скотландӣ, ба Пешовар фиристода шуд, оғози иртиботи мустақими миёни Бритониё ва Афғонистон ба шумор меояд. Ҳамчунин гуфта мешавад, ки “Бозии бузург”-и миёни инглисиҳову русҳо дар Осиёи Миёна тайи солҳои 1835 ва 1837 оғоз шуд. Пас аз он барои муддате тӯлонӣ Афғонистон бахши аъзами қудрати худро аз даст дод ва ба як туъмаи билқувваи империёлизми Ғарб табдил шуд.

Инглисиҳо аз орзуи баландпарвозонаи Дӯстмуҳаммад дар мавриди ишғоли Ҳиндустон мунзаҷир буданд; аз ин рӯ нахустин иқдоми онҳо дар “Бозии бузург” эҷоди ихтилол дар Афғонистон буд. Дар раванди ихтилоли авзоъ Шоҳ Шуҷоъ ҷойгузини Дӯстмуҳаммад шуд. Дӯстмуҳаммад бо ҳадафи тасхири Ҳиндустин алайҳи сикҳҳо ҷиҳод эълом кард, аммо натиҷаи он тасхири Қандаҳору Кобул тавассути сикҳҳо буд ва Дӯстмуҳаммад тоҷу тахтро таслими Шоҳ Шуҷоъ кард. Дар ин давра инглисиҳо тавассути шахсе бо номи Вилём Макнотен (William Macnaghten) Афғонистонро амалан идора мекарданд. Аз ин ришта рӯйдодҳо метавон дарёфт, ки агар Дӯстмуҳаммад барои ишғоли Ҳиндустон ҳирсу оз ба харҷ намедод, мешуд аз мудохилаи Бритониё дар умури Афғонистон ҷилавгирӣ кард.

Пас аз нишастани Шоҳ Шуҷоъ бар тахт Дӯстмуҳаммаду писаронаш ба таҳдиди хатҳои иртиботии инглисиҳо пардохтанд. Дар натиҷа Кобул дастхуши нооромиҳо шуд ва ду маъмури баландпояи инглисӣ (А. Бурнз ва Макнотен) кушта шуданд. Инглисиҳо дар изои талафоташон дар Кобул Қандаҳору Ҷалолободро ба хоку хун кашиданд. Ақибнишинии онҳо аз Кобул боъиси нобудии 16 ҳазор сарбозе шуд, ки гирифтори ҳақорату гуруснагӣ шуда буданд. Саранҷом, инглисиҳо Афғонистонро тарк карданд ва бад-ин гуна Ҷанги Нахусти Инглису Афғон ба поён расид. Бо рафтани инглисиҳо Шоҳ Шуҷоъ беҳомӣ монд ва рӯзи 5 оврил (апрел)-и 1842 кушта шуд.

Дӯстмуҳаммад ба Афғонистон баргашту дубора ба тахти шоҳӣ такя зад; бо ҳамон орзуҳое, ки дар давраи нахусти амораташ дошт. Вай минтақаи Пешоварро дубора тасхир кард. Ҷолиб ин ҷост, ки Дӯстмуҳаммад ҳамчунин бо бритониёиҳо наздикӣ ҷӯст ва ба имзои Паймони Пешовар (1855) даст ёфт. Ин паймон тамомияти арзии Афғонистон ва сарзаминҳои бритониёӣ дар Осиёро ба расмият шинохт ва ин ду кишварро “дӯст”-и якдигар эълом кард. То соли 1857 Дӯстмуҳаммад Афғонистонеро шакл дод, ки то ҳадди зиёде ҳамин Афғонистони имрӯзист. Аммо импротурӣ дар чанги нооромиҳои пароканда буд, ки қарор буд ворисони Дӯстмуҳаммад бартараф кунанд.

Шеръалӣ (1868-1879)

Амир Шеръалӣ муваффақ шуд ба муддати даҳ сол ба кумаки инглисиҳо дар Афғонистон ҳукумат кунад. Ба ҳар рӯй, кунтрули минтақа ҳамчунон дар дасти Инглистон ва Русия буд.

Соли 1872 як ҳайъати бритониёӣ талош кард дар як низоъи арзии миёни Эрону Афғонистон барои аломатгузории марзӣ дар минтақаи Систон подармиёнӣ кунад. Натиҷаи ин муъомила ҳеч як аз ҳамсояҳоро хушнуд накард. Соли 1873 Инглистон ва Русия минтақаҳои нуфузашон дар Осиёи Миёнаро мушаххас карданд, ки дар натиҷаи он Афғонистон дар минтақаи нуфузи Инглистон қарор гирифт.

Як сол баъд аз он ки дар Бритониё муҳофизакорон сари қудрат омаданд, инглисиҳо хостанд, ки бо фиристодани як ҳайъати диплумотики доимӣ ба Кобул кунтрули мустақими сиёсатгузориҳо дар Афғонистонро ба дасти худ бигиранд. Аммо Русия пешдастӣ карда буд ва дар соли 1875 тавассути як маъмури мусалмонаш бо Кобул ба тавофуқҳое даст ёфта буд. Инглисиҳо ҳам хостори имзои паймон шуданд, аммо аз Кобул посухе дарёфт накарданд. Дар паи он Бритониё ба Ҷалолободу Қандаҳор 30 ҳазор сарбоз гусел кард ва Дувумин Ҷанги Инглису Афғон дар гирифт. Амир Шеръалӣ медонист, ки Кобул дар шуруфи ишғол шудан аст. Ӯ писараш Муҳаммад Яъқубро мутасаддии умур дар Кобул кард ва худаш ба Балх рафт, то аз русҳо кумак бихоҳад. Русҳо ба ӯ кумак накарданд ва Шеръалӣ чанд моҳ пас аз он ҷон дод.

Mуҳаммад Яъқуб (1879)

Муҳаммад Яъқуб ба унвони амири нав дар соли 1879 паймони хиффатбори Гандумакро имзо кард. Бино ба ин паймон, қарор буд амир аз Бритониё миқдори мушаххасе маблағ дарёфт кунад ва аз ҳамалоти Бритониё масун бимонад, аммо дар баробари он идораи сиёсатҳои хориҷии Афғонистонро ба бритониёиҳо вогузор кунад. Ин паймон ҳамчунин иқомати доимии як гумоштаи инглисӣ дар Кобулро пешбинӣ мекард. Сер Луӣ Ковонёрӣ (Sir Louis Cavagnari), нахустин мутасаддии ин мақом, 47 рӯз пас аз вурудаш ба Кобул кушта шуд. Рӯзи 12 уктубри 1979 женерол Робертз (General Roberts) ба Кобул фиристода шуд ва дар Афғонистон давлати низомӣ таъсис кард, ки таҳти назари худи ӯ буд. Аз он ба баъд Афғонистон ба “минтақаи ҳоил”-и миёни Ҳиндустони Бритониё ва Туркистони Русия табдил шуд.

Aбдурраҳмонхон (1880-1901)

Соли 1880 Бритониё ба Абдурраҳмон, яке аз нава (набера)-ҳои Дӯстмуҳаммад, пешниҳод кард, ки бар тахти Афғонистон бинишинад ва то Абдурраҳмон пешниҳодро пазируфт, ӯро расман “Амири Афғонистон” эълом карданд. Рӯзи 22 жуие (июл)-и ҳамон сол амири нав муқаррароти Паймони Гандумакро пазируфт.

Дар ин замон Айюбхон, писари Шеръалӣ, дар Ҳирот мустақар буд ва артиши пурзӯре дошт. Вай бо нерӯи 25 ҳазорнафарааш тавонист артиши Бритониёро дар ҷануби Афғонистон шикаст диҳад, вале баъдан ӯ тавассути женерол Робертз дар Қандаҳор шикаст хурд. Дар паи пирӯзӣ нерӯҳои инглисӣ аз боқии хоки Афғонистон берун рафтанд, аммо дар Қандаҳор монданд.

Абдурраҳмонхон амири мустабидде буд, ки мехост ба ҳар қимате ваҳдати қаламравашро ба даст орад ва ҳама таҳти фармони марказ бошанд. Дар давраи аморати ӯ шӯришҳои бисёре сурат гирифт, аммо Абдурраҳмонхон тавонист дар соли 1892 ҳамаи онҳоро фурӯ нишонад. Соли 1884 вай салтанати Майманаро дубора ишғол кард ва дар соли 1893 вай бо заҳмат Ҳазораҷотро ҳам тобеъи худ кард ва шуморе аз ҳазораҳоро ба табъид фиристод. Минтақаи Кофиристон соли 1896 таслими Абдурраҳмонхон шуд ва ӯ бо зӯру иҷбор “кофар”-ҳоро ба мусалмонони суннӣ табдил кард. Пас аз рӯ овардани иҷбории мардуми минтақа ба ислом Кофаристон ба Нуристон тағйири ном кард.

Бисёре бо ин назар мувофиқанд, ки комгории Абдурраҳмонхон дар тасхири вилоятҳо умдатан ба хотири кумакҳои молию низомии Бритониё буд, ки бар мабнои Паймони Гандумак сурат мегирифт. Абдурраҳмонхон ҳамчунин шумори зиёде аз паштунҳоро бо ваъдаи додани заминҳои васеъ дар шимоли Афғонистон искон дод. Ин иқдоми вай бо ҳадафи паштунсозии шимоли кишвар, ки сарзамини қавмҳову фарҳангҳои дигар буд, анҷом гирифт.

Дар канори тавсеъаи қаламрав ва паштунсозии иҷбории шимоли Афғонистон, Абдурраҳмонхон ҳамчунин коршиносони инглисӣ ва ҳиндиро истихдом кард, то саноеъи низомию ғайринизомӣ бисозанд. Пизишкони инглисӣ нахустин бемористони ҳамагониро соли 1895 ифтитоҳ карданд. Ба ҳар рӯй, талошҳои ӯ аз мантиқи андаке бархурдор буд, чун вай ба омӯзиш додан ба мардуми одӣ аҳамияте қоил набуд.

Абдурраҳмонхон моҳи уктубри 1901 даргузашт ва Афғонистоне қавиро ба мерос гузошт, ки барои нахустин бор дар торих марзҳояш шиносоӣ шуда буданд. “Хатти Дуронд” миёни Афғонистону Ҳиндустон шакл гирифт, ки ба маънои аз даст додани масирҳое муҳим ва тақсим шудани паштунҳо ба ду бахш дар ду кишвар буд.

Ҳабибуллоҳ (1901-1919)

Абдурраҳмонхон дар соли 1901 писари бузургаш Ҳабибуллоҳро ба унвони вориси тахту тоҷ баргузид. Чаҳор сол пас аз он Ҳабибуллоҳ паймони миёни амири Афғонистон ва давлати Бритониёро таҷдид кард. Яке аз муҳимтарин иқдомоти сиёсии Ҳабибуллоҳ афви умумии ҳамаи табъидиҳо буд. Ин иқдом ба маънои табдили Кобули муҳофизакор ба маркази фаъъолиятҳои зеҳнию ақлонӣ буд, ки дар ду мавҷ тавассути табъидиҳо ба пойтахт ворез шуд.

Мавҷи нахусти андешаҳо аз сӯи хонадони Тарзӣ меомад, ки аз табъидиҳои бозгашта аз Димишқ буданд. Онҳо дар роҳи бозгашт мушовирон ва пизишкони турки усмониро бо худ ба Афғонистон оварданд. Ин хонадони фарҳехта гурӯҳи “Афғонони ҷавон”-ро бунёд ниҳоданд, ки пантуркист ва зиддибритониёӣ буданд. Ин гурӯҳ дар пайдоиши исломи навгаро дар Осиёи оғози садаи 20 нақши муҳим дошт.

Мавҷи дувуми андешаҳо аз қабилаи Муҳаммадзай сарчашма мегирифт, ки аз Ҳиндустон ба Афғонистон баргашта буданд. Онҳо бозии гулф, ҳунари аксбардорӣ, худраву мошинҳо ва машруботи алкулиро бо худ оварданд, ки маншаъи инглисию ҳиндӣ дошт.

Ҳабибуллоҳ, ки табъи заъифе дошт, дар интихоби яке аз ин ду шеваи зиндагию андешидан оҷиз монда буд. Вай дертар ба қатл расид.

Aмонуллоҳ (1919-29)

Амонуллоҳ соли 1919 ба қудрат расид ва аз ҳамон оғоз талош кард, ки дар сиёсатҳои хориҷиаш ихтиёроти тамому камол дошта бошад. Бритониёиҳо, ки дар додани ин ҳақ ба амири нав изҳори тардид карданд, Амонуллоҳ хостори ҷиҳод шуд ва Севумин Ҷанги Инглису Афғон оғоз шуд. Паштунҳои вазирии муқими Ҳинд ба кумаки нерӯҳои Амонуллоҳ шитофтанд ва бо ҳам ба подгон (гарнизон)-и Толи инглисиҳо юриш бурданду онро муҳосира карданд. Артиши Ҳиндустон вориди Ҷалолобод шуд ва аз онҷо ба Кобул ҳамлаҳои ҳавоӣ анҷом дод, ки як моҳ ба дарозо кашид. Бритониёиҳо, ки тоза дар соли 1918 дар ҷанги ҷаҳонӣ ба сулҳи муваққат даст ёфта буданд, ба анҷоми як ҷанги дигар тамоюл надоштанд. Бад-ин гуна дар моҳи ут (август)-и соли 1919 Паймони Раволпиндӣ имзо шуд, ки ба “султа”-и Бритониё бар Афғонистон поён ниҳод.

US Cables: 'Russian Rude Troublemakers'

“Дардисарҳои русҳои густох”

(вежаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Дар “Ногуфтаҳо”-и ин ҳафта ду санади дигар аз мухобироти Сафорати Омрико дар Душанбе ба Вошингтунро ба таври комил мурур мекунем, ки мутаъаллиқ ба десомбр (декабр)-и 2005 ва нувомбр (ноябр)-и 2006 аст. Ду санад аз ду сафири пешин: Ричорд Ҳугланд ва Трейсӣ Ҷейкубсун, ки мавзӯъи нисбатан муштарак доранд. Дар телегрофи нахуст Ҳугланд ҷузъиёти дидораш бо Э. Раҳмон ва дидгоҳҳои ӯ дар бораи Русияро баён мекунад ва дар санади дувум Ҷейкубсун аз бархурди ноҳамгуни кормандони диплумотик ва низомии Русия дар Тоҷикистон изҳори сардаргумӣ ва нохушнудӣ мекунад. Ин ду телегроф ҳам аз ҷумлаи санадҳои диплумотики маҳрамонаест, ки торнамои Wikileaks ҷаҳонӣ кардааст ва акнун ҳафтаномаи “Нигоҳ” ба забони форсӣ онҳоро дар ихтиёри мардуми Тоҷикистон қарор медиҳад.

Телегрофҳои Сафорати Иёлоти Муттаҳида: Русия дар Тоҷикистон дардисар меофаринад

Одина, 02.12.2005, 10:29
МАҲРАМОНА ДУШАНБЕ 001921
SIPDIS
STATE FOR P, EUR/CACEN, EUR/RUS, SA, S/P
NSC FOR MERKEL
EO 12958 DECL: 12/2/2015
TAGS PREL, PGOV, PINR, MARR, RS">RS, TI
МАВЗӮЪ: ДИДОР БО РАИСИҶУМҲУР РАҲМОНОВ: ДИДГОҲҲОИ Ӯ ДАР БОРАИ РУСИЯ
РУҶӮЪ: STATE 214783
ДАСТАБАНДИШУДА ТАВАССУТИ: Ричард Э. Ҳугланд, Сафир, EXEC, Сафорати Душанбе. САБАБ: 1.4 (b), (d)

1. (C) Сафир рӯзи якуми десомбр ба муддати дую ним соъат бо Раисиҷумҳур Эмомалӣ Раҳмонов дидор дошт. Ин ду гузориш аз се гузориши муртабит аст. Ду гузориши дигар дидгоҳҳои Раҳмонов дар бораи (1) робитаҳои дутарафаи Иёлоти Муттаҳида ва Омрико ва сиёсатҳои Тоҷикистон ва (2) Узбакистонро пӯшиш медиҳад.

2. (S) ФИШУРДА: Раисҷумҳур Раҳмонов чунин қазоват мекунад, ки Рамазон Абдуллатифов, сафири нави Русия, “чандон диплумотик нест, вале марди баде ҳам нест”. Ҳарчанд Раҳмонов бояд бо Русия ҳамкории танготанге дошта бошад, ӯ ин нуктаро равшан кард, ки ҳар ду чашмашро бози боз нигаҳ доштааст. Вай муддаъӣ шуд, ки марзбонони Русияро аз Тоҷикистон берун кард, чун онҳо ҳамроҳ бо Ғаффор Мирзоев, фармондеҳи Горди раёсати ҷумҳурӣ, нақшаи сарнагунии ӯро мекашидаанд. Бо ин ки бархе аз гуфтаҳои Раҳмонов шояд барои масрафи Иёлоти Муттаҳида эрод шуданд, бештари суханонаш шаммае аз ҳақиқат доранд.” ПОЁНИ ФИШУРДА.

3. (S) Раисиҷумҳур Раҳмонов ба хотири иттилоъоти ғайринавиштории Вазорати хориҷаи Омрико дар бораи ройзаниҳои Омрико ва Русия изҳори сипосгузорӣ кард (reftel) ва гуфт, ки Тоҷикистон ҳатталимкон барои беҳбуди муносиботи Русия ва Иёлоти Муттаҳида дар минтақа хоҳад кӯшид. Вай гуфт, Русия дар минтақа манфиъатҳои торихӣ, фарҳангӣ ва амниятии табиъӣ дорад ва ҳамеша нерӯи умдае хоҳад буд, ки наметавон онро нодида гирифт, аммо ҷомеъаи байнулмилалӣ бояд бадтарин ғаризаҳои Русияро таъдил кунад ва кумак кунад, ки он ба як нерӯи мусбат табдил шавад. Барои Русия ва Иёлоти Муттаҳида ба вежа муҳим аст, ки дар минтақа, аз ҷумла дар Афғонистон, мавзеъҳои муштарак дошта бошанд, то ба суботу шукуфоии пойдор даст ёбанд.

САФИРИ РУСИЯ “МАРДИ БАДЕ НЕСТ”, ВАЛЕ ДИПЛУМОТИ ХУБ ҲАМ НЕСТ

4. (C) Раҳмонов, тибқи одат, аз ёддоштҳояш чашм бардошту макс кард ва лабханд зад. “Шумо медонед, ки (гумоштаи сиёсии Русия сафир) Рамазон (Абдуллатифов), дар воқеъ, марди баде нест, ҳарчанд ҳамеша аз шумо ба ман шикоят мекунад. Ӯ як сиёсатмадор, файласуф ва равшанфикр аст. Чун ӯ аз Доғистон аст, мо дар бораи торихи мусалмонони Русия ва фарҳанги эронӣ бо ӯ суҳбатҳои ҷолиби бисёре доштем. Вале ӯ диплумот нест. Нукоти дақиқу зарифро намефаҳмад. Мутмаиннан, ӯ Пешков нест! (ЁДДОШТ: Максим Пешков, сафири пешини Русия. ПОЁНИ ЁДДОШТ.) Вале бархурди ӯ шахсан бо ман бисёр бозу дӯстона аст. Вай мефаҳмад, ки Русия дар инҷо мушкилоти бисёре месозад ва ӯ ҳамчунин медонад, ки ҳаллу фасли ин мушкилот кори худи ӯст.”

5. (S) Раҳмонов афзуд: “Дар воқеъ, ин хадамоти вежаи Русия (спецслужбы – рус.) ҳастанд, ки дар инҷо мушкил эҷод мекунанд ва ман ба Рамазон гуфтаам, ки кунтрули онҳо вазифаи ӯст. Ва ин [ҳолат] фақат дар инҷо нест, сарчашмаи он дар Кремлин аст ва баъзе [аз ин мушкилот] аз боло маншаъ мегирад. Мо ҳаргиз набояд фаромӯш кунем, ки худи Путин сидқан як “чекист” (корманди амниятии пурсобиқа) аст.”

ЧАРО РАҲМОНОВ МАРЗБОНОНИ РУСРО БЕРУН РОНД

6. (S) Раҳмонов гуфт: “Ман мехоҳам як розро барои шумо бигӯям, ки чаро ман ба хурӯҷи нерӯҳои марзбонии Русия аз Тоҷикистон пофишорӣ кардам. Медонед, ки онҳо бахше аз КГБ ҳастанд. Ман иттилоъоти мувассақе доштам, ки онҳо ва (женероли зиндонӣ Ғаффор) Мирзоев нақшаи кудето алайҳи манро мекашиданд. Аз ин рӯ ман Мирзоевро аз фармондеҳии Горди раёсат ҷумҳурӣ барканор кардам, Горди раёсати ҷумҳуриро пароканда кардам ва ба Путин бо зӯру фишор гуфтам, ки марзбононаш бояд бираванд. Ин масъала тайи муддати тӯлонӣ шакл гирифта буд ва ман борҳо бо Путин онро баррасӣ карда будам, вале ӯ дар ин маврид коре намекард. Танҳо пас аз он ки ман алайҳи Мирзоев иқдом кардам, Путин саранҷом фаҳмид, ки бозиашон ба поён расидааст. Барои ислоҳи вазъият ӯ бо хурӯҷи марзбононаш мувофиқат кард. Медонед, ки чи касе ба ман дар ин маврид кумак кард? (Раиси Хадамоти федероли кунтрули маводди мухаддири Русия) Черкесов. Он замон ӯ инҷо буд ва кори Ожонси кунтрули маводди мухаддири моро мутолеъа мекард ва мутаваҷҷеҳ шуд, ки марзбонони Русия бештар аз ин ки аз қоҷоқи маводди мухаддир ҷилавгирӣ кунанд, худашон дар қочоқи мавод даст доштанд. Вай ба намояндагӣ аз ман ба пеши Путин рафт.”

7. (S) Раҳмонов, ки бо ҳарорати бештар дар бораи ин мавзӯъ суҳбат мекард, гуфт: “Ин ҳама таблиғоти расонаии мураттаби Русия дар бораи нокомии Тоҷикистон дар кунтрули марзҳо пас аз берун рафтани марзбонони рус – медонед сарчашмааш куҷост? Сарчашмааш ҳамон женеролҳои русе ҳастанд, ки мехоҳанд бо мофиёашон дубора ба инҷо баргарданд. Бибинед, ки онҳо инҷо чи чизҳое доштанд – як гардишгарии дусола, ки дар поёни он ба Маскав бармегаштанду “Мерседес”-ҳои мудели 600s ва хонаҳои аъёнӣ мехариданд. Фикр мекунед ин ҳама даромад аз дастмуздашон буд? Фикр мекунед чаро ин ҳама женерол аз ин сари Майдони Сурх то он сари майдон саф бастанду ришваҳои калон доданд, то ба инҷо фиристода шаванд? Фақат барои анҷоми дайни меҳанишон?”

8. (S) Раҳмонов бо шӯру ҳарорат идома дод: “Ва як чизи дигар: фикр мекунед чаро ман 50 женероли русро, ки мушовири Вазорати дифоъи мо буданд, ихроҷ кардам? Аз онҳо барои мо ҳеч суде набуд. Онҳо ҳаргиз ба мо кумак накарданд, ки як артиши ҳирфаӣ бисозем, ҳаргиз ба мо кумаки низомӣ-фаннӣ ироа надоданд, зеро онҳо мехостанд моро заъиф нигаҳ доранд, то рафиқонашон бозиҳояшонро анҷом диҳанд ва аз доду ситади маводди мухаддир сармояи фаровон ҳосил кунанд. Ман хаста шудаму гуфтам: Ташаккур, вале ҳоло дигар бояд ба хонаҳоятон биравед. Аз ин рӯ онҳо дар ниҳоят ба фикри сарнагунии ман уфтоданд.”

9. (S) ТАВЗЕҲ: Раҳмонов нудратан фурсати гуфтугӯи муфассал бо сафирро аз даст медиҳад, то бар истиқлоли Тоҷикистон аз Русия ва нохушнудиаш аз “дӯстиашон ба хотири осудагӣ” таъкид кунад. Суҳбатҳои бепардаи ӯ аз ин ки чаро хостори хурӯҷи марзбонони рус аз Тоҷикистон шудааст, тафсири қавитари суханонест, ки ӯ соли гузашта ба мо гуфта буд. Ҳарчанд мумкин аст ин суханон барои масрафи мо башиддат вероиш ва дигаргун шуда бошад, мо мутаваҷҷеҳи тасодуфи замонӣ ҳастем. Моҷарои Мирзоев дар поёни моҳи жонвие (январ)-и соли 2004 анҷом гирифт. Дар авохири моҳи феврие (феврал)-и 2004 Пешков, сафири Русия, ба мо маҳрамона гуфта буд, ки марзбонони Русия Тоҷикистонро тарк хоҳанд кард. ПОЁНИ ТАВЗЕҲ. ҲУГЛАНД (HOAGLAND)

NNNN

Телегрофҳои Сафорати Иёлоти Муттаҳида: “Ба ин зудиҳо низомиёни русро ба шом даъват нахоҳем кард”

Чаҳоршанбе, 22.11.2006, 14:03
МАҲРАМОНА БАХШИ 01 АЗ 02 ДУШАНБЕ 002113
SIPDIS
DEPT FOR SCA/CEN
EO 12958 DECL: 11/22/2016
TAGS PREL, RS">RS, TI
МАВЗӮЪ: МУЪОДИЛАИ ҲАМКОРӢ: АЛОМАТҲОИ ЗИДДУ НАҚИЗ АЗ СӮИ РУСҲО ДАР ДУШАНБЕ
ДАСТАБАНДИШУДА ТАВАССУТИ: Трейсӣ Ҷейкубсун (Tracey Jacobson), Сафир, Сафорати Иёлоти Муттаҳида дар Душанбе,
SIFIED BY: Tracey Jacobson, Ambassador, U.S. Embassy Dushanbe, Вазорати хориҷа. САБАБ: 1.4 (b), (d)

1. (C) Фишурда: Рӯзи 21 септомбр (сентябр) Сафорат дар Душанбе ҳамроҳ бо ҳамтоёни диплумотику низомии рус рӯйдоди тахлияи Сафорати Омрико дар Душанбе дар оғози ҷанги дохилии Тоҷикистон дар соли 1992-ро гиромӣ доштанд. Лашкари пиёданизоми мутуризеи 201-и Русия дар Душанбе дар берун овардани диплумотҳо бисёр корсоз буд ва тибқи маъмул дар маросими гиромидошт дар мақарри лашкари 201 чанбари гул гузошта шуд. Сафир ҳамчунин мизбони як зиёфати шом барои диплумотҳо баландпоя ва фармондеҳони низомии Русия буд. Сафорат дар гузашта низ чунин барномаҳоро баргузор кардааст, то арзиши ҳамкорӣ дар заминаи масоили мавриди нигаронии муштаракро барои ҳамтоёни рус барҷаста кунад. Маросими бомдодӣ дар мақарри лашкари 201 дӯстона ва шод буд, ҳамроҳ бо нӯшбодҳои самимӣ бо вудко (водка – рус.). Аммо русҳо бо истифода аз зиёфати шоми омрикоиҳо паёми равшане фиристоданд, ки ҳамкорӣ аз амри нӯшидани як (ё ду ё даҳ) қадаҳ вудко фаротар нахоҳад рафт. Поёни фишурда.

2. (C) Дар моҳи уктубр (октябр)-и 1992 Вазорат [-и хориҷаи Иёлоти Муттаҳида] дастури тахлияи сафорати тозатаъсис дар Душанберо дод, чун дар паи ҷанги дохилӣ вазъияти амниятӣ бадтар мешуд. Лашкари пиёданизоми мутуризеи 201-и Русия – пойгоҳи низомии 201-и кунунӣ - дар амри тахлия ба Сафорат кумак кард. Чанд сол пас аз он Сафорат бо гузоштани чанбари гул дар мақарри лашкари 201 ва барпоии зиёфати шом барои мақомоти баландпояи рус дар ин кишвар ба гиромидошти он рӯйдод пардохт. Барои баргузории маросими имсол мо тақрибан як моҳ талош кардем, то рӯзи муносиберо барои ширкати сафири Русия, вобастаи низомии Русия ва фармондеҳи лашкари 201 дар он пайдо кунем. Мо бо барномарезиҳои русҳо канор омадем ва зиёфатро то рӯзи 21 нувомбр (ноябр) ба таъвиқ андохтем.

3. (C) Маросими гузоштани чанбари гул тибқи барнома анҷом гирифт. Ҳатто ҳаво мусоъид буд ва нахустин барфи мавсими сармои имсол андӯҳи муносибатро барҷаста мекард. Ҳолу ҳавои сарду зимистонӣ ҳамчунин ба дасти русҳо ин баҳонаро дод, ки маросими бомдодиро ба як нишасти майгусорӣ табдил кунанд. Кормандони Сафорат, ки дар маросим ҳузур доштанд, шумори дақиқи нӯшбодҳоро аз даст доданд, аммо дар фазое воқеъан дӯстона нӯшбодҳои фаровони самимӣ аз сӯи ҳам омрикоиҳо ва ҳам русҳо эрод шуд.

4. (C) Дертар, дар зиёфати шоми он шаб, русҳо паёми батамом мутафовите ба мо доданд. Се рӯз пеш аз он, дар маросими таҳлифи Раисиҷумҳур Раҳмонов, сафири Русия Рамазон Абдуллатифов ба Сафир гуфт, ки дар зиёфати рӯзи 21-ум ҳузур нахоҳад ёфт. Вай тавзеҳ дод, ки барои анҷоми корҳое ба Маскав фаро хонда шуда, вале муъовинаш талош мекунад дар зиёфат ҳозир шавад. Дар бомдоди гулгузорӣ (дар мақарри лашкари 201) Вячеслав Светличний, муъовини сафорати Русия, ба Сафир хабар дод, ки ӯ ҳам бояд ба барномаи дигаре бирасад. Вай диплумоти дигареро ба ҷои худ пешниҳод накард ва ҳеч мақоми ғайринизомии Русия дар зиёфат ҳузур надошт. Ҳангоми зиёфат сарҳанг Юрий Иванов, вобастаи низомии Русия, ба ду занги телефунӣ посух дод ва пас аз сарфи хуроки аввал қавл дод, ки пас аз 10 дақиқа бармегардад ва рафт. Дигар барнагашт. Аз ситоди фармондеҳии лашкари 201 танҳо ду тан аз чаҳор афсари даъватшуда ҳузур ёфтанд, аз ҷумла сарҳанг Алексей Зовизиён (Завизян), фармондеҳи лашкари 201. Рафтори Зовизиён дар тӯли шомгоҳ, ба баёне муаддабона, ноҳамвору густохона буд, аммо пас аз рафтани сарҳанг Иванов башиддат бадтар шуд. Зовизиён пешхидматони хонаи Сафирро маломат кард ва як ришта тазаккуроти ҷинсиятгароёна дод. Зиёфат ба таври ногаҳонӣ, пас аз он ки ӯ иҳонатҳои зишти нажодпарастонаеро дар бораи сиёҳпӯстони омрикоӣ ба забон овард, поён ёфт.

5. (C) Тавзеҳ: Ҳузури камранги русҳо дар зиёфати шом тасодуфӣ набуд. Мо тайи беш аз як моҳ бо Сафорати Русия ҳамкории танготанг доштем, то торихи муносиберо барои баргузории маросим таъйин кунем ва феҳрести номи ширкаткунандагонро тартиб диҳем. Ин нукта ҳам равшан аст, ки рафтори башиддат густохонаи Зовизиён на тасодуфӣ буд ва на мешавад онро ба ҳисоби масрафи арақ гузошт. Меҳмонони руси мо ин мавзӯъро ошкор карданд, ки ҳарчанд баъзан метавонанд бо мо нӯшбодҳое бигӯянду бинӯшанд, дар Тоҷикистон моро ҷузъи дӯстони худ намедонанд ва ҳамкорӣ дар заминаи масоили мавриди таваҷҷуҳи ҳар ду тарафро сахттар мекунанд. Дар гузашта мо дучори носозгории артиш ва унсурҳои амниятии Русия мешудем ва маъмулан диплумотҳои рус подармиёнӣ мекарданд, то муносиботро ҳамвортар кунанд. Дар ин мавриди бахусус Сафорати Русия барои тасҳили баргузории маросим коре накард ва барои ин ки шоҳиду ҳамдасти бадрафтории низомиёнаш дар зиёфат набошад, аз ҳузури мақомоташ ҳам ҷилавгирӣ кард. Мо қасд дорем поинтар аз шаъни худамон рафтор накунем ва ҳамчунон заминаҳои ҳамкориро дар мавриди манфиъатҳои муштарак пешниҳод кунем. Аммо дигар ба ин зудиҳо низомиёни русро ба шом даъват нахоҳем кард. Ҷейкубсун (JACOBSON)

Happy Birthday Dad!

(бо сипос аз ҳафтаномаи "Озодагон", ки ин матлабро мунташир хоҳад кард)

Бузург буд, ба вусъати равону қалбаш. Донаҳои анори дилашро мешуд диду шумурд; шаффоф буд. Сахтгир буд, ба андозаи сахтиҳои кашидааш. Матин буд, ҳамтои устувории рӯҳу пайкараш. Ганҷинае аз андӯхтаҳову донистаҳо буд ва ҳамкалому ҳамнишини доноёни даврон. Агар миёни мо мебуд, рӯзи 24 десомбр (3 даймоҳ) 76-сола мешуд.

Ҳафт сол пеш аз канори мо рафт, то барои ҳамеша бимонад; ҷовидному зиндаёд шуд. Марде буд, ки зиндагиро лаҳза ба лаҳза зист ва то метавонист, барои мардуми дуру наздик судрасон буд. Ин шаҳсавори хирад, Олмуҳаммади Раҷаб, падарам буд, ки ҳузурашро пешорӯи Шаби Ялдо ва дар остонаи зодрӯзи фархундааш ҳар он канорам эҳсос мекунам. Ин буд, ки имшаб, пас аз қаҳри чандинмоҳаи мурғи илҳом, шеъргунае аз зеҳнам таровид, бад-ин шарҳ:

Кӯҳи ғурур

Кӯҳ буд
Рӯҳи бузургаш, ки пур аз маъдани ишқи сара буд.
Бачаи оби хурӯшону танини дара буд.

Чашма буд,
Чашмаи дармони ҳама дарду балои қадарӣ,
Чорасози дили вомонда, ки ҳар чи шумарӣ.

Қомате дошт, ки аз Рустами Дастон ҳикоят мекард,
Оламеро ҳама мабҳут ба нерӯи дироят(1) мекард.

Фарри ӯ
Мояи танвири(2) дили хурду бузург
Ақли ӯ
Монеъи тазвири даду деви сутург.
Босалобат
Шаҳсавори аспи фарҳангу хирад,
Ҳама таслими лагомаш, чи некӯву чи бад...

Ҳафт сол аст, ки аз нури рухаш файз набурдам, аламо,
Вонагуфтам моҷароҳои пур аз дарду ғамо.

Ҳафт сол аст, ки аз заҷҷаи(3) андӯҳ карам,
Дар сиёҳии ғамаш бебасарам,
Бепадарам.

Кӯҳ буд;
Кӯҳи ғурурам таҳи хок уфтода.
Чашма буд;
Оби шифо раҳ ба биёбон дода...

Ҳон! Мегӯ, ки ялон(4) аз абадулободанд(5)!
Шаҳсаворони хирад аз шари марг озоданд!
Рӯҳи ӯ нест магар дар шафақи ёзида?
Дар замину оташу боду дар оби дида?
Дар нигоҳу нафасу зикру каломи модар,
Ки наояд ба ду олам аҳаде з-ӯ бартар.
_________________

1. Дироят – дониш, огоҳӣ, маърифат.
2. Танвир – равшан шудан, нуронӣ шудан.
3. Заҷҷа – нола, шеван, фарёд.
4. Ял – далер, паҳлавон, мубориз.
5. Абадулобод – ҳамеша.

29 озармоҳи 1389
20 десомбри 2010

بزرگ بود، به وسعت روان و قلبش. دانه‌های انار دلش را می‌شد ديد و شمرد؛ شفاف بود. سختگير بود، به اندازۀ سختی‌های کشيده‌اش. متين بود، همتای استواری روح و پيکرش. گنجينه‌ای از اندوخته‌ها و دانسته‌ها بود و هم‌کلام و هم‌نشين دانايان دوران. اگر ميان ما بود، روز سوم دی‌‌ماه 76 ساله می‌شد.

هفت سال پيش از کنار ما رفت، تا برای هميشه بماند؛ جاويدنام و زنده‌ياد شد. مردی بود که زندگی‌اش را لحظه به لحظه زيست و تا می‌توانست، برای مردم دور و نزديک سودرسان بود. اين شهسوار خِرَد، آل‌محمد رجب، پدرم بود که حضورش را پيشاروی شب يلدا و در آستانۀ زادروز فرخنده‌اش هر آن در کنارم احساس می‌کنم. اين بود که امشب، پس از قهر چندين‌ماهۀ مرغ الهام، شعرگونه‌ای از ذهنم تراويد بدين شرح:

کوه غرور

کوه بود
روح بزرگش که پر از معدن عشق سره بود
بچۀ آب خروشان و طنين دره بود

چشمه بود
چشمۀ درمان همه درد و بلای قدری
چاره‌ساز دل وامانده که هر چه شمری

قامتی داشت که از رستم دستان حکايت می‌کرد
عالمی را همه مبهوت به نيروی درايت می‌کرد

فرّ او
مايۀ تنوير دل خرد و بزرگ
عقل او
مانع تزوير دد و ديو سترگ

باصلابت
شهسوار اسپ فرهنگ و خِرَد
همه تسليم لگامش، چه نيکو و چه بد...

هفت سال است که از نور رخش فيض نبردم، الما
وانگفتم ماجراهای پر از درد و غما

هفت سال است که از ضجۀ اندوه کرَم
در سياهی غمش بی‌بصرم
بی‌پدرم

کوه بود
کوه غرورم ته خاک افتاده
چشمه بود
آب شفا ره به بيابان داده...

هان! ميگو که يلان از ابدالآبادند!
شهسوران خِرَد از شر مرگ آزادند!

روح او نيست مگر در شفق ِ يازيده؟
در زمين و آتش و باد و در آب ديده
در نگاه و نفس و ذکر و کلام مادر
که نيايد به دو عالم احدی زو برتر

29 آذر 1389

R. Hoagland: Encourage Tajikistan to stay on track

“Тоҷикистонро ташвиқ кунем, то бероҳа наравад”

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

“Ногуфтаҳо”-и ин ҳафта, тибқи ваъда, яке аз шаш санадест, ки торнамои Викиликз (Wikileaks) аз миёни мухобироти диплумотики Сафорати Иёлоти Муттаҳида дар Душанбе мунташир кардааст. Дар бораи ин паёмҳои диплумотик навиштаҳои бисёре хондаем, аммо баргардони форсӣ (тоҷикӣ)-и онро андак касе дидааст, шояд ҳам то кунун касе надидааст.

Нахустин номае, ки баргардон шудааст, мутаъаллиқ ба Ричорд Ҳугланд – сафири пешини Иёлоти Муттаҳидаи Омрико дар Душанбе аст, ки рӯзи 14.11.2005 ба Вошингтун мухобира шудааст. Ин паёми нисбатан муфассал дар бораи кӯшишҳои Русия барои коҳиши нуфузи Ғарб дар Тоҷикистон ва сиёсатгузориҳои минбаъдаи Омрико дар кишвари мост.

Телегрофҳои сафорати Иёлоти Муттаҳидаи Омрико: Русия мекӯшад нуфузи Ғарб дар Тоҷикистонро коҳиш диҳад

Душанбе, 14.11.2005, 06:21
Маҳрамона; ш. Душанбе 001812
SIPDIS
STATE FOR P, EUR, SA, DRL, S/P
NSC FOR MERKEL
ALMATY PASS TO USIAD
EO 12958 DECL: 11/14/2015
TAGS PREL, PGOV, PINR, PROP, ECON, EAID, KDEM, KPAO, RS">RS, TI
МАВЗӮЪ: АЛОРАҒМИ ФИШОРИ РУСИЯ ИЁЛОТИ МУТТАҲИДА МЕТАВОНАД СИЁСАТҲОИ ХУДРО ДАР ТОҶИКИСТОН ПИЁДА КУНАД
РУҶӮЪ БА: A. A) DUSHANBE 1805
B. B) DUSHANBE 1762 C. C) DUSHANBE 1646 D. D) DUSHANBE 1352
CLASSIFIED BY: Richard E. Hoagland, Ambassador, EXEC, Embassy Dushanbe. REASON: 1.4 (b), (d) CLASSIFIED BY: Richard E. Hoagland, Ambassador, EXEC, Embassy Dushanbe. REASON: 1.4 (b), (d)

1. (S) ФИШУРДА: Ҳарчанд бартариеро, ки Русия дар даврони Ҷанги Сард дар сиёсати хориҷии Омрико дошт, мо дигар қоил нестем, ҳамчунон бояд нақши ин кишварро бо нигоҳи равшану дақиқ баррасӣ кард: нақше, ки Русия метавонад барои эҷоди ихтилол дар дастури кории демукротики Раисиҷумҳур ва дар ҳадафҳои бузургтари диплумосии рӯ ба гузори ҷумҳуриҳои шӯравии пешин бозӣ кунад. Мо бар ин боварем, ки Русия дар ҳоли эъмоли фишори пайваста ва қавӣ бар Тоҷикистон аст, то нақш ва ҳузури Иёлоти Муттаҳида ва Ғарбро коҳиш диҳад. Бо ин ки сиёсати хориҷии “дарҳои боз”-и Тоҷикистон мекӯшад фишорҳои хориҷиро ба манфиъати худаш таъдил кунад, фишори Маскав ҳазинаҳое ба бор меоварад. Барои тарвиҷи демукросӣ ва ислоҳоти иқтисодию сиёсӣ дар Тоҷикистон мо ба роҳҳои наве ҷиҳати хунсо кардани иқдомот ва нуфузи манфии Русия ниёз дорем. ПОЁНИ ФИШУРДА.

ЧАРО РУСИЯ БАР ТОҶИКИСТОН ТАМАРКУЗ КАРДААСТ?

2. (S) Русия, ба далели ҳузури пойгоҳи низомӣ ва дигар манфиъатҳои роҳбурдӣ (стратегӣ)-аш, аз ҷумла Маркази Раддёбии Фазоии Норак, барои Тоҷикистон аҳаммияти вежа қоил аст. Маскав мусаммам аст, ки ба ҳар қимате аз вуқӯъи як “инқилоби рангӣ” дар Тоҷикистон, ки ба зиёни ин манфиъатҳои роҳбурдиаш анҷомад, пешгирӣ кунад. Баъзеҳо дар Маскав, бо такя бар ҷаҳонбинии жеупулитики “бурду бохти баробар бо сифр”-и “силовик”-ҳо, зоҳиран бар ин боваранд, ки Иёлоти Муттаҳида мехоҳад дар Осиёи Миёна пойгоҳҳои низомии изофӣ ва доимӣ дошта бошад ва Тоҷикистонро номзади аввал медонад; ба вежа пас аз он ки Омрико пойгоҳи Қаршӣ-Хонободи Узбакистонро аз даст дод.

3. (S) Сарфи назар аз ин ки тоҷикҳо хаста аз ҷанг ва дорои мухолифон (оппозитсия)-и заъиф ҳастанд ва Раисиҷумҳур Раҳмонов ҳамчунон баростӣ маҳбуб аст, Маскав аз вуқӯъи “инқилоби рангӣ” дар Тоҷикистон воқеъан бимнок аст. Дар ҷойҳои дигар “инқилобҳои рангӣ” раҳбарони рӯ ба Ғарбро рӯи кор овард, аммо дар Тоҷикистон аз Саакашвилӣ ё Юшченко хабаре нест. “Силовик”-ҳо бим доранд, ки “инқилоби рангӣ” дар Тоҷикистон заминаи истиқрори пойгоҳи низомии Омрикоро фароҳам хоҳад кард, ё бадтар аз он (барои Маскав), [нерӯҳои] Русияро аз Тоҷикистон берун хоҳад кард ва пойгоҳи низомии Русияро ба Иёлоти Муттаҳида хоҳад дод. Кобуси “силовик”-ҳо ин аст, ки дар он ҳолат Иёлоти Муттаҳида дар Афғонистону Тоҷикистону Қирғизистон як силсила пойгоҳҳо хоҳад дошт, то Русияро заъифтар кунад ва бар Осиёи Миёна тасаллут ёбад. Русия бо пофишорӣ Осиёи Миёнаро “минтақаи нуфуз”-и худаш меномад.

4. (S) Ин мавридро метавон ба осонӣ ба унвони бадгумонии шадиди ҳазёнгуна нодида гирифт, вале “силовик”-ҳо бар пояи қоъидаҳои мантиқи ҳақиқатмеҳвари мо бозӣ намекунанд. Бад нест ба ёд оварем, ки соли 2004 Маскав ва Сафорати Русия дар Душанбе пайваста шоеъот (овозаҳо)-и ғайриъақлониеро пароканда буданд, ки гӯё Иёлоти Муттаҳида махфиёна Тоҷикистонро мутақоъид кардааст, ки хуруҷи марзбонони Русия аз марзи Тоҷикистону Афғонистонро тақозо кунад, ки аз садаи 19 то ба он сол таҳти назари Русия буд.

РУСИЯ ЧИ КОР МЕКУНАД?

5. (C) Чун Русия аз лиҳози низомӣ камзӯр аст, бо истифода аз роҳҳои дигар мекӯшад нуфузашро бар Тоҷикистон таҳмил кунад. Дар паи чандин сол гуфтушунудҳои бесаранҷом Русия ва Тоҷикистон дар соли 2004 (ба дунболи Инқилоби Гули Сурхи Тифлис) зуд ба тавофуқ расиданд, ки қарзҳои дуҷонибаи Тоҷикистон бахшида шавад ва заминаи ҳуқуқии ҳузури низомии ҳамешагии Русия дар Тоҷикистон муҳайё шавад.

6. (C) Нуқтаи авҷи намодини моҷаро сафари Раисиҷумҳур Путин ба Тоҷикистон дар рӯзи 16 уктубри 2004 буд. Барои андохтани қуллоб (удочка – рус.) ба ҷоғи Раҳмонов Путин ҳамчунин хабар аз сармоягузориҳои калон дод, ки бархе 1.2 милёрд ва иддае ҳам 3 милёрд дулор унвон мекунанд; қарор буд ин сармоягузориҳо дар тарҳҳои мавриди алоқаи Раҳмонов – барқи обӣ (ба вежа Сангтӯда-1 ва сипас Роғун) ва корхонаи куҳнаи алюминиюми бозмонда аз аҳди шӯравӣ сурат бигирад. То он замон ҳеч кишваре, ба вежа дар Ғарб, илтимосҳои Раҳмонов барои сармоягузорӣ дар ин тарҳҳои ғулосои аҳди шӯравиро ҷиддӣ намегирифт; албатта, акнун ошкор шудааст, ки ин тарҳҳо ба вежа барои Осиёи Ҷанубӣ дорои арзиши иқтисодианд.

7. (C) Дар паи эъломи таъаҳҳуд (уҳдадорӣ)-и усулии Русия Эрон ҷиҳати эҷоди як кунсерсиюм (консортсиум)-и молӣ барои Сангтӯда-2 изҳори алоқа кардааст ва Чин гуфтааст, ки дар тарҳи нерӯгоҳи обии Норак сармоягузорӣ хоҳад кард. Ин сармоягузориҳои билқувва, ба вежа аз сӯи Русия, барои Тоҷикистон ва минтақа метавонад паёмадҳои матлуби иқтисодӣ дошта бошад, ё дастикам аз лиҳози сиёсӣ бехатар бошад; аммо ахиран ба назар мерасад, ки Русия мекӯшад аз мушорикати Ғарб дар ин тарҳҳо ҷилавгирӣ кунад (septel).

8. (C) Дар тӯли нимаи дувуми соли 2004 ва соли 2005 Русия корзоре ба роҳ андохтааст, то монеъ аз вуқӯъи “инқилобҳои рангӣ” дар Ҷиргаи Кишварҳои Ҳамсуд (СНГ) шавад. Дар таблиғоти ошкори расонаӣ ва дар иртибототи хусусию пӯшида бо давлатҳое чун Тоҷикистон Маскав қатъан изҳор кардааст, ки созмонҳои мардумниҳод (НПО)-и Иёлоти Муттаҳида дар заминаи демукросӣ - ба вежа Муассисаи Демукротики Миллӣ (National Democratic Institute), Муассисаи Ҷумҳурихоҳи Байнулмилалӣ (International Republican Institute), Хонаи Озодӣ (Freedom House) ва Интернюз – абзорҳои пинҳони Иёлоти Муттаҳида ҳастанд, ки ҷиҳати омодасозии мардуми маҳаллӣ барои сарнагунии “ҳукуматҳои қонунӣ” дар ҶКҲ (СНГ) ба кор мераванд. Тозагиҳо ба назар мерасад, ки ҳадафи Русия аз эъмоли фишор бар Тоҷикистон танҳо маҳдуд кардани ҳузури созмонҳои мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида дар заминаи демукросӣ нест, балки танг кардани арсаи ҳузур барои ҳамаи унсурҳои ғарбӣ дар Тоҷикистон аст.

9. (C) Инҷо, дар Тоҷикистон, ба назар мерасад, ки мавзеъгирии Русия дар ҳоли шадидтар шудан аст. Максим Пешков, сафири пешини Русия, як инсони маъқул, дилпазир ва хушбархурд буд. Ӯ бо диплумотҳо нишасту бархост дошт ва ҳамеша барои гуфтушунудҳои нисбатан ошкор бо сафирони Иёлоти Муттаҳида ва кишварҳои ғарбӣ - ҳатто агар бенатиҷа бошад – дар дастрас буд.

10. (C) Аз замони вуруди сафир Рамазон Абдуллатифов, гумоштаи сиёсии баландпоя, Сафорати Русия ба як истеҳкоми баста табдил шудааст. Дастрасии пешини Сафорати Иёлоти Муттаҳида ба бахшҳои гуногуни Сафорати Русия тақрибан ба ҳеч расидааст ва Абдуллатифов бисёр кам дар малаи ом зоҳир мешавад. Ӯ ҳамчунон даъватҳои диплумотикро мепазирад, аммо тақрибан ҳамеша дар охирин лаҳза узрхоҳӣ мекунад, ки аз Маскав як меҳмони ғайримунтазира дорад ё ин ки нохуш аст. Дар мавридҳои нодире, ки ӯ дар малаи ом зоҳир мешавад – масалан, дар рӯзҳои миллии муҳим [-и Тоҷикистон] –худнамоёна дар гӯшае канори болотарин мақомоти тоҷики ҳозир меистад.

11. (C) Дар айни ҳол, мо ва дигар сафоратхонаҳои ғарбӣ хабар дорем, ки маъмурони Сафорати Русия ба дафтарҳои ҳукумати Тоҷикистон дастрасии номаҳдуди тамомвақт доранд ва баъзан ҳатто сарзада ва бидуни таъйини соъати мулоқот вориди дафтарҳои давлатӣ мешаванд. Таъкиди мо рӯи ин нукта ба ин далел аст, ки аз ҳамаи сафоратхонаҳои дигар тақозо шудааст, ки қабл аз мулоқот ёддошти диплумотик бифиристанд. Дарёфти посух ба дархости мулоқот маъмулан хеле тӯл мекашад; ҳатто агар мулоқот дар бораи одитарин умури рӯзмарра дар сатҳи мутавассит бошад.

12. (S) Нуктаи муҳимтар ин ки хадамоти амниятии Русия бар Вазорати Амнияти Тоҷикистон султаи комил дорад. Дидгоҳҳои Вазорати Амният маъмулан дар Дастгоҳи Раёсати Ҷумҳурӣ ва вазоратхонаҳои калидие чун Вазорати Адлия аз аҳаммияти бартар бархурдор аст. Зимнан, Вазорати Адлия масъули номнависии созмонҳои мардумниҳоди хориҷӣ, расонаҳо ва ҳизбҳои сиёсии Тоҷикистон аст.

АММО РАҲМОНОВ ТУЪМАИ ОСОНЕ НЕСТ

13. (C) Тоҷикистон сиёсати хориҷии худро сиёсати “дарҳои боз” тавсиф мекунад ва равобиташро бо Иёлоти Муттаҳида, Русия, Чин, Эрон ва Иттиҳодияи Урупо таъдилу танзим мекунад, то бо истифода аз ҳар яки ин кишварҳо ба манфиъатҳои миллии худаш даст ёбад. Тайи шаш моҳи ахир Раисиҷумҳур Раҳмонов борҳо ишора кардааст, ки аз вазъияти муносиботи Иёлоти Муттаҳида бо Тоҷикистон “хушнуд” аст. Вай ба вежа дар мавриди ҳамкориҳои амниятӣ - пеш аз ҳама ба хотири кумаки молӣ ва омӯзишии Иёлоти Муттаҳида барои боло бурдани тавонмандиҳои маъмурони тоҷик дар заминаи марзбонӣ, мубориза бо маводди мухаддир ва мубориза бо теруризм – хушнуд аст.

14. (C) Ҳатто дар мавриди масъалаҳои ҷанҷолбарангезе чун созмонҳои мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида дар заминаи демукросӣ Раҳмонов зоҳиран кӯшидааст, ки ҳам лаъл ба даст ояду ҳам ёр наранҷад: вай монеъ аз номнависии расмии Муассисаи Демукротики Миллӣ ва Хонаи Озодӣ шуд, аммо иҷоза дод, ки бештари барномаҳои онҳо иҷро шавад. Нишонаи мусбати дигар ин аст, ки ӯ ахиран як воҳиди омӯзишии саросариро таъйид кард, ки китоби дарсии омӯзиши ҳуқуқи маданист. Ин воҳиди омӯзишӣ як барномаи дарозмуддати Бунёди Байнулмилалии Сомонаҳои Интихоботӣ (IFES) аст. Бино ба далоили номаълум, ББСИ (IFES) танҳо созмони мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида дар заминаи демукросист, ки аз бозрасиҳои мақомоти Тоҷикистон масун мондааст ва озодона фаъъолият мекунад.

ШИДДАТИ АМАЛ ДАР БАРОБАРИ СОЗМОНҲОИ МАРДУМНИҲОДИ ҒАРБӢ ВА ҒАЙРА

15. (C) Тозагиҳо, аммо, мо мавзеъгирии сахтгиронатари мақомоти тоҷикро мушоҳида мекунем. Ҳарчанд Тоҷикистон ба монанди Қазоқистон ва Русия қонунеро алайҳи созмонҳои мардумниҳод (НПО) тадвин накардааст, ҳукумати Тоҷикистон пайваста талош мекунад ҳамаи созмонҳои мардумниҳодро таҳти кунтрули худ бигирад; на танҳо созмонҳоеро, ки дар заминаи демукросӣ кор мекунанд.

16. (C) Ҳукумати Тоҷикистон истидлол мекунад, ки тайи ҷанги дохилии 1992-97 ва дар паи он созмонҳои мардумниҳоди ғарбӣ селосо ва бидуни маҳдудияту назорате вориди Тоҷикистон шуданд. Акнун Душанбе мехоҳад дарёбад, ки чи касоне дар Тоҷикистон ҳастанд ва чи кор мекунанд. Барои ҳар кишваре, ки нигарони амнияташ аст, ин як амри табиъист. Вале мо ҳамчунин муътақидем, ки ин амр вокуниши Вазорати Амният ба таҳрики Русия барои ҷилавгирӣ аз “инқилоби рангӣ” ва маҳдуд кардани нуфузи Ғарб аст.

17. (C) Афзун бар ин, Тоҷикистон ахиран дар ҳоли тамрини сиёсати ҷадид аст, ки аз ҷумла дар ҷараёни дидори Вазири хориҷа Ройс дар моҳи уктубр ва тозагиҳо дар нишасти ахири Иттиҳодияи Урупо худнамоӣ кард. Ҳукумати Тоҷикистон ишора мекунад, ки замони додани кумакҳои хориҷӣ ба созмонҳои мардумниҳод (НПО) ба сар расидааст ва бояд сармоягузориҳои хориҷӣ мустақиман дар тарҳҳои зербиноӣ (ба монанди нерӯгоҳҳои обӣ ва ҷоддаҳо) ва “корхонаҳои муштарак”-и бозаргонӣ сурат бигирад.

18. (C) Вазири хориҷа Назаров ба мо гуфтааст, ки то ба инҷо ин “хостаи давлати Тоҷикистон аст, на хатти машйи он” (reftel B). Тоҷикистон истидлол мекунад, ки созмонҳои мардумниҳод ҳам гарон ҳастанд (ба далели пардохти музди мушовирони хориҷӣ) ва ҳам баъзан беҳуда ва ғайримуассир. Бо ин ки ин истидлол то ҳадде мантиқ дорад, гӯёи гароише озордиҳанда аст ва ҳамон сармоягузорони байнулмилалиеро, ки Тоҷикистон дунболашон мегардад, мегурезонад.

АФЗОИШИ МУҲЛАТИ ДАРЁФТИ РАВОДИД: БАДСИГОЛӢ Ё БЕКИФОЯТӢ?

19. (C) Озордиҳандатар ин ки дарёфти раводид (виза)-и Тоҷикистон сахттар шудааст – на танҳо барои кормандони созмонҳои мардумниҳоди омрикоӣ, балки ҳамчунин барои кормандони созмонҳои мардумниҳоди урупоӣ, бозаргонони хориҷӣ ва ҳатто кормандони муассисаҳои молии байнулмилалӣ. Дар Тоҷикистон, ки як “кишвари мармузи шарқӣ” аст, намеписанданд, ки “на” бигӯянд. Ин ҷараён то замоне тӯл мекашад, ки одамони маъқул, аммо бесабр, таслим мешаванд. Дар миёни диплумотҳои ғарбӣ назари муътабаре роиҷ аст, ки мушкилоти тозаи марбут ба раводид натиҷаи талошҳои Русия барои коҳиши нуфузи Ғарб дар Тоҷикистон аст. Шоёни зикр аст, ки Вазорати Амният дар мавриди ҳамаи дархостҳои раводид назар медиҳад.

20. (C) Албатта, як тавзеҳи дигар ҳам мумкин аст – фасоди молӣ ва бекифоятӣ (некомпетентность – рус.). Тобистони гузашта яке аз бастагони Раҳмонов ҷойгузини сарвари нисбатан ҳирфаии пешини дафтари кунсулии Вазорати хориҷа шуд (reftel D) ва мушкилоти нав ҳам аз ҳамон замон оғоз гирифт. Шояд ӯ ба ин мақом мансуб шуд, то ба сиёсати маҳдудкунандаи ҷадид содиқ бошад. XXXXXXXXXXXX

ПЕШБУРДИ ИҚТИСОД БАРОИ ҶИЛАВГИРӢ АЗ “ИНҚИЛОБИ РАНГӢ”

21. (C) Мавзеъгирии хасмонаи Русия алайҳи Омрико дар Тоҷикистон ва иқдомҳои физояндаи Душанбе алайҳи созмонҳои мардумниҳоди ғарбӣ метавонад тасодуфӣ бошад. Аммо мо медонем, ки Русия кишварҳое чун Тоҷикистонро тарғиб мекунад, ки агар намехоҳад созмонҳои мардумниҳоди омрикоиро барчинад, лоақал шумори онҳоро камтар кунад. Талвеҳан мешавад гуфт, ки Русия аз тариқи созмонҳои мардумниҳоди худаш ба Тоҷикистон “кумаки хориҷӣ” ироа намекунад. Ваъдаҳои Маскав мабнӣ бар сармоягузории азими мустақим дар саноеъи барқи обӣ ва алюминиюм эҳтимолан ба Раҳмонов ҷуръат додааст, ки дар баробари кумакҳои ғарбӣ ба созмонҳои мардумниҳод ҷабҳагирӣ кунад.

22. (C) Бино ба дарки мо, Раҳмонов хуб медонад, ки яке аз ангезаҳои аслии “инқилобҳои рангӣ” рукуди иқтисодии музмин (хронический – рус.) аст. Ҳарчанд ӯ ба ҳадди маъқуле пазирои ислоҳоти иқтисодие буд, ки саранҷом барои сармоягузориҳои ғарбӣ шароитро фароҳам кунад, акнун шояд вай бесаброна мунтазири поёни давраи ислоҳот бошад ва ҳамчунин озурда аст, ки ин давра бидуни ваъдаҳои малмусе дар мавриди сармоягузорӣ мегузарад. Шояд вай бар ин бовар бошад, ки барои давоми қудраташ ӯ бояд ҳар чи зудтар барои Тоҷикистон беҳбуд ва рушди возеҳи иқтисодиро ба армуғон оварад.

23. (C) Аз Ғарб, он чи Раҳмонов дарёфт мекунад, дастурҳои дардноку дарозмуддати таҷдиди сохтори иқтисодӣ ва мутолеъоти базоҳир бепоёну бенатиҷаи тавонмандиҳои иқтисодии кишвар аст. Аз Русия (ва Эрон ва шояд ҳам Чин) вай ваъдаи сармоягузориҳое дар миқёси бузургро дарёфт мекунад, ки ба таври билқувва вазъияти иқтисодии кишварро беҳтар хоҳад кард. Вай дар Ғарб таҷрубаи чандоне надорад ва аз печидагиҳо ва воқеъиятҳои иқтисоди ҷаҳонӣ шинохти амиқе надорад. Вай танҳо мехоҳад, ки иқтисоди Тоҷикистон рушд кунад ва ҳамин акнун рушд кунад. Ва агар қарор аст ӯ аз Маскав бори сиёсии андаке бештар бардорад, шояд вай ҳозир аст ин қиматро бипардозаду ба хостааш бирасад. Дар айни ҳол мо муътақид нестем, ки ӯ таҷрубаи таҷдиди сохтору ислоҳоти иқтисодӣ ба шеваи ғарбиро тарк хоҳад кард. Ӯ мехоҳад чандин дарро барои худаш боз нигаҳ дорад.

ИЁЛОТИ МУТТАҲИДА ЧИ КОР МЕТАВОНАД БИКУНАД?

24. (C) ДИПЛУМОСИИ ҲАМАГОНӢ: Тамаркузи кӯтоҳмуддати мо ҳимоят аз манфиъатҳои созмонҳои мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида ба унвони мададкорони тавсеъа хоҳад буд. Як мақоми миёнапояи Вазорати хориҷа ахиран ба мо гуфт, ки ҳукумати Тоҷикистон дар кул намефаҳмад, ки созмонҳои мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида инҷо чи кор мекунанд ва дар ин маврид ба содагӣ ба ҳарфи Русия гӯш медиҳад (reftel A).
(ТАВЗЕҲ: Шояд ба андозае, ки ба назар мерасад, пучу бемаънӣ набошад. Ҳар навъ тамоси навишторӣ бо ҳар бахше аз ҳукумат бояд ба шакли ёддошти диплумотик анҷом бигирад ва Вазорати Амният ҳамаи ёддоштҳои диплумотикро мурур мекунад. Мо гумон мебарем, ки Вазорати Амният ёддоштҳои диплумотикеро, ки матлуб намедонад, ба мақсад намефиристад. ПОЁНИ ТАВЗЕҲ.) Сафорати Душанбе қасд дорад мизигирдҳои иттилоъотӣ баргузор кунад, ки дар онҳо мақомоти баландпояи ҳукуматӣ ва созмонҳои мардумниҳоди умдаи Иёлоти Муттаҳида дар заминаи тавсеъа ҳузур дошта бошанд. Мо ҳамчунин бо пахши иттилоъияҳои матбуъотӣ корзори диплумосии ҳамагоние роҳ хоҳем андохт ва ҳар ҳафта бар яке аз созмонҳои мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида ва дастовардҳои он дар Тоҷикистон тамаркуз хоҳем кард. Теъдоди ночизе аз ҷамъияти Тоҷикистон ба расонаҳои чопӣ дастрасӣ доранд; аммо мо огоҳем, ки Вазорати Амният ва Дастгоҳи Раёсати Ҷумҳурӣ дона ба донаи баёнияҳои матбуъотии Сафорати Иёлоти Муттаҳидаро бодиққат мутолеъа мекунанд. Ва ин нукта бисёр муҳимтар аст.

25. (C) ҲИМОЯТ АЗ ТАРҲҲОИ БАРҚИ ОБИИ ТОҶИКИСТОН ДАР ОСИЁИ МИЁНАИ БУЗУРГ
Кӯтоҳсухан, давлати Иёлоти Муттаҳида бояд ба давлати Тоҷикистон ва ҷомеъаи байнулмилалӣ ошкоро эълом кунад, ки Иёлоти Муттаҳида аз тавсеъаи зарфиятҳои барқи обии Тоҷикистон барои содироти барқ ба Афғонистону Покистон ва эҷоди хутути нав миёни Осиёи Миёна ва Осиёи Ҷанубӣ ҳимоят мекунад. Руҷӯъ ба septel шавад.

26. (C) МАШҒУЛИЯТ: Мо на метавонем ва на бояд талош бикунем, ки бо муносиботи пойдори мақомоти русу тоҷик миёни Маскав ва Душанбе рақобат кунем; ва имкони рақобати мо дар мусобиқоти майхорагии онҳо ҳатто камтар аст. Вале мо бояд бар пояи дидори муваффақи вазири хориҷа Ройс дар рӯзи 13 уктубр талоши бештар кунем.
SIPDIS (шабакаи маҳрамонаи диплумотҳои омрикоӣ) ҳатман аз дидорҳои бештар – ва муҳимтар аз он – тӯлонитари мақомоти Иёлоти Муттаҳида суд хоҳад бурд. Раҳмонов воқеъан гӯш ба ҳарфи мо медиҳад, вале ӯ ба мақомоти омрикоие ниёз дорад, ки моил бошанд баъд аз шаш ё чандин моҳ, бештар аз чанд соъат дар Тоҷикистон бимонанд. Ӯ ба вежа ба дидор бо мақомоте ниёз дорад, ки камтар бар буъди амниятии ҳамкориҳо (ки нисбатан эмин аст) таваҷҷуҳ дошта бошанд; мақомоте, ки битавонанд бахшҳои душвортари муносибот, аз ҷумла тавсеъаи иқтисодиро сару сомон диҳанд.

27. (SBU) БАРРАСИИ ЁРИИ ИЁЛОТИ МУТТАҲИДА: Мо намехоҳем дар шакли бутшиканҳое зоҳир шавем, ки мехоҳанд чархи кумакҳои Иёлоти Муттаҳида ба Тоҷикистонро дубора ихтироъ кунанд. Вале мо ду мавриди зерро барои баррасӣ пешниҳод мекунем:

28. (C) (A) Барои созмонҳои мардумниҳод дар заминаи демукросӣ мо бояд мулоҳиза кунем, ки оё рӯйкардҳои феълии ин созмонҳо аз замон ақиб мондаанд ё на. Барои намуна, агар барномаҳои Интернюз корсоз нест, ба далели ин ки Тоҷикистон бо истифода аз муқаррароти марбут ба муҷаввизи суханпароканӣ дар ҳоли бастани расонаҳои хабарии ғайридавлатист, мо бояд бибинем, ки оё тамаркузи дубора рӯи омӯзиш додан ба хабарнигорон ва кумак ба расонаҳои “мустақил”, то аз лиҳози молӣ мустақил шаванд, роҳкори беҳтаре барои расидан ба ҳадафҳои расонаии мо ҳаст ё на. Ҳар созмони мардумниҳоде ба эҳтимоли зиёд далелҳое барои тавҷеҳи барномаи феълиаш пайдо хоҳад кард, вале мо шояд ба як шӯрои арзёбӣ бо ҳузури соҳибназарони сиёсӣ ниёз дорем, ки ташхис диҳад, оё кумакҳои кунунии мо барои расидан ба ҳадафҳои сиёсии умдаи Иёлоти Муттаҳида мусоъидат мекунад ё ин ки мо дар ҳоли шикаст додан ба худамон ҳастем.

29. (C) (B) Шояд муфид бошад, ки барои баррасии муносибот як нишасти тасмимгирандаҳои Иёлоти Муттаҳида ва Тоҷикистонро баргузор кунем, ки ширкаткунандагонаш танҳо дар сатҳи фаннӣ (техникӣ) набошанд. Мо бояд ҳамчунон ки панду андарз медиҳем, гӯш фаро диҳем. Тоҷикистон чи мехоҳад? Чи бояд кард, то хостаи Тоҷикистон бо ҳадафҳои сиёсии умдаи Иёлоти Муттаҳида созгор бошад? Мо муътақидем, ки агар ин талошро бикунем, ба вежа агар мо ба тавофуқ бирасем, фишор бар созмонҳои мардумниҳоди Иёлоти Муттаҳида дар заминаи тавсеъа коҳиш хоҳад ёфт. Ин, ба навбаи худ, барои Иёлоти Муттаҳида ҷиҳати пиёда кардани ҳадафҳои сиёсии умдааш фазои фарохтареро фароҳам хоҳад кард.

30. (C) ТАВЗЕҲ: Худи Тоҷикистон муъодилаҳои ахирро бар сари худаш овардааст. Барои ин ки Тоҷикистон идомаи роҳи ислоҳоти демукротик, иқтисодӣ ва сиёсиро – ҳарчанд беҷуръатона – бипаймояд, суботи сиёсии кишвар як амри зарурист. Вале ба далели фишори Русия Тоҷикистон дар ҳоли интихоби рӯйкарди ба таври билқувва дардисарсоз аст, ки оҳанги рушди кишварро кундтар хоҳад кард ва бадтарин ғаризаҳои ҳукумати Тоҷикистонро бедор хоҳад кард. Ҳамин ҳоло замони он аст, ки Тоҷикистонро ташвиқ кунем, то бероҳа наравад. ПОЁНИ ТАВЗЕҲ. ҲУГЛАНД (HOAGLAND).

NNNN

Wikileaks Tajik Leakouts

Шаммае аз чакидаҳои Викиликз

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

13/12/2010

Ифшогариҳои Викиликз марзу буми моро ҳам дарнавардид ва ногуфтаниҳоеро гуфт, ки то кунун танҳо мавзӯъи ҳадсу гумону фарзияҳо ё пич-пичҳо буд; ин ки миёни Вошингтуну Маскав бар сари Тоҷикистон ихтилофоте буда ва ҳаст, омрикоиҳо мақомоти баландпояи тоҷикро дар фасоди молии фарогири кишвар ҳамдаст медонанд; Ғарб ҳам медонад, ки иқтисоди Тоҷикистон ба дороии чанд хонадони вобаста ба ҳам табдил шудааст; бахши аъзами даромади корхонаи алюминиум насиби хонадони ҳоким мешавад; марзбонони рус дар қочоқи маводди мухаддир даст доштанд; фасод дар миёни марзбонони тоҷик ҳам бедод мекунад; Узбакистон монеъи пешрафти Тоҷикистон аст; раисиҷумҳурӣ ба хадамоти амниятии Русия бадбин аст ва фикр мекунад, ки ҳар он қарор аст ба ҷои ӯ каси дигарро сари қудрат оваранд; Тоҷикистон хостори мизбонии пойгоҳи низомии Омрико будааст...

Рӯзи якшанбеи гузашта торнамои “Гордиан”-и Бритониё (guardian.co.uk) шаш санади маҳрамонаи диплумотҳои омрикоӣ дар бораи Тоҷикистонро мунташир кард, ки таи панҷ соли гузашта аз Сафорати Омрико дар Душанбе ба Вошингтун мухобира шудаанд. Ин санадҳо аз ҷумлаи беш аз 250 000 паёми маҳрамонаи диплумотики Омрикост, ки ба дасти Викиликз уфтодааст. Гузоришҳо ҳовии мушоҳидаҳо ва шарҳи суҳбатҳои сафирони Омрико бо мақомоти Тоҷикистон ва диплумотҳои Русия аст ва мавзӯъҳои зерро дарбар мегирад: талошҳои Русия барои коҳиши нуфузи Ғарб дар Тоҷикистон, дидгоҳҳои раисиҷумҳурӣ Раҳмонов (2005) дар мавриди Русия, нохушнудии сафири Омрико аз бархурди мақомоти сафорати Русия дар Душанбе, хешовандсолорию дӯстбозӣ ва фасоди молӣ дар Тоҷикистон, барканории як афсари баландпояи мубориза бо маводди мухаддир тавассути раисиҷумҳурӣ ва майгусорӣ бо вазири дифоъ Шералӣ Хайруллоев. Талош мекунем бахшҳои муҳим ё шояд ҳам ҳамаи ин санадҳоро баргардон ва дар сафаҳоти “Нигоҳ” мунташир кунем, то он чи акнун ҷаҳониён аз Тоҷикистон медонанд, барои тоҷикистониён ҳам равшан бошад.

Бо таваҷҷуҳ ба ҳавсалаи танги “Ногуфтаҳо” мешавад танҳо ба нукоте аз ин гузоришҳои маҳрамона, ки дигар маҳрамона нестанд, ишора кард. Тозатарин санади мунташира мутаъаллиқ ба Н. Квост (Quast) – муъовини сафорати Омрико дар Душанбе аст, ки рӯзи 16.02.2010 ба Вошингтун мухобира шудааст. Дар ҳамин гузориш аст, ки диплумоти омрикоӣ Тоҷикистонро як кишвари мубтало ба фасоди молию дӯстбозӣ тавсиф мекунад. Дар фишурдаи ин гузориши нисбатан муфассал, ки чун ҳамеша дар оғози матлаб меояд, мушкилоти умдаи Тоҷикистон ба наҳви зер баршумурда шудаанд: фақру бенавоӣ, равобити бад бо Узбакистон, фасоди молии шадид, сохтору барномарезии бозмонда аз даврони шӯравӣ, сомона (систем)-и нодемукротики сиёсӣ, ноамнии ғизоии музмин ва вобастагӣ ба нерӯи кории муҳоҷир дар Русия.

Муъовини сафир дар ин паём мегӯяд, ки корзори давлат дар ростои ситондани пули сохтмони нерӯгоҳи Роғун аз мардум талошҳо ҷиҳати беҳбуд бахшидан ба ҷавви бозаргониро хунсо кардааст. Ӯ меафзояд: “Сарфи назар аз талошҳои мо, Тоҷикистон чизи зиёде надорад, ки бидиҳад: тавлидоташ бисёр андак аст, кишвар фақир аст ва давлат зарфияти кӯчаке дорад. Тоҷикҳо аз мо интизороти ғайри воқеъбинона доранд – ғолибан мехоҳанд, ки мо тарҳҳои бузурги зербиноӣ бисозем, аз ҷумла нерӯгоҳҳои обии мавриди баҳс, тунелҳо ба Покистон ва пулҳо ба нокуҷообод”.

Узбакистон дар канори ноамнии Афғонистон дар зумраи мушкилоти умдаи ҷуғрофиёии Тоҷикистон омадааст: “Мушкилоти мудом бо Узбакистон, ки ба далели душмании шахсии раҳбарони ду кишвар бо ҳам шадидтар шудааст, монеъ аз рушди тиҷорати Тоҷикистон, худкифоии он дар заминаи энержӣ ва тавсеъаи иқтисодӣ шудааст”.

Муъовини сафири Омрико дар оғози соли ҷорӣ навиштааст, ки мақомоти Тоҷикистон аз эҳдоси пойгоҳи низомии Омрико дар ин кишвар истиқбол хоҳанд кард, чун борҳо ба ин мавзӯъ ишора кардаанд. Ҳамчунин мақомот аз Омрико тақозо доранд, ки барои нерӯҳояш дар Афғонистон колоҳои тоҷикии бештар харидорӣ кунад. Дар ҳоле ки Омрико аз Тоҷикистон танҳо миқдори андаке оби маъданӣ барои нерӯҳои байнулмилалии кумаки амниятӣ (ISAF) харидорӣ мекунад. Квост мегӯяд, ки Тоҷикистон дар ин замина ҳам бо Узбакистон рақобат дорад ва фикр мекунад, ки ҳамаи суди тиҷории ҳосил аз ҳузури нерӯҳои байнулмилалӣ дар минтақаро Тошканд ба худаш ихтисос додааст.

Дар ҳамин гузориш мехонем, ки Раҳмон, сарфи назар аз паймони сулҳу тақсими қудрате, ки бо мухолифонаш баста буд, дубора қудратро қабза кард ва мухолифонашро дур андохт: “шуморе аз онҳо ба зиндон рафтанд, иддае кишварро тарк карданд ва бархе ҳам ба таври мармузе кушта шуданд”.

Ба бовари Квост, равобити миёни Тоҷикистону Русия рӯ ба сардӣ гароидааст. “Ба эътиқоди мақомоти расмии Тоҷикистон, Русия аз гурӯҳи Мулло Абдуллоҳ ҳимоят кард, то ба Тоҷикистон бифаҳмонад, ки ба ҳифозату ҳимояти Русия ниёз дорад. Ин ду давлат бар сари садди нерӯгоҳи Роғун ҳам ба тавофуқ нарасиданд ва ихтилофоти дигар ҳам доранд".

Дар бахши “Мушкилоти иқтисодӣ”-и ҳамин гузориш мехонем: “Корхонаи алюминиуми Тоҷикистон (Talco) бахши аъзами содироти кишварро таъмин мекунад. Бо ин ки расман корхона як ширкати давлатист, бештари даромадҳои он дар ҳисобҳои бонкии махфӣ ворез мешавад, ки зери назари Раисиҷумҳур аст ва бахши андаке аз даромади ин корхона ба будҷаи давлатӣ таъаллуқ мегирад.

Яке аз нукоти ҳассоси ин гузориш марбут ба мавонеъи рушди иқтисодии Тоҷикистон мешавад: “Бузургтарин монеъ бар сари роҳи беҳбуди иқтисод муқовимат дар баробари ислоҳот аст. Аз худи Раисиҷумҳурӣ гирифта то маъмури пулиси сари роҳ, кулли дастгоҳи ҳоким гирифтори рафиқбозӣ ва фасоди молӣ аст”.

Дар ин гузориши тӯлонӣ аз фишор бар ҳизбҳои мухолифи давлат ва саркӯби пӯшидаи мазҳабиюн низ суҳбат шудааст. Дар мавриди вокуниши давлат ба рушди дингароӣ гуфтааст, ки машварати омрикоиҳо ба мақомот гӯши шунавое наёфт. Андарзашон ин будааст, ки бо афзоиши фишор бар рӯҳониюн тундгароӣ бештар хоҳад шуд.

Якояки ин гузоришҳоро бояд батафсил хонд, то нукоти муҳимми ҳеч як аз онҳо аз қалам науфтад. Дар сурати мусоъидати ҳамкорон дар ҳафтаномаи “Нигоҳ” ва, албатта, мусоъидати авзоъ, ҳамаи он матолиби дарзшударо ҳамин ҷо мунташир хоҳем кард; аз ҷумла ривояти Ричорд Ҳугланд (Richard Hoagland) – сафири пешин, ки беш аз се соъат бо вазири дифоъи Тоҷикистон майгусорӣ карда ва аз зиёфат хушҳол баргашта ва ба Вошингтун мухобира кардааст, ки равобити низомии Омрико бо Тоҷикистон дар ҳоли беҳбуд аст. Гузориши Ҳугланд бо ин ҷумла поён меёбад, ки “Ба ҳар рӯй хушҳол будем, ки аз бас хуш гузарондем, Хайруллоеви мастро дуруст зери мизаш медидем”.

On Tajik Orthography

Конодо ё Канада?

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Аз хондани матлаби “Масъалаҳои имло мавриди бозбинӣ қарор мегиранд” ба қалами Сайфиддини Назарзода, мудири Пажӯҳишгоҳи забону адабиёти Рӯдакӣ, ки дар рӯзномаи “Ҷумҳурият” мунташир шуд, лаззат бурдам. Сарфи назар аз ихтилофе, ки метавонад миёни дидгоҳҳои мо дар бораи забони модарӣ ва ному имлои он вуҷуд дошта бошад, бар ин боварам, ки оқои Назарзода пажӯҳиши ҷомеъу омӯзандае анҷом додааст ва наҳваи шикаставу рехта шудани забони форсии тоҷикиро марҳила ба марҳила пайгирӣ кардааст.

То он ҷо ки ба осебшиносии забони мо марбут мешавад, бо оқои Назарзода мувофиқам. Дареғо, ки мақомоти муассисаҳои забоншиносии Тоҷикистон дар он давраи тангу торик (поёни даҳаи 1930) ҷуръату маҷолу имкони онро надоштанд, ки бар зидди “сиёсати русисозии алифбо” қад алам кунанд ва сипари ҳувияти забонии мардум шаванд.

Дар санади шуме, ки бо номи “Дар бораи баъзе масъалаҳои забони тоҷикӣ, Фармони №1 Комиссариати Халқии Маорифи РСС Тоҷикистон аз № 2- июни соли 1939” оқои Назарзода аз рӯзномаи “Тоҷикистони Сурх”, 25-26 январи соли 1939, нақл кардааст, ҷузъиёти пораву махдуш ва вайрон шудани забони мо мӯ ба мӯ омадааст. Дар канори вожаҳои нобобу чаранде чун “нарафтанба”, “шабангия”, “бозорангӣ”, “поёнангӣ”, “ахборотҳо”, “ҳуқуқҳо”, “моҳо”, “шумоён”, “шумоҳоя”, “худашона” ва ғайра ва таркибҳои норасое чун “Аҳмада китобаш”, “магазини бозорангӣ”, “кашида гирифтан”, “шикаста мондан”, “гирифта партофтан”, бисёре аз меъёрҳои забони порсӣ омидона зери по шудаанд. Кумисериёи маъориф бо диктаи қулдуронаи столинӣ аз тоҷикон тақозо кардааст, ки дигар аз ҳарфи тазйинии “би-“ (бигир, бирав, бигӯ) истифода накунанд. Ва гӯё ҳадафи ростинаш аз ҳам даридани шерозаҳои забони миллии тоҷикон бошад, тақозо кардааст, ки ба ҷои “бояд кард”-и мухтасару муфид “бояд карда шавад”-и пуртумтароқ бигӯем ва ба ҷои “хоҳад кард” – “мекунад”. Яъне дастури забонро батамом валангор карданд, то тоҷикон дигар забони худро форсӣ надонанд ва дар таркиби як миллати сохтагии шӯравӣ ҳал шаванд.

Бегонагароӣ дар ин сиёсати забонӣ ба ҳадде ошкор аст, ки мушоҳидаи он диққат намехоҳад. Пайравии кӯркӯрона аз имлои русӣ ба андозае музҳик ва дар айни ҳол фаҷеъ буда, ки аз тоҷикон тақозо шудааст, то вомвожаҳои русиро ба гунае, ки русҳо менависанд, имло кунанд; яъне ба кулхуз “колхоз” бигӯянду ба плон “план” ва ба кулектив “коллектив”. Ва “ҳектор”-ро ба шеваи русҳо “гектар” бинависанду “Ҳегел”-ро “Гегел”, сарфи назар аз ин ки набуди “ҳ” камбуди алифбои расмии русӣ буд, на форсӣ.

Ҳеч аҳаде набуд ё агар буд ҷуръат намекард, ки бигӯяд, вока (садонок)-ҳои форсӣ бо русӣ мутафовит аст. Худи ҳамон рӯзномаи “Тоҷикистони сурх” дар солҳои аввали интишораш номи рӯзномаро ба хатти лотин “Tajikistani Surx” ҳиҷҷӣ мекард, бо огоҳии тамом аз ин ки “о”-и форсӣ ба “ā”-и кашидаи лотин ё русӣ наздиктар аст, то “о”-и гирду дарози русӣ, ки бештар ба “у”-и кӯтоҳи форсӣ мемонад.

Дарки ин мавзӯъ барои бисёре аз забоншиносони имрӯзи кишвар ҳам муяссар нест. Аммо дар навиштаи С. Назарзода ишорае талвеҳӣ ба ин мавзӯъро мебинем. Ӯ дар ҷадвали вока (садодор)-ҳои “тоҷикӣ” садои “о”-ро ба шакли “ā”-и лотин овардааст, ки дуруст аст.

Яъне агар як тоҷик забони русиро бо лаҳҷаи ғализ суҳбат мекунад, далелаш ҳамон воканависии ғалат дар хатти ноқису вайронгари сириллики мост. Як тоҷик вақте мегӯяд “Как дела?”, талаффузи ӯ дар овонигорӣ ба шакли “Кæк делæ” иншо мешавад. Зеро “а”-и форсӣ бозтару фарохтар аз “а”-и русист ва дар воқеъ, русҳо садои “а”-и моро надоранд, ки бештар ба садои “а”-и инглисии Бритониё (дар вожаи “man”) шабоҳат дорад.

Аз ин ҷост, ки дар забони порсӣ “Бритониё” дуруст аст, на “Британия”, “Конодо” дуруст аст, на “Канада”, “Итолиё” дуруст аст, на “Италия”. Ҳамеша чунин будааст ва дар дигар бахшҳои сарзамини порсӣ, ки дасти истеъмори рус нарасид, чунин мондааст. Ҳамон сиёсатҳои столинии ҳувияткуш буд, ки Русияро “Россия” ва “Урупо” ё “Аврупо”-ро “Европа” кард. Ин нобасомонии савтӣ ба андозае реша давондааст, ки акнун ин ғалати русҳоро ба берун аз алифбои ғалатамон ҳам таъмим додаем ва номи кишварамонро ба забони инглисӣ “Tojikiston” ва номи раисиҷумҳурро “Rahmon” ё ҳатто “Rakhmon” менависем, ки ғалат андар ғалат аст. Овонигории дурусти ин номҳо ба хатти инглисӣ ҳамон Tajikistan ва Rahman аст. Чун “о”-и русӣ дар забонҳои фарангӣ шабеҳ ба “у”-и кӯтоҳи форсӣ талаффуз мешавад.

Ҳар забон сомона (систем)-и талаффузи вижаи худашро дорад. Аммо бар пояи ҳамон фармони нангини Кумисериёи маъориф дар соли 1939, мо то кунун султаи тарзи навишти русии вомвожаҳо ва номи кишварҳоро мепазирем, ки бо ҳанҷори забони мо созгорӣ надорад ва буҳрони ҳувияти моро печидатар мекунад. Дар он фармон мушаххасан омадааст, ки русӣ бояд маҳаки вожасозию вожапардозӣ дар забони мо бошад: “Дар баъзе калимаҳои хориҷии ба воситаи забони русӣ мегирифтагиамон будагӣ овози «ҳ» агар дар русӣ бо «г» навишта шаванд, дар тоҷикӣ ҳам бо «г» навишта мешаванд. Мисол: Гидростансийа, гектар, Гегел”. Оё ҳанӯз метавон нанги ин фармони кавданонаро таҳаммул кард?

Фармоне, ки бавузӯҳ аз мо мехоҳад, ки ғалат бигӯему ғалат бинависем ва ба ҷои “қуфл”, “китф”, “анбор”, “занбӯр” ва “занбар” шакли ғалати онҳо (“қулф”, “кифт”, “амбор”, “замбӯр”, “замбар”)-ро ҳиҷҷӣ кунем.

Ин нангро бояд аз чеҳраи забони порсии Осиёи Миёна шуст ва забонро дубора бар курсӣ нишонд.

Танҳо мавриди ихтилофи дидгоҳи инҷониб бо оқои Назарзода ин аст, ки ин куҳна матоъи русӣ дурустшуданӣ нест. Ба ҷои бахя (дарбеҳ) задан ба ин алифбои сӯрохшуда бихрадонатар аст, ки алифбои модарии ин забон, ҳамон алифбои форсии арабиро, ба гаҳворааш, ки Осиёи Миёна буда, баргардонем.

Clean Politics

Сиёсати покиза

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Асри диҷитол (рақамӣ) ва фанновариҳои навини иттилоъотӣ саранҷом сарнавишти сиёсатҳои калонро дигаргуна рақам хоҳанд зад. Шояд замоне фаро расад, ки дигар сиёсатро палид надонем ва чирки сиёсат тавассути арраву сунбодаи расонаҳо зудуда шавад. Хушбоварист? Шояд, аммо комилан ғайри воқеъбинона нест.

Ҳар бор ки иттилоъоти “комилан маҳрамона”-и кишварҳои ғарбӣ ва муттаҳидонашон тавассути торнамои “Викиликс” (Wikileaks) дар дастраси умум қарор мегирад, сиёсатмадорони риёкор дар кобусе воқеъӣ фурӯ мераванд. Якбора дармеёбем, ки лабханду таъоруфҳои Малик Абдуллоҳи Арабистон ба мақомоти Эрон чизе беш аз ташрифоти диплумотик набудааст. Ин марди мутабассим бо риши пруфесурӣ борҳо аз арбоби омрикоиаш тақозо кардааст, ки таъсисоти ҳастаии Эронро бумбборон ва нобуд кунанд; хабаре, ки рӯзи якшанбеи гузашта тавассути “Викиликс” ҷаҳонӣ шуд. Афзун бар ин, дармеёбем, ки раҳбарони бисёре аз кишварҳои араб ҳамин хостаи Малик Абдуллоҳро матраҳ кардаанд ва башиддат аз як Эрони ҳастаӣ нигаронанд.

Ҳарчанд Маҳмуди Аҳмадинажод саросема эълом кард, ки ин “дасисаҳои Омрико” ҳеч тағйире дар равобити дӯстонаи Эрон бо ҳамсоягонаш эҷод нахоҳад кард, ҳама ва аз ҷумла худи Аҳмадинажод медонанд, ки он муносибот дастхуши тағйироте хоҳад шуд. Ва он иддаъои Аҳмадинажод ҳам чизе ҷуз як жести диплумотик нест. Ва агар гӯшҳои Викиликс пушти дари утоқи раисиҷумҳурии Эрон қарор бигиранд, шояд изҳороти батамом мутафовитеро бишнаванду дарҷ кунанд.

Викиликс як расонаи байнулмилалист, ки соли 2006 таъсис шуд ва кораш шабеҳи созмонҳои ҷосусист; бо ин тафовут, ки ин созмон мутаъаллиқ ба ҳеч давлате нест, балки рақиби ҳамаи давлатҳост. Ҳар пич-пичи диплумотике, ки ба гӯшҳои тези ин созмон бирасад, мумкин аст фардо ба сархатти расонаҳои ҷаҳонӣ табдил шавад. Номи ин созмон ҳам барои хелеҳо тарснок аст: wiki, ки ишорае ҳам ба донишномаи Wikipedia дорад, дар воқеъ баромада аз вожаи инглисии “wicked” аст, ки яке аз маъноҳои он “шариру бадкору бадҷинс” аст. “Leak” ҳам ба маънои чакка кардан ва дарз кардани иттилоъот аз маҳфилҳои маҳрамона ба ҷаҳони берун аст. Ин “чаккаҳои бадҷинсона” саранҷом чандин нафарро бистарӣ хоҳад кард.

Викиликс ҳаюлои тарсноке дар чашми сиёсатмадорони риёкор аст, ки ҳар он метавонад кӯси расвоиашонро бикӯбад. Мегӯянд, ин созмонро шуморе аз норозиёни сиёсии чинӣ ва рӯзноманигорону риёзидононе аз Иёлоти Муттаҳида, Тойвон, Урупо, Устролиё (Австралия) ва Офриқои Ҷанубӣ таъсис кардаанд. Ҷулиён Оссонж (Julian Assange), як фаъъоли интернетии устролиёӣ, раис ва сардабири Викиликс унвон мешавад. Ҷулиён акнун ба чеҳраи бисёр хатарноке барои давлатҳо табдил шуда ва парвандаҳоеро ба худ ихтисос додааст.

Бахше аз тозатарин ёфтаҳои Викиликс, ки шомили даҳҳо ҳазор санади маҳрамонаи диплумотик мешавад, бо Тоҷикистон ҳам пайванд хурдааст. Дар як гузориши маҳрамона бо номи “Қудрати порсӣ: Равобити рӯ ба рушди Тоҷикистон бо Эрон”, ки тобистони 2007 таҳия шудааст, диплумотҳои омрикоӣ нигаронии амиқашон аз густариши ҳамкориҳо миёни ду кишвари ҳамзабонро ба Вошингтун мухобира кардаанд. Дидорҳои мукаррари раҳбарони Эрону Тоҷикистон аз кишварҳои якдигар хотири онҳоро то ҳадди зиёде мушавваш кардааст. Ва онҳо далели афзоиши сатҳи равобит миёни ин ду кишварро тангдастии Тоҷикистон ва ниёзмандии Эрон ба ёроне дар минтақа донистаанд.

Фасод дар Қирғизистони Боқиев, ҳамли 52 милюн дулор тавассути Аҳмад Зиё Масъуд – муъовини раёсати ҷумҳурии Афғонистон дар як сафари хориҷӣ, ишора ба дӯстидухтари укроинии Муаммар Қаззофӣ - раҳбари Либӣ, тақозои Ҳилларӣ Клинтун аз диплумотҳои омрикоӣ дар Созмони Милал дар мавриди дарёфти иттилоъоти маҳрамона аз кишварҳои узви ин созмон аз ҷумлаи дигар мавориди ифшои ахири Викиликс аст.

Ҷеғи бисёре аз давлатҳо баланд шудааст ва вазири хориҷаи Омрико ин иқдоми Викиликсро “ҳамла ба ҷомеъаи байнулмилалӣ” тавсиф кардааст. Ба бовари бону Клинтун, ифшои асрори магӯи ин давлатҳо эътилофҳои байнулмилалиро ба ҳам мезанад ва суботи ҷаҳониро дар маърази хатар қарор медиҳад.

Аммо чаро? Чаро баёни ҳақиқат метавонад бад-ин андоза давлатсолоронро асабонӣ, мушавваш ва нигарон кунад? Магар далелаш ин нест, ки ҷаҳони мо бо нерӯи дурӯғу риё идора мешавад? Чаро раҳбарону масъулон аз ифшои суҳбатҳои пушти даришон меҳаросанд? Магар ин нест, ки он чи пушти дарҳо гуфта мешавад, бо он чи барои умум эълом мекунанд, тафовути 180-дараҷаӣ дорад? Ин нигаронию таҳлукаи раҳбарони давлатҳо магар беҳтарин намунаи сайтара ва ҳукумати риёву дурӯғ бар ҷаҳони имрӯз нест?

Аммо ҷаҳони имрӯзи расонаҳо чизи дигар аст ва шояд ҳаргиз дубора таҳти йӯғи давлатҳои мустабид наравад. Ҳатто агар имрӯз муваффақ шуданд, ки Викиликсро хафа кунанд, фардо аз роҳе дигар розҳои магӯ ва чирки давлатмадорон чакка хоҳад кард. Аз ин рӯ дар оғози матлаб гуфтам, ки шояд ин ифшогариҳо аслан чеҳраи сиёсатро иваз кунад. Шояд сиёсатмадорон ҳам дигар бо одоби писандидаи инсонӣ хӯ бигаранду дурӯғ нагӯянд. Шояд дигар сиёсати “як бому ду ҳаво” рахт барбандад. Чун дигар расонаҳои диҷитол талош мекунанд бар ҳар ғоре равзанае бизананд ва ҳар ногуфтаниеро бигӯянд. Ҳолу рӯзи сиёсатбозон чи хоҳад шуд? Ҳатман ба фикри тағйири равиш хоҳанд уфтод ва умед аст, ки садоқат бо сиёсат оштӣ кунад.

What's Going On?

Бино ба далоиле, ки намедонему ҳадс мезанем, "Нигоҳ" инак ду ҳафта аст, ки чоп намешавад.

Violating Nation's Pride

Обрӯи миллатро набозед!

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Танҳо мояи ифтихори мо – тоҷикони бурунмарзӣ аз авзоъи кунунии кишварамон вазъияти озодии нисбии расонаҳо буд. То суҳбат аз озодии сухану матбуъот мешуд, сари мо, тоҷикон, дар маҳфилҳои байнулмилалӣ бо ҳузури ҳампешагонамон аз дигар кишварҳои Осиёи Миёна худ ба худ болотар мерафт. Чун бар пояи тақрибан ҳамаи баррасиҳое, ки чанде пеш дар заминаи озодии матбуъот дар минтақаи Осиёи Марказӣ анҷом шуд, Тоҷикистон дар садри ҷадвал қарор дошт ва ба бовари коршиносон, матбуъоти ҳеч кишвари дигаре дар минтақа аз он ҳадди озодӣ бархурдор набуд.

Акнун зоҳиран қарор аст ин танҳо мавриди ифтихорро ҳам давлат мусодира кунад ва матбуъотеро, ки сари кишварамонро дар арсаи байнулмилалӣ то ҳадде баланд карда буд, ба замин бизанад.

Ҳеч далеле наметавонад ин амали нобихрадонаро тавҷеҳ кунад. Ба замин задани матбуъоти озоди кишвар ҳамсони шикастани ойинаи тамомнамои Тоҷикистон аст. Пас аз он ки ойина шикаста шуд, қарор аст чеҳраатонро дар куҷо бибинеду мураттаб кунед, давлатмардон? Ва оё шармовар нахоҳад буд, агар бо чеҳраи номураттабу ойинанадида дар баробари ҷаҳониён зоҳир шавед? Он ойина мояи обрӯи сарзамини мост ва ҳеч ҳукумате ҳақ надорад онро бишканад. Озодии расонаҳоро рӯзноманигорони тоҷик дар тӯли даҳсолаҳо бо рехтани хуни дилу ҷигару гурда ва шикастани чандин дасту сару гарданашон ба даст овардаанд ва ҳаққи ҳалолашон аст. Ҳаққи ҳалоли сарзамини тоҷикон аст ва танҳо мояи ифтихори ростини мо.

Шармовар аст, ки акнун тақрибан ҳамаи созмонҳои байнулмилалии мустақар дар Душанбе табли нигаронӣ мекӯбанд, ки дастрасӣ ба торнамоҳои хориҷӣ дар Тоҷикистон маҳдуд шудааст ва бисёре аз нашрияҳо ба баҳонаҳое имкони нашр надоранд ва сарнавишти шуморе аз нашрияҳо ҳам бар сардари додгоҳҳо овезон мондааст. Нанговар аст, ки маҳди озодиҳои демукротики Осиёи Миёна дар поёни даҳаи 1980 мелодӣ имрӯза дубора бо ин масъалаҳои як ҷомеъаи ибтидоӣ дасту панҷа нарм кунад. Мо солҳо пеш ин рӯзҳоро пушти сар гузоштаем ва акнун бояд дарс гирифта бошем, ки бастани матбуъоти озод танҳо як натиҷа дорад: ҷамъ шудани буғз дар даруни ҷомеъа пеш аз таркидани он. Ин як қонуни одии физикӣ аст, ки ҳатман давлатмардони мо ҳам аз он огоҳӣ доранд. Як зарфи бузурги пур аз обро тасаввур кунед, ки сахт меҷӯшад, аммо ҳеч сӯрохе надорад, ки бухорашро раҳо кунад. Натиҷаи ин рухдоди физикӣ чи чизе ба ҷуз инфиҷор метавонад бошад? Бастани матбуъоти озод дуруст ҳамсони бастани сӯрохи ҳамон зарфи бузург аст, ки бухор, яъне буғзи ҷомеъаро аз роҳе маъқул раҳо мекунад. Танҳо бадхоҳони миллату сарзамини мо метавонанд хостори такрори мусибате бошанд, ки дар натиҷаи баста мондани сӯрохи он зарфи бузург барои солиёни сол дар авоили даҳаи 1990 рух дод.

Гузашта аз ин, бастани матбуъоти озод ҳеч дардеро даво намекунад. Чи матбуъоти Тоҷикистон бигӯяд, чи нагӯяд, авзоъ ҳамин аст, ки мебинем. Давлат маҷбур аст ба андешидан тан дардиҳад. Ҳукуматҳои мустабид аз истеъдоди андешидан маҳруманд ва фикр мекунанд бо қатлу қамъу задухурду задубурд мешавад мушкилотро ҳал кард ва дер поид. Лутфан як мавриди онро намуна оваред, то бибинем, ки чунин ҳукумати мустабидде пойдор монда бошад. Танҳо ҳукуматҳое мондагоранд, ки аз эътимод ба нафс бархурдор бошанд ва чун инсоне рашиду фарҳехта аз интиқод натарсанд ва аз ҷанбаи созандаи интиқодҳо баҳра бигиранд.

Муҳимтарин вазифаи давлат дифоъ аз мардуми сарзаминаш аст. Бо бастани матбуъоти озод давлат ба хиёли дифоъ аз худаш аст, ки албатта, дар ҷаҳони садаи 21 он ҳам муяссар нест. Акнун иттилоъот ба суръати барқу бод ба дуртарину бастатарин ҷомеъаҳои ҷаҳон ҳам роҳ меёбад ва садҳо абзори тоза барои анҷоми ин кор ихтироъ шудааст. Афзун бар ин, ҳамон гуна ки таъкид шуд, набуди матбуъоти озод муҳкамтарин зарбаро нахуст бар баданаи худи ҳукумат мезанад ва буғзу эътирозоти фурӯхуфтаи мардум оҳиста-оҳиста онро ба нобудӣ мекашонад. Пас оё маҳдуд кардани матбуъоти озод навъе худкушӣ тавассути ҳукумат нест? Мусалламан, ки ҳаст.

Дар ҳоле ки ин сатрҳоро менавиштам, дар матбуъоти Молезӣ (Малайзия) чашмам ба гузорише бархурд, мабнӣ бар як донишҷӯи тоҷик бо номи Азиз, ки гирифтору овора мондааст ва шадидан ба кумак ниёз дорад. Азиз рӯзи душанбеи гузашта (18.10.2010) ба хабаргузориҳо гуфтааст, ки гузарнома ё шиносномаи хориҷиашро коллеҷи Рима дар шаҳри Куоло Ломпур аз ӯ гирифта ва пас надодааст. Дар натиҷа Азизро аз хобгоҳаш берун кардаанд ва ин тоҷик дар хиёбонҳои Молезӣ овора аст. Азиз гуфтааст, ки Тоҷикистон дар Молезӣ сафорат надорад ва ӯ намедонад чи гуна аз мақомоти кишвараш мадад бихоҳад. Агар ҳукумати Тоҷикистон ба фикри дифоъ аз шаҳрвандонаш мебуд, Азизи мо имрӯз дар Молезӣ медонист, ки додашро ба кӣ бигӯяд ва дар хиёбонҳои Куоло Ломпур саргардон намешуд.

Обрӯи Тоҷикистон аз роҳи дифоъ аз матбуъоти озод ва азизҳои овораи тоҷик дар саросари ҷаҳон ба даст меояд, на аз роҳи талош барои ҳифзи курсиҳое, ки зери бори куҳулат ба марзи шикастан расидаанд.

Russians Faking History

Русҳо торих метарошанд

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Замоне таҳсилкардагони донишгоҳҳои Русия ифтихор мефурӯхтанд ва шояд ҳам ҳақ доштанд. Бархурдорӣ аз дониши донишварони барҷастаи Русия дар муассисаҳое чун Донишгоҳи давлатии Ломоносов насиби ҳар навъи башаре намешуд. Он дониш дар ҳар гӯшаи ин кураи хокӣ мухотабу шунидору харидоре дошт, чун ҳосили пажӯҳишҳои чандсадсолаи мағзҳои мутафаккири бузургтарин кишвари ҷаҳон буд ва созгор бо тозатарин ёфтаҳои аҳли донишу пажӯҳиш дар саросари гетӣ, ҳарчанд бархе аз риштаҳои он бо андешаи расмии кишвари шӯроҳо олуда буд.

Бо фурӯпошии Шӯравӣ ва аз ҳам гусехтани шерозаҳои умур ҳатто дар густараи донишу донишпажӯҳӣ ин ифтихор дигар пучу беҳуда ҷилва мекунад. На ба хотири бутлони андешаи расмии шӯравӣ, балки ба хотири роҳи ботиле, ки бархе аз устодони он донишгоҳҳо паймудаанд. Гӯё бо фурӯпошии импротурии сурх сомона (систем)-и омӯзишӣ ва софӣ ё филтери донишмеҳвари он низ фурӯ рехтааст.

Агар на чунин буд, “донишмандон”-е чун А.Т. Фоменко ва Г. В. Носовский ҳам маҷоли буруз намеёфтанд. Ин ду пажӯҳишгар, ки таи чанд соли ахир рафҳои китобфурӯшиҳоро бо чандин ҷилд асари “торихӣ” анбоштаанд, зоҳиран ҳар ду риёзидонанд, вале аз чи бошад, ки ҳавои торихнигорӣ кардаанд ва торихро дар гирдобе аз фарзияҳои дурӯғолуд печондаанд. Дар як соли ахир аз ин ду “донишманд” се асар чоп шуда, ки базудӣ фаромӯш хоҳанд шуд.

Фарзияи модари ҳамаи фарзияҳои ин ду устоди Донишгоҳи Ломоносови Маскав ин аст, ки ҳар чи мо аз торих хондаем, бар мабнои донистаҳои мо дар садаи 17-уми мелодист ва бо донистаҳои кунунӣ созгор нест. Ба бовари онҳо, бештари навиштаҳои торихӣ дар воқеъ тафсире аз рӯйдодҳои давраи мавсум ба “Ошуфтагии бузург” ё “Великая Смута”-и Русия аст, ки садаҳои 16 ва 17-ро дарбар мегирад. Онҳо бар мабнои “назария”-и тозапардохтаи худ тамоми рӯйдодҳои муҳимми ҷаҳонро ба Русия нисбат додаанд ва ҳатто маҳалли зоиши Исои Масеҳро аз Носирия (Назарет) ба Крима (Крым) кӯч додаанд ва маҳалли хоксупории Марями муқаддасро ҳам ҳамон ҷо медонанд ва маҳалли Лавҳи Муқаддасро ҳам ва Шоҳ Артурро ҳам аз Инглистон ба Русия мунтақил кардаанд ва ӯро таҷассуме аз Исои Масеҳ ва Дмитрий Донской, аз шоҳзодагони руси садаи 14, донистаанд.

Ин ду донишпажӯҳ, ки дар воқеъ роҳзани донишанд, назарияеро зери унвони “Замоншиносии навин” ё “Новая хронология” поярезӣ кардаанд, ки ҳатто дар Донишномаи маҷозии Wikipedia ба унвони “назарияи илмии дурӯғин” ё «лженаучная теория» муъаррифӣ шудааст; назарияе, ки тавассути маҳофили илмии торихдонону бостоншиносон, забоншиносону риёзидонон, физикдонону ахтаршиносон такзиб мешавад.

Ин назария, дар воқеъ, зодаи миёнаҳои даҳаи 1990 аст; замоне ки ҳар азроҳрасидае метавонист газофагӯиҳои худро бо шуморгон (тираж)-е бештар аз 700 ҳазор нусха ҳам мунташир кунад. Пешоҳанги ин инҳирофи илмӣ Анатолий Фоменко, риёзидон ва узви Фарҳангистони улуми Русия буд, ки корҳои баъдиаш бо ҳамроҳии Глеб Носовский мунташир мешавад.

Бино ба назари ин ду риёзидони торихнигоршуда, замоннигории ҳамаи рӯйдодҳои торихӣ, ки мо медонем, ғалат будааст ва торихи мактуб (навишташуда)-и башарият кӯтоҳтар аз он аст, ки тасаввур мешавад ва аз садаи даҳуми мелодӣ ба он сӯ намеравад. Ба бовари онҳо, ҳамаи тамаддунҳои бостонӣ тасаввур ва хобу хаёли башарият аз тамаддунҳои баъдина будааст. Муаллифони ин назарияи бебунёд торихи башариятро ба наҳви худ бозсозӣ кардаанд, ки дар конуни он фарзияи мавҷудияти як импротурии ғулосо (дарбаргирандаи Урупо ва Осиё) дар садаҳои миёнӣ қарор дорад ва гӯё маркази сиёсии он импротурӣ ҳамоно хоки Русия будааст. Ба эътиқоди ин торихнашносон, додаҳои торихии маъруф аз пешинаҳои дур ношӣ аз дасткории санадҳои торихӣ будааст.

Дӯстам Умеди Ҷайҳонӣ огоҳам кард, ки А.Т. Фоменко ва Г. В. Носовский пас аз дарҳам кӯбидани додаҳои торихии Бохтарзамин ба торихи Ховарзамин ҳам даст ёзидаанд ва нахустин туъмаи онҳо “Шоҳнома”-и Ҳаким Фирдавсӣ будааст. Дар китоби нави 669-сафҳаии ин ду пажӯҳишгари нобоб достонҳои “Шоҳнома”-и мо бозтобе аз рӯйдодҳои торихии Русия дар садаҳои 12 ва 17-уми мелодӣ унвон шудааст. Мусалламан, ин иддаъо ба ҳар гӯше хандадор мерасад. Агар рӯйдодҳои мазкур дар “Шоҳнома” ин ҳама ба мо наздик буда, пас чи гуна бузургони садаҳои 12 то 17-уми мелодӣ ва ҳатто бархе аз андешаварзони Бохтарзамин аз он ёд кардаанд? Аслан Каюмарси Пешдодию говаш дар торихи Рус кӣ метавонад бошад? Ва Фаридуну се писараш? Вале оё арзиши онро дорад, ки дар вокуниш ба чарандиёту «Наша Раша»-и торихии русҳо як матлаби пажӯҳишӣ бинависем ва собит кунем, ки Фоменко ва Носовский фаротар аз зери биниашон надидаанд ва ғалат кардаанд? Мусалламан на. Ҳадаф танҳо ин буд, ки таваҷҷуҳи андешаварзони тоҷикро ба ин вайронгарии торихии бархе аз русҳо ҷалб кунем, ки албатта, фаротар аз Русия хонандае надоранд.

Forbidden Fruit Is Sweetest

Меваи мамнӯъ ширинтар аст

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Шояд ин мавзӯъ ҷузъи ногуфтаҳо набошад. Борҳо гуфта шуда, аммо дар лобалои торих нуҳуфтааст. Ҳамон меваи мамнӯъе, ки бино ба ривояти динҳои сомӣ, Одаму Ҳавво хурданду аз биҳишт ба замин парт шуданд. Гӯё ҳикматест азалӣ, ки дар рӯҳияи кунҷкови навъи башар ҳакк шудааст ва ҳамчунон рӯи замин ҳам дунболи он меваи мамнӯъи ширин мегардад.

Бо муруре ба торихи башарият метавон ин ҳикматро радёбӣ кард, ки ҳамвора мардум суроғи он меваи мамнӯъро гирифтаанд. Ҳар чи мамнӯъ аст, марғубтару хостанитар аст ва ҳар чи муҷоз аст, мавриди он ҳама таваҷҷуҳ нест.

Аммо аҷаб он ки ин ҳикмати мубарҳану равшан пайваста аз чашму зеҳни сардамдорону давлатдорон меуфтад ва барояшон дардисарҳое месозад, ки саранҷом ба сарнагунишон меанҷомад. Ҳокимоне, ки дар Эрони подшоҳӣ мехостанд ба зӯр мардумро аз ислом бикананду дар ҳайъате дигар биороянд, аз тахту тоҷи худ маҳрум монданд. Чун тӯдаҳо ба самти он меваи мамнӯъи ширин шитофтанд. Солҳо баъд аз он ҳокимони Эрони исломӣ ба зӯр бар сари занон ҳиҷоб афканданду бар фарқи мардон муҳри намоз кӯбиданд. Натиҷа он буд, ки мебинем: тӯдаҳо аз меваи таҳмилӣ гурезонанд ва дубора дар ҷустуҷӯи меваи мамнӯъ сардамдорони режимро дучори махмаса кардаанд.

Пас ҳар он чи таҳмилист, макруҳ аст ва ҳар он чи мамнӯъ, хостанист.

Чанде пеш дар хабаргузориҳои ҷаҳон хабаре дарз кард, ки дар Покистон бештар аз ҳар кишвари дигар вожаи “секс”-ро аз тариқи ҷустуҷӯгари интернетии Google меҷӯянд. Ин гузориш бовари ғолиби мардуми Ховарзаминро зери суол бурд, ки кишварҳои Ғарбро маҳди сексу таназзули ахлоқӣ медонанд. Зоҳиран, масъалаи сексу аъмоли ҷинсӣ бештар дағдағаи фикрии афродест, ки дар ҷомеъаҳои баста ва суннатӣ ба сар мебаранд ва кишварҳое, ки мушкилашонро бо ин мавзӯъ ҳал кардаанд, онро дар раддаи аввали ниёзҳояшон қарор намедиҳанд. Аммо занҷиру завлонаҳои иҷтимоъию урфӣ дар кишварҳое, ки ҳанӯз бо ин муъзал дасту панҷа нарм мекунанд, ин мавзӯъро табдил ба музоҳимати зеҳнии бисёре кардааст. Дар натиҷа, ҳифзи зоҳир ба вазифаи дараҷаи якум табдил мешавад ва ҳифзи ботин аҳамияти худро аз даст медиҳад. Ба ҳамон шеваи достони Эраҷ Мирзо дар бораи як зани ҳиҷобӣ, ки дар мулоқоте бо як мард исматашро бохт, аммо ҳамчунон хушнуд буд, ки печаи ҳиҷобашро аз даст раҳо накард:

Вале чун исмат андар чеҳрааш буд,
Аз аввал то ба охир чеҳра нагшуд.
Дудастӣ печа бар рух дошт муҳкам,
Ки чизе н-ояд аз мастуриаш кам.
Чу хурдам сер аз он ширин кулӯча,
“Ҳаромат бод!” гуфту зад ба кӯча.
Ҳиҷоби зан, ки нодон шуд, чунин аст,
Зани мастураву маҳҷуба ин аст...
Чу зан таълим диду дониш омӯхт,
Равоқи ҷон ба нури биниш афрӯхт,
Ба ҳеч афсун зи исмат барнагардад,
Ба дарё гар биуфтад, тар нагардад...
Чу дар зан иффату озарм бинӣ,
Ту ҳам дар вай ба чашми шарм бинӣ...
Куҷо фармуд пайғамбар ба Қуръон,
Ки бояд зан шавад ғӯли биёбон?!..

Аммо ширинии меваи мамнӯъ танҳо дар ин ҳарфу ҳадиси магӯ нест, балки ба ҳитаи сиёсат ҳам доман мекашад, ки як намунаи онро дар боло зикр кардем. Намунаҳои фаровони дигар ҳам ҳаст, ки суқути импротурии Шӯравӣ аз наздиктарину барҷастатарини онҳост. Ҳар чи мамнӯъ буд, тамоюл офариду марғуб шуд. Агар диндорӣ мамнӯъ бошад, бединӣ макруҳ мешавад. Ва агар диндорӣ иҷборист, бединӣ хостанист. Ба қавли шоъир:

Парирӯ тоби мастурӣ надорад,
Чу бандӣ дар, зи равзан сар барорад.

Агар маҳбубияти раҳбари як кишвар бар мардум таҳмил шавад, раҳбар манфур мешавад. Ва агар танаффур аз шахсе бар тӯдаҳо таҳмил шавад, ҳисси бечоранавозии фитрии мардум шахси мавриди назарро маҳбуб мекунад.

Ин вокунишҳои воруна (баръакс) ҳамвора сидқ кардаанду мекунанд. Барои намуна, гуфтугӯи ахири раисиҷумҳурии Эрон бо шабакаи телевизюни омрикоии Fox News, ба бовари бисёре, аз Маҳмуди Аҳмадинажод чеҳрае мазлуму маҳбуб тарсим кард, чун гӯянда бидуни риъояти одоб бар раҳбари як кишвар чунон метохт, ки гӯӣ бо дузди як баққолӣ тараф аст.

Кӯтоҳсухан, аз ин ҳикмати бостонӣ метавон ба осонӣ дар ҳар заминае аз зиндагӣ баҳра бурд. Агар моилем, ки як меваи бахусус ширин ҷилва накунад, беҳтар аст мамнӯъаш накунем. Шуъури инсонӣ саранҷом онро ба таври шоиста арзишёбӣ хоҳад кард. Андешае, ки сардамдорони имрӯз мамнӯъаш медонанд, фардо бар худи онҳо ҳукумат хоҳад кард. Шинохти озодонаву дақиқи он андеша метавонад чашмҳои баста бо шираи таъассубро боз кунад ва натиҷаҳои беҳтаре дар пай дошта бошад. Муҳим он аст, ки суфраамон аз анвоъи меваҳо холӣ намонад ва ҳамеша имкони гузиниш вуҷуд дошта бошад. Пас боиста аст, ки дар айни раҳо кардани андешаҳои мавҷуд бо канкошу мунозирот дар паи тавлиди андешаҳои тоза ва созанда бошем, то шояд меваи ширинтаре арза шавад, ки аз қазо мамнӯъ несту ҷаззобияти бештаре дорад.

On Foreign Conspiracy

Андар дасисаи бегонагон

(вижаи Ногуфтаҳои Нигоҳ)

Оё ҳаргиз ҷое шунидаед, ки як фаронсавӣ хунрезиҳои инқилоби 1789-и Фаронсаро натиҷаи бозиҳои пуштипардагии инглисиҳо бидонад? Ё як инглисӣ инқилоби 1688-ро, ки ба таназзули мақоми салтанатӣ анҷомид, кори дасти олмониҳо фарз кунад? Ё ҳатто як рус инқилоби Уктубрро рӯйдоде таҳмилшуда аз сӯи Бритониё ангорад, ки ба раҳбари он инқилоб паноҳ дода буд? Ман ки нашунидаам ва тасаввур ҳам намекунам, ки чунин пиндорҳое ба мухайялаи ғолиби мардуми он сарзаминҳо роҳ ёбад. Яъне дасиса ё тавтеаи ҳамсоягон чизе нест, ки мояи нигаронии онҳо бошад. Тавтеапиндорӣ дар ҷомеъаҳое, ки аз эътимод ба нафс ё худбоварӣ бархурдоранд, ҷой надорад.

Аммо дуруст баръакси онро метавон дар ҷомеъаҳои гирифтор мушоҳида кард. Ҳар рӯйдод ва иттифоқе метавонад бароянд (натиҷа)-и талошҳои хасмонаи ҳамсояҳои норафиқ бошад. Эътирози мардум дар фалон ҷой, эътисоби коргарон дар ҷои дигар, даргирии гурӯҳе ёғӣ бо нерӯҳои давлатӣ ва ҳатто ҷанги хонумонсӯзи дохилӣ, ҳама ва ҳама аз паёмадҳои пайкори пинҳони ҳамсояҳоест, ки ханда бар лабу дашна дар каф доранд. Ин бовари қишрҳои гуногуни ин даста аз ҷомеъаҳост ва дар миёни мақомоташон ҳам боварест ошкору ниҳон.

Ва маъмулан ин боварҳо бепоя нестанд. Ба ростӣ ҳам решаи он эътирозу эътисобу даргирию ҷангҳо метавонад ба берун аз марзҳои кишвар биравад; нахи бозигарони ин рӯйдодҳо метавонад дар дасти луъбатбозони хориҷӣ бошад. Боризтарин намунаи як чунин бозии бадсиголона панҷ сол ҷанги дохилии девонавори Тоҷикистон буд, ки бегонагоне ҳезумашро анбошта буданд ва гӯё ба тамошои як оташбозии муфассал нишаста буданд. Аммо он бозии хунин сурат намегирифт, агар бозигарони дохилӣ аз худ андаке дирояту ҳушёрӣ, хештандорию ватандорӣ ва шуъури як инсони пешрафтаро буруз медоданд. Танҳо инсонҳои ибтидоиро метавон дастхуши рӯйдодҳое аз он даст кард. Инсони болиғ бозича намешавад.

Агар чизе бо номи “ватан” ё “меҳан” барои шаҳрвандони ҷомеъа арзиш дошта бошад, худ ба худ барои “ҳамватан” ё “ҳаммеҳан” низ арзише воло эҷод мешавад. Ва ҳеч омили хориҷӣ қодир нахоҳад буд як фарди солими ҷомеъаи маданиро ба андозае барангезад, ки қасди ҷони ҳаммеҳанашро кунад. Ин як мантиқи сода аст, ки дар ҷомеъаҳои маданӣ ниҳодина шуда ва амал мекунад.

Омили дигаре, ки монеъ аз бозича шудани афрод мешавад, огоҳии фарогир ва дурӣ аз таъассуб аст. Таъассуб, ки баҳсашро ҳафтаи гузашта доштем, ба осонӣ аз афроди гирифтор ба он бозичаҳои хатарноке месозад, ки ҳар он метавонанд мавриди истифодаи бегонагони бадхоҳ воқеъ шаванд. Он таъассуб метавонад нисбат ба ақидае хос буруз кунад ё нисбат ба ҷоҳу мақом.

Аз ин рӯ дар ҳамаи рӯйдодҳои фаҷеъе, ки аз берун ҳидоят мешаванд, бегонагон суроғи афроди мутаъассиберо мегиранд, ки тамаъи ақидатӣ ё манзалатишон бар арзиши “ҳаммеҳанӣ” чира шудааст.

Кофист аз худамон бипурсем, ки агар рӯйдодҳои хунин ба ростӣ кори дасти омилҳои хориҷист, чаро ва чигуна мо бозичаи дасти онҳо воқеъ шудаем? Магар на сустии аносирамон дар меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстӣ буд, ки моро ба бероҳа кашонд? Вагарна ба баҳонаи дифоъ аз ақидаҳое, ки ҳанӯз ба дарки дурусташон муваффақ нашуда будем, бори нанги бародаркуширо намепазируфтем. Вагарна ба абзори дасти душмане табдил намешудем, ки бо дилхушии дижхимона бисоти наслкушӣ дар Тоҷикистонро паҳн карда буд ва бо истифода аз бемаърифатии мо моро мекушт.

Рӯзгори абасе буд он панҷ соле, ки бори нангаш имрӯз ҳам гаронӣ мекунад. Мо он рӯзҳоро назистем, балки муҷриёни марги худамон будем; фавҷ-фавҷ мурдем, то душманеро хушнуд кунем. Ба хотири боварҳое, ки ба чизе ҷуз таъассуби хушку берӯҳ устувор набуд, тарҳи бегонагони фурсатталабро ба иҷро гузоштем.

Ин иттифоқ танҳо бо тӯдаҳои ноогоҳ меуфтад ва бузургтарин дарси он рӯзҳои тираву тор ҳамин асли меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстист. Оё он дарсро ба хубӣ фаро гирифтаем ва оё аз бозича шудан дигар безорем? Оё дигар бегонаҳои бадхоҳ набояд дил хуш дошта бошанд, ки фардо ҳам бо истифода аз озу хушкбоварӣ (таъассуб) ва ноогоҳии мо ба тамошои оташбозие дигар хоҳанд нишаст? Оё рӯзгори абаси дигаре дар камини мо нанишастааст?

Воқеъиятҳои торих метавонад барои бархе талх бошад, аммо кас чорае ҷуз пазириши онҳо надорад. Дар торихи башарият ҳар нерӯе, ки бо дасти бегона бар курсӣ нишаста, сияҳном будаву сияҳном рафтааст. Танҳо миллатҳое, ки имрӯзу фардояшонро бо дастони худ сохтаанду сарнавишташонро худ рақам задаанд, сари баланду овози расо доранд. Тавтеапиндорӣ ҳам аз миёни онҳо рахт баста, чун фазое барои дасисаҳои бегонагон боқӣ намондааст.

Албатта, омилҳои фаровони дигаре ҳаст, ки чунин шароитро падид меоварад. Як давлати бархурдор аз эътимод ба нафс, ки ба доду инсоф арҷ қоил аст ва ба мардум маҷоли нафас кашидану ҳарф задан медиҳад ва озодиҳои маданиро арзонӣ медорад, метавонад саранҷом ҷомеъае бино ниҳад, ки дар он мафҳумҳои меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстӣ ҷойгоҳи ростин ва на тазоҳурии худро пайдо мекунанд. Дасти бегонагони бадсигол ҳам аз як чунин ҷомеъаи мунсаҷим кӯтоҳ аст.

On Fanaticism

Андар таъассуб

Дунёи саршор аз таъассуб ба киштие мемонад, ки дар ҳоли наздик шудан ба кӯҳи ях аст. Ҳар он метавонад ба он пораи азими ях бархураду тикка-пора шавад. Дунёи пуртаъассуб Титаникест, ки ҳамаи сарнишинонашро бо худ ба қаъри нестӣ хоҳад бурд.

Таъассуб зоидаи пешониҳои тангу зеҳнҳои маҳдуд аст. Касе харидори матоъи таъассуб аст, ки матоъи андак дидааст ва дар муқоисаи матоъҳо оҷиз аст ва ба як матоъе, ки (то ҳадде) мешиносад, иктифо мекунад. Таъассуб аз чашмҳои надидаву гурусна метаровад. Гуруснагӣ боризтарин нишонаи фақр аст ва фақр, ба вижа аз навъи маънавиаш, ҳамон кӯҳи яхест, ки саранҷом Титаникро ба қаъри об хоҳад фиристод.

Таъассуб бепадару модар аст ва ба ҳар заминае аз зиндагӣ мисли кирме, ки себеро мековад, роҳ меёбаду ҷо хуш мекунад. Рагаҳои таъассуб рӯи гардани диндорону бединон баланд мешавад. Бӯи бади таъассуб дар арсаҳои сиёсӣ, маҳаллӣ, қавмӣ, нажодӣ, ҷинсиятӣ ва ҳирфаӣ димоғҳои солимро меозорад. Ва ҷомеъа ҳар чи гирифтортар бошад, ин бӯи бад озорандатар мешавад ва ақлҳоро беш аз пеш тира мекунад. Таъассуб навъе моддаи мухаддири маҷозӣ барои оромиши мағзҳои нотоб аст.

Таъассуб ҳаққу ноҳақ намешиносад, чун решаҳои он бар пояи боваре медавад, ки мутлақу нармишнопазир аст ва роҳро ба рӯи ҳар далелу шавоҳиде, ки чолишангез бошад, бастааст. Таъассуб аз чолишу пурсиш мегурезад ва аз чолишгару пурсишгар мутанаффир аст. Мисли як инсони муътод, ки ба ҳар қимате ҳозир аст маводди мухаддирашро аз каф надиҳад. Аз ин рӯ таъассуб шакку гумонро хуш надорад ва бо афроди шаккок сари ситез дорад.

Таъассуб бо дониш ҳам миёнаи хубе надорад ва дар мавориди бисёре донишро душмани худ медонад. Ҳатто дар Омрико, ки ба назар меояд, ба ҳисоби таъассуб расидааст, чунин нест. Назарсанҷиҳо нишон медиҳанд, ки теъдоди қобили таваҷҷуҳи мардуми он кишвар умри башариятро бештар аз 6000 сол намедонанд. Ба бовари онҳо, Худованд Одаму Ҳавворо дар соли 4000 пеш аз мелод дар биҳишт офарида, бо вуҷуди ин ки додаҳои бостоншинохтӣ умри насли навини башар (Homo Sapiens)-ро ҳудуди 150 ҳазор сол баровард кардаанд. Вуҷуди ободиҳои бостонии 7000-сола ҳам ба бовари ин бахш аз мардум латма намезанад, чун бовари онҳо бар пояи таъассуб устувор аст ва бо далелҳои илмӣ сарукоре надорад.

Барои як мутаъассиби қавмӣ ё нажодӣ ҳам ин ҳақиқат маҳалле надорад, ки насли навини башар дар як нуқтаи ҷаҳон (Офриқои Шарқӣ) падид омада ва сипас дар гӯшаву канори ин кӯраи хокӣ пахш шудааст. Бино ба бовари ӯ, қавми мавриди назараш аз тираву тухмае дигар аст, ки бештар аз қавмҳои дигар мавриди инояти Худованд буда. Ин ёфтаҳои донишмандон, ки танҳо ҳудуди сӣ тан аз он одамони аввалия наздик ба 100 ҳазор сол пеш аз Офриқо ба Ховари Миёнаву Осиёву Урупо муҳоҷират карданд ва ҳамаи мо аз тухмаи ҳамон гурӯҳи насли башар ҳастем, хилофи боварҳои мутаъассибонест, ки гӯшашон бидеҳкори ҳарфи илм нест. Мавлавӣ ҳудуди 800 сол пеш бо дарки мавзӯъи ваҳдати офариниш гуфта буд: “На аз Румам, на аз зангам, Ҳамон беранги берангам”. Аммо бовар ба мантиқи ин ҳақиқати илмӣ барномаҳои мутаъассибонро нақш бар об хоҳад кард. Мутаъассибон монеъи рушди донишанд. Танҳо посухи мутаъассиб ба ҳарфи дониш “На!”-и баланд аст, бидуни ин ки он “На!”-ро бо тавзеҳоте тавҷеҳ кунад ва онро бар курсии мантиқ бинишонад.

Илм мегӯяд, ки аҷдоди мо дар Офриқо панҷ милюн сол пеш тоза роҳ рафтан ба рӯи ду поро фаро гирифта буданд ва мағзашон коркардҳои печидатаре касб карда буд ва онҳоро аз ҳамнавъони бӯзинашаклашон мутамоиз ва ҷудо кард. Таъассуб мегӯяд, ки инсон ба ҳамин шакле, ки имрӯз ҳаст, офарида шуд ва ҳеч рабте ба боқии олами вуҷуд надорад. Чун бардошти фарди мутаъассиб аз навиштаҳои мазҳабӣ ҳарф ба ҳарф аст ва тасаввур намекунад, ки манзури он навиштаҳои муқаддас метавонад маҷозӣ бошад. Чун “гил” ё “гиёҳ”-е, ки ба унвони моддаи аввалияи бадани инсон дар китобҳои мазҳабии гуногун омадааст, бино ба илм ҳам дар раванди ташаккули башар ва ҳамаи мавҷудоти зиндаи дигар нақш дошта, аммо на ба шакли афсонаие, ки аз бардошти таҳтуллафзии мутаъассибон бармеояд. Мутаъассиб роғиб нест бовари мазҳабиашро бо илму дониш оштӣ диҳад, вагарна ин мусолеҳа шуданист.

Ба ростӣ, як мутаъассиби динӣ на ба Офаридгор, балки ба дини худаш имон дорад. Аз Офаридгор тасвиреро барои худ халқ карда ва танҳо ҳамон тасвирро сазовори ситоиш медонад ва усули ситоишро танҳо дар чорчӯби дини худ мепазирад ва бовари дигаронро ноқис ё ғалат медонад. Ҳарчанд Мавлавӣ хитоб ба Офаридгор гуфта буд: “Манзур туӣ, Каъбаву бутхона баҳонаст!” ва Абӯрайҳони Берунӣ бутпарастони ҳиндиро ҳам бар пояи ҳамин мантиқ “муъмин” дониста буд, таъассуб ҷуръати такрори ин ҳақиқатро аз бисёре рабудааст.

Таъассуб Офаридгореро, ки мағзу шуъурро барои андешидан ба мо ато карда, аз офаридааш пушаймон мекунад. Пас таъассубу мутаъассиб бо Офаридгор ҳам сари ситезу инод доранд.

The Jewish Mevlana of Shiraz

Ҷилди "Шарҳи Шоҳин"

Мавлонои яҳудии Шероз

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Бад нест барои муддате аз ногуфтаниҳо биосоему ногуфтаҳое бисароем, ки то кунун андак забоне гуфтаву камтар гӯше шунуфта, аммо дар аҳамияти ин мактубу нияти ин маҷзуб гумоне раво нест, ки ҳадаф ҳамоно афзудан бар кӯлбори огоҳӣ аз рӯзгори пешину имрӯз аст.

Насри мусаҷҷаъ ба канор, инро ҳам бигӯем, ки забони мо маҷзубони фаровоне доштааст. Ба дарки ин муҳим борҳо расида будам ва парершаб бори дигар расидам; замоне ки китобе ба дастам уфтод, ба хатти ибрӣ, аммо ба забони порсии ороставу муваққар. Аз фарти бесаводӣ то кунун намедонистам, ки лотину сириллик танҳо расмулхатҳои бегонаи муъосир набудаанд, ки забони мо бад-онҳо нигошта шудааст. Китобҳои бисёре ба хатти ибрӣ (яҳудӣ) ва забони порсӣ тадвин шуда, ки дидани се ҷилд аз онҳо бароям муяссар шуд ва ҳамин ҳоло яке аз онҳо дами дастам аст.

Рози нуҳуфта дар китоб чунон шӯре дар ман афканд, ки тасмим гирифтам тилисми хатти ибриро бишканам ва нахустин байтҳои ин китобро бихонам.

Ҷумлае, ки дар сароғози манзума омадааст, ибрист (Бшем эл рахум...). Мешуд ҳадс зад, ки манзур ҳамон “Ба номи Худованди бахшандаи меҳрубон” аст, ки ба муъодили арабии худ бисёр наздик аст. Дигар ҳар чи буд, порсӣ буд, аммо ба хатти ибрӣ:

Оғози сухан бино ниҳодам,
Бар номи аҳад забон гушодам.
Бар номи кариму қодири пок,
Шавандаи аршу лавҳу афлок.
Халлоқи буду набуди даврон,
Аллому алими нутқи мурғон.
Бахшандаи тоҷу тахти шоҳӣ,
Рӯзидеҳи мӯру мурғу моҳӣ.
Донандаи розҳои пинҳон,
Маъбуди макону кавну аркон.
Қанному раҳими кулли ашё,
Ҳастидеҳи кӯҳу дашту дарё.
Донои руқуми тахтаи хок,
Шамъи дили ошиқони ғамнок...
Дар сунъи ту ақлу дида мадҳуш
Гардидаву нутқ гашта хомӯш.
Дар қудрати ту басар чӣ донад,
Андеша бар он куҷо расонад...

То ба ин байт расидам, нохудогоҳ нахустбайти Шоҳнома тадоъӣ шуд:

Ба номи Худованди ҷону хирад,
К-аз ин бартар андеша барнагзарад.

Шакке дар таъсири мустақими Фирдавсӣ бар нависандаи он китоб набуд. Ва то аз шоъири он абёт маълумоте чанд ба даст овардам, ҳар чи шак буд, ба яқин мубаддал шуд.

Унвони китоб “Шарҳи Шоҳин” аст. Шоҳини Шерозӣ, ки мегӯянд дар садаи 14 мелодӣ дар шаҳри Шероз ба дунё омада, дар миёни яҳудиён бо номи “Мавлоно Шоҳин” маъруфу маҳбуб аст. Ӯ барҷастатарин шоъири порсисарои яҳудист, аммо ба забони форсӣ дар бораи ӯ иттилоъот бисёр андак аст. Он чи медонем, чанд китобест, ки аз ӯ боз монда ва ҳамагӣ ба забони порсӣ ва хатти ибрист. Маъруфтарини онҳо “Мӯсонома” аст, ки Мавлоно Шоҳин ба пайравӣ аз “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ офарида ва дар он сарнавишти қавми яҳудро бозгӯ кардааст. “Мӯсонома”-ро “Туро” ё “Тавроти Шоҳин” низ меноманд. Сароиши ин китоб соли 1359 мелодӣ ба сар расид. Ҷолиб ин ҷост, ки бино ба ривояти яҳудиҳо, Шоҳин Тавроти манзумашро тайи сӣ сол навишта; дуруст ба ҳамон муддате, ки “Шоҳнома” суруда шуд.

Сафҳаи нахусти "Шарҳи Шоҳин"

Аммо китобе, ки акнун ба лутфи дӯсте дар ихтиёри ман қарор гирифта, достони манзуми малика Эстер ё Ситора – шаҳбонуи яҳудии Эрони ҳахоманишист, ки бино ба ривояти Таврот, бо тадбиру ҳушёрӣ аз наслкушии қавми яҳуд тавассути як вазири дарбори эрониён ҷилавгирӣ кардааст. Ин достон Хишоёршоҳ (Аҳасуерус) – подшоҳи ҳахоманишии Эронро фармонравое додгар тарсим мекунад, ки то аз дасисаи вазираш Ҳомон алайҳи яҳудиҳо огоҳ мешавад, худи вазирро ба дор меовезад. Имрӯз ҳам дар миёни яҳудиёни Бухоро мақоле ҳаст, ки мегӯянд: “Дор ба сӯи Ҳомон баргашт”, ки муъодили “Чоҳкан зери чоҳ”-и мост.

Ин нусхаи “Шарҳи Шоҳин” дар даҳаи 1970 дар Байтулмуқаддас чоп шуда, аммо дастнависи он бас қадимитар аст ва мутаъаллиқ ба яҳудиёни Бухорост. Аз ин рӯ зеру забар ё эъроби яҳудии китоб бар мабнои гӯиши бухороӣ иншо шуда, ки хондани онро барои яҳудиёни Эрон бисёр сахт кардааст.

Ба назар мерасад, ки худи Шоҳини Шерозӣ маснавиҳояшро дар оғоз ба хатти форсӣ навишта бошад ва сипас яҳудиён ба далели ҳурмату тақаддусе, ки барои хатти худ қоиланд, онро ба расмулхатти ибрӣ баргардондаву ҳифз кардаанд. Чун дар қитъае аз ашъори Шоҳин тавсифи чаҳор ҳарфи номи Мусоро мехонем, дар ҳоле ки Мусо (Моше) дар расмулхатти ибрӣ иборат аз се ҳарф аст.

Ин танҳо барги нозуке аз бӯстони анбӯҳи забони порсӣ дар миёни ғайриэрониён аст. Аммо баргест барроқу пинҳон. Дастикам барои бисёре аз мо дар кишварҳои порсигӯ Шоҳини Шерозӣ номе тоза ё фаромӯшшуда аст, дар ҳоле ки дар миёни яҳудиҳо арҷе, ки ӯ дорад ҳамсанги эҳтироми порсигӯён ба Ҳофизи Шерозист. Яъне яке аз бузургтарин чомасароёни яҳудӣ ҳам парвардаи хоки шоъирхези Шероз аст. Осори Шоҳини Шерозӣ афзун бар ин ки ба забони мост, пораҳое аз торихи моро ҳам фаро мегирад ва ба гунае баёнгари нигоҳи яҳудиён ба ториху фарҳанги эрониён аст.