An Alphabet for Mr. Usmanov

Алифбо барои И. Усмонов

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Агар ҳавсалаи танги гӯшаи “Ногуфтаниҳо” ё ҳатто ин сафҳаи нисбатан бузург маҷол медод, мешуд ба якояки иддаъоҳои подарҳавои профессор Иброҳим Усмонов, ки дар китобчаи “Баҳси алифбои тоҷикӣ” (2008) матраҳ кардааст, посухҳои дандоншикан дод. Ин китобча ба андозае аз шинохти хатту забону фарҳангу торих ба дур аст, ки ба ҳеч рӯй интизор намерафт аз қалами як “олими сол” битаровад. Аммо дар паи дебочаи кӯтоҳе, ки ҳафтаи гузашта мунташир шуд, мекӯшам ба яке-дуто аз иддаъоҳои пояӣ, аммо бепояи профессор бипардозам.

Усмонов панҷ омилро барои дарки зарурати тағйири хат ногузир мешуморад:

“– мувофиқ наомадани ҳарфу овоз;

– мувофиқ наомадани ҳарф ба табиати забон;

– дастнорас шудани мероси таърихӣ;

– аҳдофи динӣ ва этникию миллӣ;

– ҳадафҳои сиёсӣ”.

Ва дар паи он беибо мефармояд, ки баҳси тағйири хатти русӣ ба порсӣ дар Тоҷикистон аз ҳеч як аз ин омилҳо бархурдор нест. Мешавад так-таки ин омилҳоро бо мӯшикофӣ мурур карду дид, ки то куҷо ин иддаъои И. Усмонов воқеъият дорад.

Дар алифбои русии тоҷикӣ садоҳои бегона (ц, ы, ь) фаровон буданд, ки танҳо пас аз истиқлол аз хатти мо ронда шуданд. Аммо ҳамин акнун ҳам қавораи алифбои сириллик бо забони порсии мо ҳамхонӣ надорад. Барои намуна, садои “о”-и русӣ бо садои “о”-и порсии мову шумо тафовути фоҳише дорад. “О”-и русӣ гирдтар ва кашидатар талаффуз мешавад, ба вежа замоне, ки аломати “зада” ба рӯи он меуфтад. Яъне “дом”-и русӣ (ба маънои “хона”) бо “дом”-и порсӣ (ба маънои “тала” ё “қапқон”) талаффузҳои мутафовите доранд. “О”-и порсӣ бозтар талаффуз мешавад, ба гунае, ки дар бадви ҳукумати шӯравӣ ва пеш аз гузаштан ба хатти лотин имлои лотини номи рӯзномаи “Тоҷикистони сурх” “Tajikistani Surx” буд, на “Tojikistoni Surx”.

Дигар ин ки садои “а”-и русӣ ҳам ба садои “а”-и порсӣ шабоҳати андак дорад. Дар забони русӣ талаффузи ин садо мушорикати фаъъоли лабҳоро намехоҳад. Ба гунае, ки бо даҳони нимабоз ҳам мешавад “а” гуфт. Дар ҳоле ки “а”-и порсӣ (тоҷикӣ) бо лабҳои бозу кашида садо медиҳад. Барои намуна, “бар”-и русӣ (ба маънои “нӯшгоҳ”) аз “бар”-и порсӣ (ба маънои “самар”) талаффузи ҳамсон надоранд. Албатта, хатти сириллик боъис шудааст, ки ҳанҷори талаффузи порсии Осиёи Миёна ба вежа дар миёни насли ҷавон латма бибинад. Аммо лаҳҷаи як тоҷик ба ҳангоми такаллум ба забони русӣ бахусус дар талаффузи ҳамин ду ово сахт мушоҳида мешавад. “Как дела? Очень хорошо”-ро тамрин кунед ва бибинед, ки талаффузи он бо риъояти овоҳои порсӣ чи қадр лаҳҷаи тоҷикии шуморо барҷаста мекунад.

Далели дигар марбут ба садои “у” аст. Масалан, дар вожаи “суруд” мо аз куҷо бидонем, ки кадом “у” чи гуна талаффуз мешавад? Чун ҳар ду як шакл доранд. Аммо ононе, ки аз рӯҳи ин забон огоҳанд, медонанд, ки “у” нахуст кӯтоҳ асту “у” дувум кашидатар. Оё хатти сириллик ин амри муҳимро нишон медиҳад? На. Оё дар хатти порсӣ метавон ба ин тафовути муҳим пай бурд? Оре.

Ҳарфи “и”-и сириллик ҳам гӯишварони забони порсӣ (тоҷикӣ)-ро дучори сардагумӣ кардааст. Барои намуна, касе, ки аз хатти порсӣ ва рӯҳи ин забон огоҳ нест, дар талаффузи вожаҳое чун “бин” (феъли амрии “дидан) ва “бин” (“писар”) гиҷ мемонад; ё намедонад, ки садои “и” дар кадом як аз ду калимаи “бино” (яке ба маънои “сохтмон” ва дувумӣ ба маънои “касе, ки қодир ба дидан аст”) кӯтоҳ ё дароз аст; ё садои “и” дар вожаҳои “Сино” ва “Синд”-ро ҳамсон талаффуз мекунад, ки ғалат аст. Ин сардаргумӣ сирфан зоидаи хатти сириллик аст, ки таъсири ваҳшатноке рӯи талаффуз, забон ва ҳатто адабиёти мо гузоштааст. Бар асари ин иштибоҳ қофияҳое, ки бархе аз шоъирони мо мебанданд, ғалат аст ва он қофияҳо фаротар аз хатти сириллик корбурд надорад.

Бад-ин гуна, посухи ҳар ду омили аввалияеро, ки профессор Усмонов ба шакли “мувофиқ наомадани ҳарфу овоз ва мувофиқ наомадани ҳарф ба табиати забон” баршумурдааст, дар намунаҳои боло мушоҳида кардем. Дар хатти сириллики порсӣ на ҳарфу овоз бо ҳам созгорӣ доранду на табиъати забон бо ин расмулхат мечарбад.

Омили севумро профессор Усмонов беҳуда зикр кардааст, чун барои ҳамагон пур равшан аст, ки хатти сириллик ба монанди табаре тез пайванди насли шӯравӣ бо мероси гаронбори торихимонро қатъ кард ва боъис шуд, ки дарахти забон дар сомони мо бихушкад ва дигар шоҳкоре дар заминаи забону адаб дар ин сарзамини адабпарвар падид наояд. Ҳолати забони порсии Осиёи Миёна ҳамонанди дарахтест, ки аз решаҳояш гусаста шуда ва батадриҷ мемирад. Танҳо давои ин дард пайванди дубора бо реша, яъне бо хатти модарист. Аз он ҳазорон ҷилд дурри дарии суфта, ки то балвои сурх дар Осиёи Миёна ва фаротар аз он офарида шуда буд, шояд танҳо як гавҳари ночизаш ба чашми сирилликхони мо расидааст. Ҳукумати шӯравӣ бо он ҳама даму дастгоҳи муфассале, ки дошт, ҳатто агар тамоми мутарҷимони импротуриро барои баргардони осори порсӣ ба сириллик мегумошт, боз ҳам барояш муяссар намешуд, ки дастикам нисфи он осори куҳану арзишмандро баргардон кунад. Гусастагӣ аз мероси ғании адабию торихӣ миллатро ба андозае аз исму расми худ дур кард, ки акнун ҳатто мункири номи асили худу забони худ аст.

Дар мавриди “аҳдофи динӣ ва этникию миллӣ” ҳам фикр намекунам ниёзе ба тавзеҳи муфассал бошад. Чун аз ҳар манзари ин омил, ки бингаред, бозгашти тоҷикон ба хатти порсӣ, ки хатти дину ойину қавму миллаташон буда, ногузир ба назар мерасад.

Ва саранҷом омили “ҳадафҳои сиёсӣ”. Чи оқои Усмонов бихоҳаду чи на, хатти сириллики Тоҷикистон акнун дар ҷазирае ба сар мебарад, ки аз модараш - Русия фарсангҳо дур уфтодааст. Хатти лотини ҳамсояҳои турктабор ин занҷираи пайвастаро, ки аз Русия сар мегирифту дар Тоҷикистон ба сар мерасид, гусастааст. Он ҳамсояҳои турктабор бо ҳиммату ҷасорат хатти таҳмилиро канор гузоштанд ва барои наздикӣ ба ҳамтаборони туркашон хатти лотинро баргузиданд. Шояд бозгашт ба хатти порсии арабӣ барои онҳо амри ҳаётӣ набошад, чун мероси адабии пешинашонро, ки ҳаҷми зиёде надорад, метавонанд ба содагӣ ба ҳар расмулхатти дигаре баргардон кунанд. Аммо ақли салим ҳукм мекунад, ки сарзамине чун Тоҷикистон танҳо бо бозгашт ба хатти порсӣ метавонад зимни ҳифзи мероси торихиаш дубора ба асолати худ даст ёбад.

Усмонов бо лаҳни чаккушӣ (болғаосо) мехоҳад ин бовари худро дар зеҳнҳои мо бикӯбад, ки:

“Мо, халқҳои форсизабон, дигар дар сарзамини қадимаамон якҷоя зиндагӣ карда наметавонем. На Ҷумҳурии Исломии Эрон, на Давлати Исломии Афғонистон ва на Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба ин фикр розӣ шуда наметавонанд”.

Аммо на оқои Усмонов ва на касе дигар қодиранд бо қаҳру итоб хоки Тоҷикистонро аз ин минтақа бардоранду дар канори Кремлин бирезанд. Ин хоки азалиро Фирдавсӣ дар китоби сутургаш ингуна ном ниҳода:

Зи Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст,

Дари Ғарчагон аз бару бум буст.

Дигар Толиқоншаҳр то Форёб,

Ҳамедун дари Балх то Андароб.

Дигар Панҷҳер аст то Бомиён

Сари марзи Эрону ҷои каён.

Дигар Гӯзгонони фархундаҷой

Ниҳодаст номаш ҷаҳон кадхудой.

Дигар Мӯлиён то дари Бадхашон

Ҳамин аст аз ин подшоҳӣ нишон.

Фурӯтар дигар дашти Омӯву Зам,

Ки бо дашти Хатлон барояд барам.

Чи Шугнон в-ар Тирмизу Висагирд,

Бухорову шаҳре, ки ҳасташ ба гирд.

Ҳамедун бирав то дари Суғд низ

Наҷӯяд кас он подшоҳӣ ба низ...

Фирдавсӣ ҳамаи ин сарзаминҳоро “Эрон” медонисту худашро фарзанди Эрон. Эрон аз ҳамин ҷо оғоз мегирифт (“Зи Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст...”). Порсӣ, бо ҳамин ном, забони бумии ин сарзамин буд (“Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ”). Авесто ҳамин сарзаминро “Эрон” ё “паҳнаи ориёиён” (Aryanam Vaejah) номидааст. Ҳол мо ба дурри Фирдавсиву санади Авесто гӯш фаро диҳем ё ба фармудаи сиёсатзадаи И. Усмонов?

Сарзамини торихӣ ҳамсони модар аст ва таъвизнопазир. Писандида нест, ки бино ба мулоҳизоти сиёсӣ ва аз рӯи ниёз, имрӯз ҳам ба моми меҳану бузургворонаш пушт кунему рӯ ба Кремлин оварем, ки тайи даҳаҳои ахир то тавонистааст, мағзу равону ҷисму ҷони бачаҳои ин сарзаминро заҳҳоквор хурдааст. Агар Носири Хусрав зинда буд, ба эҳтимоли зиёд, дар қитъаи зераш вожаи “турк”-ро бо “рус” иваз мекард:

Туркон пеши мардон з-ин пеш дар Хуросон,

Буданд хору оҷиз ҳамчун зани сароӣ.

Имрӯз шарм н-ояд озодазодагонро

Кардан ба пеши туркон пушт аз тамаъ дутоӣ.

На, профессор Усмонов, мо ҳам дар устураҳо зиндагӣ намекунем. Инҳо ҳама ривояти торих аст, воқеъият дорад. Ин ҳам воқеъият дорад, ки имрӯза сарзаминҳои порсигӯ чаҳор тикка шудаанд ва бо номҳои Тоҷикистон, Узбакистон, Эрон ва Афғонистон рӯи нақшаи сиёсии ҷаҳон ҳузур доранд. Аммо воқеъиятҳои торих ба мову шумо гӯшзад мекунад, ки ин чаҳор тикка мутаъаллиқ ба як матоъи воҳид аст; як паҳнаи фарҳангист. Ва талошҳои ҳамандешонатон барои кандани порае аз он ва дур андохтани он ба коми аждаҳои рус роҳ ба чоҳ бурд, чун хилофи мантиқи башарӣ ва азалӣ буд. Шояд тасаввури ин мавзӯъ барои шумову ёронатон мудҳиш бошад, аммо Тоҷикистон саранҷом рӯ ба асли худ хоҳад овард. Ва ин рӯйкард аз тариқи бозгашт ба хатти модарии порсӣ муяссар хоҳад шуд. Чун муҳимтарин роҳи бақои миллат дар ҳифзи забони он аст ва забони порсии Осиёи Миёна бидуни бозгашт ба расмулхатти порсӣ нобуд хоҳад шуд. Талоши шумо барои хафа кардани пайкори асолатхоҳонаи мардум ҷиноят аст.

Дар арсаи сиёсӣ ҳам мебинем, ки се пора аз ин сарзамини фарҳангии ягона зери унвони “кишварҳои форсизабон” гирди ҳам меоянду барномарезӣ мекунанд. Корбурди истилоҳи “форсизабон” дар ҷаласоти расмии Тоҷикистон ва ҳатто дар китобчаи оқои Усмонов баёнгари сардаргумии эшон аст, ки дар мавориде истифода аз ин истилоҳро судманд медонанд, аммо ғолибан бо он сари ситез доранд. Ононе, ки номи асили забони мо (порсӣ)-ро намеписанданд, ба асолати ин миллат хиёнат кардаанд ва об ба осиёби душман рехтаанд. Онҳо қасд доранд миллати моро аз мероси ғании гузаштагони барӯмандамон маҳрум кунанд, ки ҳеч кадом номи забони худро “тоҷикӣ” наномидааст.

Дар мавриди иддаъоҳои аҷулонаи И. Усмонов дар бораи мутародифҳои “тоҷик”, “форс” ва “эронӣ” ва истиноди ғалати ӯ ба В. Бартолд (ки гӯё вожаи “тоҷик”-ро баргирифта аз “тоҷ” донистааст) дар фурсате дигар хоҳам навишт. Ин ҷо танҳо тавсия мекунам, ки эшон мақолаи илмии “Тоҷикон”-и Бартолдро бихонад, ки ба тавсеъаи дидаш ба ин мавзӯъ ҳатман мусоъидат хоҳад кард. Ва ба чанд намуна аз ғалатҳое ишора мекунам, ки дар сафҳаҳои нахусти китоби профессор Усмонов мушоҳида мешавад: “мутамаддун” на, балки “мутамаддин”; “забони паштунӣ” на, балки “забони пашту”; “истиқлолият” на, балки “истиқлол”; “мунавварон” на, балки “мунаввар-ул-фикрон” ё ба забони мо “равшанфикрон”; “Пуҳантуни Кобул” на, балки “Донишгоҳи Кобул”; “олими маҷор” на, балки “олими маҷорӣ”; “тӯрону семитӣ” на, балки “тӯронию сомӣ”; “моли машруҳ” на, балки “моли машрӯъ”; афроди “муддаои форс будан” на, балки “муддаъии форс будан”, “ӯзбекӣ” на, балки “узбакӣ” ва даҳҳо ғалати дигар, ки бештарашон ношӣ аз ноошноии эшон бо хатти модарии мо – расмулхатти порсист. Як ҷо эшон иддаъо мекунад, ки номи кишвари Урдун бо “айн” навишта мешавад, ки боз ҳам ғалат аст. Шояд бо “Адан” ё ҷое дигар иштибоҳ гирифта бошад, аммо имлои “Урдун” бо “алиф” аст.

Ин ҷо яке дигар аз далелҳои баҳонатарошиҳои И. Усмонов барҷаста мешавад, ки ноогоҳии худи профессор аз хаттест, ки бо он сари ситез дорад. Мусалламан, ҳар чизи ноошно дар оғоз тарснок аст. Аммо то бо он ошно шавед, мебинед, ки чандон тарснок ҳам набуда, балки судманд аст. Аз сӯи дигар бархе аз профессорони мо, ки осорашон дар ҳавзаи паҳновари порсӣ арзишашонро аз даст медиҳанд, бо чангу дандон ба хатти сириллик часпидаанд; чун хуб огоҳанд, ки бо бозгашти миллат ба хатти порсӣ ва боло рафтани сатҳи забондонии мардум он китобҳо дар беҳтарин ҳолат дар раффи китобхонаҳо чанг хоҳанд хурд. Вале ин донишварони гиромӣ бояд бидонанд, ки манфиъати миллат бартар аз манфиъати эшон аст. Ва инро ҳам бидонанд, ки рафтори кунунии онҳо кӯчактарин тафовуте аз рафтори понтуркистҳо ва булшевикҳои оғози садаи 20 надорад, ки ба ҳар роҳе талош мекарданд ба ҳувияти миллии тоҷикон зарба бизананд.

Торих ҳамеша ба гунае такрор мешавад.

Yet Again About the Script

Баҳсе нима бо устоди нимароҳам

(вижаи "Ногуфтаниҳо"- Нигоҳ)

Яке-ду ҳафта пеш равоншиносону пизишкони Ғарб эълом карданд, ки танҳоӣ бисёр зиёнбор ва ҳатто кушанда аст. Мизони зиёни танҳоиро бо кашидани 15 нах сигор дар рӯз баробар донистаанд. Танҳоӣ, аммо, ҳолатест, ки танҳо вижаи фард ё инсон нест. Гурӯҳе аз инсонҳо ва ҳатто қавмҳову миллатҳо ҳам метавонанд танҳо бимонанд ва чун қӯе танҳо бимиранд; оҳиста-оҳиста, бо заҷҷаву нола, бо марге тадриҷӣ ба торих бипайванданд. Танҳоӣ маргбор аст.

Миллатҳое ҳастанд, ки аз бузургию азамат меуфтанд, хурду ҳақир мешаванд, тавоноии вифқи худ бо ҷаҳони берунро аз даст медиҳанд ва таҳлил мераванд. Аз бади рӯзгор, ин ҳолатест, ки порсигӯёни Осиёи Миёна тайи сад соли ахир тадриҷан ба он наздик шудаанд. Бахше аз ин танҳоиро бегонагон таҳмил кардаанд, аммо бахши бузургтари он, ки акнун мушоҳида мешавад, худангехта аст.

Тоҷикон барои шикастани танҳоӣ ва инзивояшон василаҳои лозимро доранд, аммо аз корбурди он метарсанд ё аз саводи корбурдаш маҳрум мондаанд. Дар ҷаҳоне, ки миллатҳо кӯбакӯ дунболи иштирокот бо миллатҳои дигар мегарданд, то шояд бар тӯли умрашон биафзоянд, тоҷикон аз ин иштирокот мегурезанд. Албатта, шояд корбурди лафзи “тоҷикон” дуруст набошад. Масъулонанд, ки ба ҷои ҳамаи тоҷикон тасмим мегиранд ва ин эрод ҳам зоидаи хусусиёти онҳост. Забони форсӣ ба худии худ беҳтарин васила барои афзудан бар тӯли умри ин миллат аст; ба шарти ин ки дастикам номи ин забони хуҷастаро бидонему бипазирем ва хатти онро фаро бигирем, то девори танҳоимон бишканад ва бо ҳамтаборонамон, ки аз қазо беруни марзҳоямон мондаанд, ҷӯш бихурем.

Дӯсте наҷибу фарзона аз Душанбе сафҳаҳое аз китобчаеро фиристод, ки ду сол пеш мунташир шуда; бо номи олимонаи “Баҳси алифбои тоҷикӣ” ба қалами Иброҳим Усмонов. Ин устоди нимароҳи мо, ки ҳамеша ба мо иноят доштаанд, ин бор ҳам дар навиштаи худ салоҳ надонистаанд, ки номи ноқобилро аз қалам биандозанд ва чанд сатре ҳам дар сарзанишу накӯҳиши инҷониб қаламфарсоӣ кардаанд. Гузашта аз кинае, ки шояд аз утоқҳои дарси журнализми “Ҷазира” сарчашма мегирад, устоди нимароҳам бо ман ихтилофоти ақидатии жарфе доранд ва дуруст бар хилофи ман, ҳамвора талоши фаровон ба харҷ додаанд, то Тоҷикистонро ба шакли як ҷазираи сириллик дар Осиёи Миёна ҳифз кунанд. То ин ҷо эшон муваффақ будаанд, чун чархи осиёби замона бар вифқи муроди эшон мечархад ва унвони “Олими сол” ҳам ба эшон таъаллуқ мегирад.

Китоб бо манзуре сирфан сиёсӣ тадвин шуда ва сиёсат аз сӯрохҳои ҳуруфи сириллик ва фосилаҳои миёни сатрҳояш ҳам фаварон мекунад. Аввал ин ки дебочаи китобро Сайфулло Сафаров навиштаанд, ки “сиёсатшинос” муъаррифӣ мешаванд ва кӯшидаанд аз равзанаи сиёсӣ ба мавзӯъ нигоҳ кунанду хатти форсиро ба унвони хатте, ки бо сиёсатҳои кунунии мо созгор нест, лату пор кунанд; бо таъбирҳое чун “хатти куҳан” ва “хатти мушкилфаҳм” хатти порсиро хатти афроди вопасмондаву бадбахт ҷилва диҳанд. Ва бо ин фармудаи Саъдӣ биситезанд, ки:

Куҳанҷомаи хеш перостан,
Беҳ аз ҷомаи орият хостан.

Ва ғофил аз ин мантиқ, ки танҳо афроду миллатҳои мушкилписанд ба қуллаҳое даст ёфтаанд, ки орзуи ҳамнавъонашон аст. Агар хатти ниёкони оқои Сафаров чинӣ ё жопунӣ буд, чи мегуфтанд? Ҳоло бифармоед, ки мардумони Чину Жопун куҷоянду мо куҷо? Дар ногуфтаниҳои баъдӣ ба дебочаи оқои Сафаров бармегардем, ки суҳбати ширину дилҷӯе мешавад дар борааш кард.

Аммо профессор Усмонов баҳси худро бо ин пурсиш оғоз мекунанд, ки “Мардум чӣ мехоҳанд?” Ва ба ин натиҷа мерасанд, ки мардум ҳамонеро мехоҳанд, ки эшон мехоҳанд. Ҳамапурсӣ эҳтимолан пӯшидаву пинҳон анҷом гирифтаву мо хабар надорем.

Нуктаи шигифтангез ин ҷост, ки ҳарчанд оқои Усмонов забони моро “форсӣ” намедонад, дар нахустин ҷумлаи китобаш менависад:

“Мо, халқҳои форсизабон, дигар дар сарзамини қадимаамон якҷоя зиндагӣ карда наметавонем. На Ҷумҳурии Исломии Эрон, на Давлати Исломии Афғонистон ва на Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба ин фикр розӣ шуда наметавонанд.”

Агар ҳозиред бо даҳони пур худро ҷузъи “халқҳои форсизабон” биномед, ҳадаф аз навиштани ин китоб ва ғалат будани итлоқи “форсӣ” ба забони мо чӣ буд?

Дар ҷое дигар мехонем:

“Шероз ҳамеша мулки тоҷикон будааст ва Саъдии Шерозӣ борҳо дар ғазалиёташ ин маъниро ифода кардааст. Роҷеъ ба Шероз воқеае ба ёдам меояд. Соли 1997 ҳайати Маҷлиси Олии Тоҷикистон бо роҳбарии Раиси Маҷлиси Олӣ Сафаралӣ Раҷабов ба Эрон сафар кард ва раиси Остони Шероз ҳангоми пазироӣ гуфт: “Аксарияти мардуми Шероз гузаштагони худро тоҷик меҳисобиданд”.

Ҳатман манзур аз “остон” ҳамон “устон” будааст, ки вожаи ноби порсист ба маънои “вилоят” (ки вожаест арабӣ). Ва дар Эрон устонҳо на раис, балки “устондор” доранд. Аммо бино ба тасаввури профессор Усмонов, Шерозро гӯё замоне “форс”-ҳо аз “тоҷикон” рабудаанд ва ҳатто устондори Шероз инро таъйид мекунад. Дарки ғалат аз як мавзӯъи равшану мубарҳан, ки дар гузашта ва дар замони Саъдӣ ҳам манзур аз “тоҷик” чизе ба ҷуз “эронӣ” ё “форс” набудааст ва ин лафзе буд, ки туркҳои навмусалмон дар мавриди эрониён ба кор бурдаанд. Ин ҳарфу ҳадиси ман нест, балки дар китобҳои торихи чи ғарбию чи шарқӣ садҳо санад дорад. Ва устод ёдашон рафтааст, ки дар мавриди пойтахти устони Форс суҳбат мекунанд, ки барои ғарбиён мутародифи вожаи “Эрон” буда. Дар воқеъ, ин далеле, ки эшон ба гумони худ алайҳи мухолифонашон матраҳ кардаанд, иддаъои худашонро нобуд мекунад; ин иддаъоро, ки “эронӣ” ва “тоҷик” ду мафҳуми мустақил будааст. На, об агар садпора гардад, боз бо ҳам ошност. Ва коре аз ин китобу китобчаҳои муғризонаи сиёсӣ сохта нест.

Ҳафтаи оянда мавзӯъро бештару беҳтар мешикофем. Суҳбат боқӣ.

Collectivism Vs Individualism

Мо қотилони “ман”-ем

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Яке-ду рӯз пеш аз рӯи ғайзу нороҳатӣ рӯи сафҳаи Фейсбукам навиштам: “Хат-хатӣ мекунам ин зиндагии лаънатиро”. Дӯсте нигарон пурсид, ки чаро куфрони неъмат мекунию аз зиндагӣ менолӣ. Бо ҳамон шеваи мавзуну манзум навиштам: “То боз нависамаш... Шояд бояд ранда кард зиндагиро, бо ханда”. Дӯстам ҳам хандиду афзуд, ки шояд ранда кофӣ набошад ва кор ба арраву табару тешаву сӯҳон бикашад.

Ин ҳама аз рӯи дилсардию дилгармию андӯҳу шӯхию ханда буд. Вале агар баҷидд биандешем, андак нестанд онҳое, ки дӯст доранд зиндагишонро дубора бинвисанд. Ва гирам, ки чунин амри номумкин мумкин шавад, чӣ чизе тағйир хоҳад кард? Зиндагие, ки ҳама чизаш аз пеш таъйин шуда бошад, қобили хат-хатӣ шудан нест. Мо пеш аз ин ки по ба ҳастӣ бигзорем, бисот ҳамин буда ва ҳамин хоҳад монд. Ниёконамон ба ҷои мо андеша кардаанд ва мо чорае ҷуз пайравӣ аз он андешаҳо надорем. Ё дорем? Агар ҷуръат ба харҷ диҳем, ки “ман”-е аз худ ба намоиш бигзорем, ки бо “мо” дар тафовут ё ҳатто таноқуз бошад, оё ин “ман” то кай давом хоҳад овард?

Ҷомеъае, ки мо ба ирс бурдаем, ҳамон ҷомеъаи “голилеӣ”-ст, ки “ман”-и Голелейро дар “мо” ҳабс мекунад ва ҳарфи ғалаташро бар курсӣ менишонад. Ғофил аз ин ки садҳо сол баъд тамоми насли башарият ба бовари “мо” пушт мекунаду ба мантиқи “ман”-и Голилей рӯ меорад. Намуна аз Итолиё овардан ба монанди зира ба Кирмон бурдан аст. Магар “ман”-и Рӯдакию Фирдавсию Синою Берунӣ фаромӯшамон шуда, ки ҳар кадом ба навбаи худ тавассути “мо”-и ҳокимашон таъқиб шуданду ранҷҳо кашиданд?

“Ман”-и мо ҳамчунон маҳбус аст ва ёрои худнамоӣ надорад. Пеш аз ин ки ба дунё биёем, андешаҳои моро андешидаанд ва дар мағзи мо рехтаанд ва пушт кардан ба он андешаҳо носипосию беэҳтиромӣ ба гузаштагон талаққӣ мешавад. Ғофил аз ин ҳақиқат, ки ҳар касе ба фарохури даврони худ андешида ва чизе ҷуз он ҳам аз пешиниёну имрӯзиён интизор намеравад. Ғофил аз ин ки ҳамон “ман”-ҳои ёғӣ роҳро ба сӯи пешрафт ҳамвор кардаанд ва акнун ҳамон Рӯдакию Фирдавсию Синою Берунӣ роҳнамоёни пешрафт ба шумор меоянд, на он “мо”-е, ки дар замони он бузургон ҳоким буд. Чун танҳо андешидани мутафовит аст, ки таконеро вориди ҷомеъа мекунад ва роҳи тозаеро пешорӯи он мегушояд.

Шафтолуи ин шаф-шаф равшан аст: мизони эҳтиром ба фард ва андешаҳои фард дар ҷомеъаи мо наздик ба ҳеч аст. Дар натиҷа баёни андешае, ки бо тафаккури ғолиб муғоират дошта бошад, шигифтангез аст. Дар натиҷа маҷлисро барои мо интихоб мекунанд ва ҳатто дар интихоби раиси давлат раъйи “ман”-ҳо таҳлил меравад ва бакуллӣ нодида гирифта мешавад. Дар натиҷа барои мо таъйин мекунанд, ки чи бипӯшем, чи бихонем, чи бихурем, чи бигӯему чи нагӯем, чи бишнавему чи нашнавем, дар маросими ғаму шодӣ чанд меҳмон дошта бошему дар куҷо бинишинем... Ҳатто ногуфтаниҳо ва ношунуфтаниҳоямон таъйиншуда аст. Чаро? Чун “ман” таслими “мо”-и зӯргӯву беназокат шудааст. “Мо”-е, ки ҳамаро дар як зарф меандозад; зарфе, ки бо гӯри дастаҷамъӣ тафовути андаке дорад.

Саркӯби андешаҳо ва хостаҳои инфиродӣ аз авони кӯдакӣ оғоз мегирад ва то дами марг идома дорад. Ба даҳони кӯдаке, ки муҳити атрофашро зери суол мебарад, бедиранг муҳри сукут мезанем ва ба пурсишҳои фаровони ӯ танҳо як посух дорем: “Хап шин!” Дар натиҷа “ман”-и кӯдак аз рушд боз мемонад ва табдил ба “мо” мешавад; “мо”-и танбалу абусу бетакопӯ; як қатра ранги сапед, ки дар сиёҳӣ таҳлил рафтааст. Мо қотилони “ман” ҳастем.

Аммо чи лутфе дорад ҷомеъае, ки тамоми оҳодаш нусхаҳои тамому камоли ҳамдигар бошанд? Агар ҳама мисли ҳам биандешанд, андешаи тоза аз куҷо хоҳад омад? Лобуд аз хориҷ; аз ҷое, ки “ман”-ҳое иҷозаи андешидан доранд ва ҷое, ки фард арзиши маънавӣ дорад ва хостаҳои фард таслими фишорҳои ҷамъ намешавад ва бад-ин гуна роҳро ба сӯи таҳаввулоти созандаи бештар боз мекунад.

Дар ҷомеъае, ки ҳаққи инфиродии аъзои он нодида гирифта мешавад, мардум табдил ба рама мешаванд ва раҳбари давлат худ ба худ табдил ба чӯпон мешавад. Чӯпон бо рама ҳар он чи мехоҳад, мекунад. Аз диди чӯпон, рама танҳо барои давоми умри ӯ вуҷуд дорад ва лоғайр. Аз ин рӯ, вақте чӯпон бихоҳад барои қазои ҳоҷат аз як гӯша ба гӯшаи дигари мулкаш биравад, рамаро аз роҳҳо канор мезананд, роҳҳо баста мешавад ва қарор нест аз рама садое барояд. Агар садое баромад, хафааш мекунанд. Рама ҳаққи раъй надорад. Рама фармонпазир аст. Раъй, ҳар он чи ҳаст, бо чӯпон аст. Қатли “ман”-ҳо “мо”-ро гӯспанд мекунад.

Рама якранг аст.

Дар натиҷа аҷаб нест, ки бибинем ҷомеъаи мо замоне либоси “мудернизм”-ро ба тан карда буду гӯё аз андешаҳои куҳан бурида буд. Ва акнун ҳам аҷаб нест, ки бибинем ҷомеъа ба таври дастаҷамъӣ либоси “диндорӣ”-ю “порсоӣ” ба тан мекунад. Дар ҷомеъае, ки “ман” мурдааст, иттифоқот ба таври дастаҷамъӣ ва бидуни андеша меуфтад. Кандукову ҷустуҷӯе на дар бединӣ ва на дар диндоришон анҷом намепазирад. Фикри “ҳоло мардум чи хоҳанд гуфт?” бузургтарин дағдағаи фардҳост ва фардҳо барои обрӯи худ пеши “мардум” зиндагӣ мекунанд, на барои рушду такомули худ ва мардуми худ.

Пас чи фарқе мекунад, ки ин зиндагиро хат-хатӣ бикунему зиндагие тоза боз нависем ё на. Ҳар он чи ҳаст, ҳамин аст.

Магар ин ки ормоншаҳреро тасаввур кунем, ки дар он мардум дигар рама нестанд ва фард-фарди ҷомеъа ҷойгоҳи худро доранд ва Андеша зоидаи таҷрубиёту андӯхтаҳои фардҳост. Ва муҳимтар аз ҳама, Андешаҳое ҳаст, ки зиндагие шукуфотарро ваъда мекунанд ва дар қайду банди куҳнагароӣ нестанд ва рӯ ба равшаноии фардо доранд. Он вақт мешавад хат-хатӣ кард ин зиндагии лаънатиро.

A Stranger in the Homeland

Дар ватани хеш ғариб

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Тӯли се ҳафта иқомат дар шаҳри Душанбе дарёфтам, ки ман гунаҳкорам ва гуноҳам чизе нест ҷуз форсизабонӣ. Лаҳну забони форсиам нигоҳҳои шигифтомезу гумонолудро фаро мехонд. Агар эҳсос мекардам, ки забони сурхи форсиам оқибат сари сабзам медиҳад ба бод, ба русию инглисӣ мутавассил мешудам. Ва аҷаб ин ки наҷот меёфтам. Дар пойтахти тоҷикон бароям содатару роҳаттар буд, ки бо забоне ғайр муъошират кунам ва дар амон бимонам.

Тазодде шигарфтару занандатар аз инро ҷое суроғ надорам. Агар Рӯдакию Фирдавсӣ ба ҳукми Офаридгор дар ин рӯзҳо ба хостгоҳи забонашон (Тоҷикистон) ташриф биоваранд, шакке нест, ки ба монанди ман “афғон” ё “эронӣ” лақаб бигиранд ва ба унвони “шахси шубҳанок” бозрасию бозҷӯии муфассал шаванд. Ин иттифоқест, ки бо мани тоҷики мутаваллиди Тоҷикистони қарни 20 уфтод; чи бирасад ба чеҳраҳое, ки дар сарзаминҳои порсигӯи ҳазор сол пеш ба дунё омадаанд; ҳарчанд зиндагию дору надори худро вақфи фарҳанги он карда бошанд.

Пулисе мусаллаҳ дар роҳ нигоҳам медорад ва то мепурсам “Мушкил чист?”, мегӯяд: “Э ин авғонай! Мушкил? И чихелӣ гав задестай? И точна авғонай!” Мегӯям: “Э братан, ага “Праблема чияй” бгам, тоҷик мешам?” Гичу парешон нигоҳам мекунад. Шиносномаам ҳам сад дарсад мутақоъидаш намекунад, ки рӯбарӯяш як ҳаммеҳану ҳамзабонаш қарор дорад. Мехостам бо забони ғаррои Ахавони Солис фарёд бизанам, ки

Даст бардор аз ин дар ватани хеш ғариб,
Қосиди таҷрубаҳои ҳама талх…

Аммо мутмаиннан ин фарёд бедиранг муҳри “хориҷӣ”-ро бар пешонии ман мекӯбид. Дубора забони Пушкин ба имдодам мерасад. Зиҳӣ Пушкин, ки забонаш дар сарзамини Рӯдакӣ арзише бештар дорад! То мағз-мағзи ҷон шодравон Лоиқро дармеёбам, ки дилаш бар Рӯдакӣ месӯхт…

Дар аснои навиштани ин сатрҳо шумхабари даргузашти Сорбони овози тоҷик устод Зафар Нозимро шунидам. Бузургмарде, ки дар баробари деву дадони шӯравӣ поймардона истоду марзҳои маснӯъии гӯишҳои порсиро дарҳам шикаст; ба гунае, ки ҷилави сафарҳои ҳунариаш ба Афғонистону Эронро гирифта буданд, то воҳимаи дурӯғини ноҳамгунии се гӯиши як забон сари ҷои худ бимонад. Зафар Нозим тайи 70 сол зиндагии пурбораш таслими зӯргӯии порсиситезон нашуд, балки баръакс, дар саффи пешоҳангони эҳёи забон дар Тоҷикистон қарор гирифт ва дар поярезии Бунёди Забон саҳми басазое дошт; бунёде, ки замоне забони азпойуфтодаи моро дубора бар курсӣ нишонд.

Аммо ҳоло ки бузургони ҳомии забон чун Лоиқу Зафар Нозим ҳузурашонро аз мо дареғ доштаанд, аз вазъияти забони порсӣ дар Тоҷикистон дубора чизе ҷуз ҳайфу дареғ надорем, ки бигӯем. Ҳамин дирӯз дар яке аз гузоришҳои хабаргузории расмии “Ховар” мехондам, ки вожаи “мактаб”-ро ба сабки “ахборот” ду бор ҷамъ бастааст ва ба шакли “макотибҳо” даровардааст. Ин оқоёни хабарнигор зоҳиран ҷамъбандии арабии вожаи “мактаб”-ро шакли шиктару қашангтари ин вожа талаққӣ кардаанд. Бегудор ба об мезананд, яъне бидуни он ки шинохте аз вожа дошта бошанд, дар корбурди он саросема мешаванд, то шояд бад-ин гуна фазле фурӯхта бошанд. Он ҳам дар хабаргузории расмии кишвар, ки бояд ойинаи тамомнамои вазъияти забони расмӣ бошад. Ва чунин ҳам ҳаст, зоҳиран. Вазъи забони мо ҳамин аст, ки дар “Ховар” мебинем. Мавридҳои корбурди ғалати вожаҳо дар ин ва дигар расонаҳои кишвар яке-дуто нест. Фаровон аст ва беҳтар аст дар матлабе ҷудогона ба ин мавзӯъ бипардозем.

Ноошноӣ бо хатти модарӣ решаи балоест, ки бар ҷони забони мо нишастааст. Забони мо, ки аз хатти модарӣ ба дур монд, аз бистари табиъии худ маҳрум шуд. Ва акнун бояд бо як забони тарҷумазадаи намкашида дасту панҷа нарм кунем, ки дар бисёре маворид ҷумлаҳояш гунгу бемазмунанд. Дар як родюи пойтахт ҳамарӯза чандин бор садое раъдосо эълом мекунад: “Фақат сухан пайванд ба далел аст” ва ҳеч кас намедонад, ки манзур аз ин ҷумлаи пурҳавоидаҳан чист. Эҳтимолан бояд боз ҳам ба забони Пушкин андеша кунем, то шояд мазмуне аз ин баргардони ноҳамворро дарёбем…

То замоне ки забони мо ба бистари табиъии худ, яъне ба хатти порсӣ барнагардад, ин ҳама ҳарф беҳуда аст. Чун ҷудоӣ аз хатти модарӣ гӯишварони порсӣ дар Осиёи Миёнаро аз рӯҳи забон маҳрум кардааст. Ошноӣ бо рӯҳи забон лозимаи суханварию андешаварзист. Дар натиҷа зеҳнҳо нозо шудаанд ва ҳеч андешаи тозае намезоянд. Чун пайванди андеша бо забон як амри мусаллам аст ва бидуни забони суфта дар ҳеч заминае шоҳиди пешрафт нахоҳем буд. Ин суханонро пештар ҳам гуфта будам ва дар сурати лузум сад бори дигар ҳам батакрор хоҳам гуфт.

Агар авзоъ ба ҳамин минвол ҷараён дошта бошад, баъид нест, ки фардо тоҷикони порсигӯ дар кишвари худ ба як ақаллият табдил шаванд; ақаллияти дар ватани хеш ғариб.

God of Modern Jungles

Худои деҳкадаҳои ҷангалӣ

(Ногуфтаниҳои 28.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

Ҷомеъаҳои ҷангалӣ ҳам чеҳра иваз мекунанд ва гӯшаҳое аз он ба таври ношинохтанӣ пӯст меандозад. Пӯсти тоза ҷое писандида асту ҷое нописанд. Сохтмонсозӣ дар атрофу акноф авҷ мегирад.

Ба ҷои кулбаҳои коҳгилии пешин сохтмонҳои хиракунандае қад мекашанд, ки бештар ба коху кушкҳои ашрофи инглисӣ мемонанд. Оре, ҷангалҳо ҳам баъзан шаҳр мешаванд; тағйир мекунанду арзишҳоро ҳам тағйир медиҳанд.

Дар ҷангал андак касе аз худ ё ҳамроҳи худ мепурсад, ки ин коху кушкҳо дар кишваре, ки ҳадди ақалли даромади мардумаш, масалан, 18 дулор аст, бо чи пуле сохта шудаанд. Вокуниши ғолиби мардум дар баробари ин сохтмонҳо дар ду ҷумла хулоса мешавад: “Қандша бзана мардак! Тонистай, ошуш шава!”

Дар зеҳни ҷомеъаи ҷангалӣ марзи миёни мафҳумҳои “пули ҳалол” ва “пули ҳаром” зудуда мешавад ва ба ҷои он арзишҳои “ҳалолу ҳаром”-и тозае шакл мегирад, ки танҳо ҷанбаи тазоҳурӣ дорад ва онро бо ҷаҳони маънавии мо коре нест. Чун қонун қонуни ҷангал аст ва ин коху кушкҳо дар ҷангал рӯидаанд.

Арзиши пулию молӣ бар соири арзишҳо ҳоким мешавад. Пеши соҳиби он коху кушк бояд таъзим кард, то шояд сари сӯзан суде аз ӯ ба мо ҳам бирасад. Эҳтиёҷ, гурусначашмӣ, судҷӯӣ, ҳақорату худкеҳтарбинӣ, бардахӯӣ ё ғуломсириштӣ ва беэҳтиромӣ ба зоти инсонии худ дар чашмҳо мавҷ мезанад. Пул арҷу эҳтироми газофе дорад; ба ҳадде, ки шояд дар оянда ин вожаро бо ҳарфи бузург бинависанд. Ва шояд дар фарти самимият суруди миллии баъдишонро дар ситоиш аз Пул бисароянд. Чун Пул аст, ки арзишҳои дигарро таъйин мекунад. Ва Пул аст, ки дар бештари гуфтугузорҳо гули сари сабад аст ва маҳбубтарин мавзӯъи суҳбатҳо зери дарахтҳои дудхурдаи ҷангале, ки шаҳр мешавад.

Дар ҷомеъаҳои ҷангалӣ Пул маҳаки дониш аст. Бо Пул мешавад донишро (дар воқеъ, коғази гувоҳии донишро) харид, ба унвонҳову рутбаҳои боло даст ёфт, аз қаҳри додгоҳу додрас гурехт... Пул қудрат меоварад. Аз ин ҷост, ки шумори маъдуде аз мардум дар ҷомеъаҳои ҷангалӣ иҷоза доранд миқдори мушаххасе Пул захира кунанд ва ҳамин ки аз ҳадди муҷоз по фаротар бигзоранд, озодӣ ва Пулашон мусодира мешавад. Дар ҷомеъаҳои ҷангалии падарсолор танҳо чанд хонаводаи ҳоким иҷозаи дастрасӣ ба миқдори номаҳдуди Пулро доранд. Чун Пул қудрат меоварад ва фаровонии он дар маҳфилҳои берун аз даму дастгоҳи ҳукумати қабилаӣ метавонад барои кадхудои деҳу ҳукумати падарсолораш хатарзо бошад.

Мардуми деҳкадаи ҷангалӣ ба хотири Пул ба ҳокимон таъзим мекунанд ва ҳокимон ба навбаи худ ба манбаъи Пул (яъне курсӣ) таъзим мекунанд ва барои ҳифзи он манбаъ ҳозиранд идеулужӣ ва андешаҳои ҳокимро борҳо иваз кунанд; чун Пул аст, ки марҷаъи ниҳоӣ барои ҳар навъ тағйир маҳсуб мешавад.

Мардуми деҳкада барои беҳбуди рӯзгору табъу ҳолу ҳавои Кадхудо зиндагӣ мекунанд. Онҳо дар дуъоҳои худ аз Парвардгор мехоҳанд, ки гузори Кадхудо дастикам боре ба кӯи онҳо ҳам биуфтад, то шояд роҳи пургарди онҳо ҳам асфолт шавад ва сохтмонҳои атроф пас аз даҳсолаҳо гардзудоию тармим шаванд; то шояд гузари онҳо ҳам зоҳири шаҳрро ба худ бигирад.

Такрими Пул соири арзишҳоро хафа мекунаду аз нафас меандозад. Дигар дуруде бетамаъ садо намедиҳад ва донишманди бепул аз маҳфилҳо ронда мешавад ва бедониши пулдор ба ҷои ӯ менишинад. Ин ҳолати такарзишӣ роҳро танҳо ба сӯи чоҳ ҳамвор мекунад ва ҷангале, ки шаҳр шуда буд, дубора ба асли худ бармегардад ва калоғҳо фазои ҷангалро тираву тор мекунанд. Ва ҳамин ғоила такрор мешавад.

Ҳакимони давр фармудаанд, рози раҳоии деҳкадаҳои комгортар аз ин ғоила такрими арзише чун Дониш будааст, ки ба Шоистасолорӣ меанҷомад ва Пулро дар хидмати Дониш мегуморад, на баръакс.

Press Becomes 'Impudent'

Матбуъот “густох” мешавад

(Ногуфтаниҳои 21.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

“Оё интихоби раисиҷумҳури нав дар Тоҷикистон шуданист?;” “Мо дар ҳоли табдил шудан ба миллати маддоҳем”; “IRS моли кист?”; “Дарвозаҳои зулм”; “Тоҷикистон ба президент ниёз дорад ё ба шоҳ?”; “Қатли мармузи Мирзо Ҷага”; “Чаро домоди президент ба гап даромад?”; “Ба гуфтаҳои домоди президент бовар доред?”..

Унвони чанд матлаби ҳафтаномаҳои Тоҷикистон буд, ки чеҳраи комилан мутафовитеро аз матбуъоти кишвар бароям тарсим кард: матбуъоте, ки дорад дубора эътимод ба нафсашро бозмеёбад ва тан ба хорию хиффати худсонсурӣ намедиҳад. Шояд дорам муболиға мекунам, аммо муболиғае андак, ки бар воқеъияте қобили мулоҳиза савор аст.

Матбуъоти Тоҷикистон дар ҳоли бозёбии густохии ҳирфаист, ки лозимаи матбуъоти ростин аст; густохӣ барои баёни воқеъиятҳои рӯзгор ё дастикам, барои тарҳи пурсишҳое, ки дар зеҳни бахши мутафаккири ҷомеъа мечархад, аммо то кунун касе ҷуръати тарҳи онҳоро надоштааст. Мутмаиннан, ин густохии ҳирфаӣ бояд бо виждону усули ҳирфаӣ ҳамроҳ бошад. Аз матбуъоти ду ҳафтаи ахир мешавад чунин бардоште ҳосил кард, ки рӯзноманигорон дар баёни нигарониҳову пурсишҳои худ эҳтиёти лозимро риъоят мекунанд, то мабодо иддаъои бедалелеро матраҳ кунанд.

Намунаи хуби ин нукта ҳамон мавзӯъи мармузи ширкати пулситонии IRS аст, ки расонаҳои дохилӣ бо риъояти усули хабарнигорӣ танҳо бо зикри манбаъи аслии хабар эълом карданд, ки соҳиби ширкат чи касе метавонад бошад. Пас аз эътирози Ҷамолиддин Нуралиев ба пахши ин хабар, ки ба гуфтаи ӯ, бепоя аст, ҳамон расонаҳо изҳороти Нуралиевро ҳам мунташир карданд, ки бо усули матбуъоти ҳирфаӣ ҳамхонии комил дорад.

Ва акнун чизе, ки аз як расонаи ҳирфаӣ интизор меравад, даст ёфтан ба лубби матлаб аст: яъне агар ин ширкат ба Нуралиев таъаллуқ надорад ва агар қарор аст, ки ин изҳоротро бовар кунем, пас соҳиби воқеъии ин ширкати, зоҳиран, хориҷӣ кист? Далели ношунида гирифтани эътирози Ожонси зидди инҳисор чист? Далели маъоф шудани ин ширкат аз пардохти шумори зиёде аз молиёти давлатӣ чи будааст? Суди ҳосил аз пулситониҳои ин ширкат ба чи сандуқе ворез мешавад? Ва аслан, чаро ин мавзӯъ дар ҳолаи рамзу роз қарор дорад? Агар ширкат ва фаъъолиятҳои он қонунист, чаро набояд аз сир то пиёзи умури он дар матбуъот бозтоб ёбад?.. Бо пофишориҳои матбуъоти ҳирфаӣ метавон саранҷом ин ҳолаи рамзу розро пароканд ва ба ҳақиқат даст ёфт. Чун вазифаи аслии матбуъоти ростин чизе ҷуз воқеънигорӣ ва бозтоби вазъияти ростини ҷомеъа нест.

Танҳо дар сурати анҷоми ҳамин вазифа аст, ки матбуъот ба қудрату эътибори лозим даст меёбад ва ҳамонанди матбуъот дар ҷомеъаҳои озод, ҳукуматро дар баробари ҷомеъа посухгӯ мекунад. Чопи матолибе дар бораи даромадҳои номашрӯъи намояндагони мардум дар порлумони Бритониё таҳаввулоти густардаи бесобиқаеро дар пай дошт, ки такрори он иштибоҳро тақрибан номумкин кардааст. Матбуъоти Тоҷикистон ҳам дар сурати иҷрои пайгиронатари ҳамон вазифаи аслии худ (воқеънигорӣ) метавонад ба унсури корсозе дар ҳидояти давлату ҷомеъа табдил шавад.

Давлат набояд аз матбуъоти озод ҳарос дошта бошад, чун рози мондагории сомона (систем)-ҳои сиёсии Ғарб ҳамоно матбуъоти ойинавори онҳост. Давлат метавонад кажиҳои худро дар матбуъот мушоҳида кунад ва ба пероишу ислоҳи он бикӯшад. Дуруст мисли як инсон, ки қабл аз берун омадан ба ойинаи тамомқад нигоҳ мекунад, то мабодо, масалан, ришашро комил натарошида бошад ё почаи шалвораш пора бошад, давлат ҳам ба як чунин ойинае дар шакли матбуъоти озод ниёз дорад. Матбуъоти вобаста ба давлат, яъне ойинаи дақ ё кажнамо, ки тасвири дурӯғинеро дар зеҳни давлат менишонад ва мушкилоту решаҳои онҳоро аз диди давлат пинҳон медорад. Кори матбуъоти дурӯғпардоз ва давлатмеҳвар “дӯстии хола-хирса” аст, ки саранҷом ба табоҳии давлат меанҷомад.

Дигар ин ки мизони озодии матбуъот аз нишондодҳои обрӯву эътибори як кишвар аст. Матбуъот ҳар чи ҳирфаитару озодтар бошад, ба ҳамон мизон бар эътибори давлату кишвар дар арсаи байнулмилалӣ афзуда мешавад. Албатта, дар ҳоли ҳозир матбуъоти Тоҷикистон ба ин марҳила нарасида, аммо оғози талоше сутуданӣ дар ин росторо метавон мушоҳида кард.

Шабакаҳои телевизюнии Тоҷикистон, ба далели вобастагишон ба давлат, аз расонаҳои чопӣ фарсангҳо вопас мондаанд. Масалан, пахши барномаи ҷашни Рӯзи Истиқлоли соли 2002 дар Истаравшан ба далели сафари раисиҷумҳур ба он ноҳия дар соли 2010 ё қатъи барномаи ҳамаи шабакаҳои марказӣ барои пахши суханронии раисиҷумҳур аз мавридҳои хандадору ашкбори ин навъ вобастагии хоркунанда аст. Таърифу такриму ситоиши сарвари давлат бо унвонҳои пуртумтароқи “шоҳ”-у “шоҳаншоҳ” аз қавли мардуми бечораи ноҳияҳои дурдасти кӯҳистонӣ, ки нони имрӯзашон ба фардо намерасад, хиёнат ба виждони рӯзноманигорист. Агар тамоми мардуми ҷаҳон ба таври дастаҷамъӣ ранги сиёҳро сапед тавсиф кунанд, боз ҳам таркиби ранги сиёҳ бетағйир мемонад. Пас беҳтар аст шабакаҳои телевизюнӣ ҳам даст аз худфиребӣ бардоранд ва ба вазифаи ҳирфаии худ бипардозанд, ки чизе ҷуз баёни воқеъиятҳо нест.

Барои санҷиши дурустӣ ё нодурустии ин гуфтаҳо бад нест биандешем, ки матбуъоти чи кишварҳое озод асту расонаҳои чи мамлакатҳое – вобаста. Он гоҳ дармеёбем, ки танҳо давлатҳои дорои эътимод ба нафс, қобили эҳтиром ва рӯ ба пешрафт ба матбуъот маҷоли озодӣ медиҳанд ва давлатҳои бадбахту фосиду рӯ ба завол монеъ аз озодии баён мешаванд, то табоҳишон ифшо нашавад. Ҳар давлате мухтор аст яке аз ин ду гузинаро баргузинад ва бо паёмадҳои интихобаш мувоҷеҳ шавад.

London-Dushanbe Travelogue

Роҳгуфтаҳои Ландан - Душанбе

(Ногуфтаниҳои 14.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

Аз даруни лӯлаи бузурге мегузараму вориди солуни ҳавопаймои “airBaltic” мешавам. Мақсади парвоз шаҳри Риго аст ва мақсади ниҳоии ман - шаҳри Душанбе. Солҳост, ки вуруди ҳавопаймоҳои Тоҷикистон ба ҳарими ҳавоии Бритониё мамнӯъ эълом шуда ва интизор ҳам намеравад, ки дар ояндаи наздик шароити парвози ширкатҳои тоҷикӣ бо мавозини парвози байнулмилалӣ ҳамхонӣ пайдо кунад, то бишавад мустақиман аз Ландан ба Душанбе парвоз кард. Аз ин рӯ ҳоли ҳозир ночорем дастбадомони ширкатҳои хориҷӣ бошем, ки дар ин миён ширкати “airBaltic”-и Летунӣ (Латвия) гӯи рақобатро аз ширкатҳои дигар бурдааст ва муштариёни бештареро ҷазб мекунад.

Шароити парвоз бо ҳавопаймои ин ширкат аз мавозини байнулмилалӣ бархурдор аст. Бархурди мизбонони ҳавопаймо бо мусофирон ҳам тавъам бо эҳтирому адаб аст ва ибороте чун “сипосгузорам” ва “хоҳиш мекунам” ҳар он ба гӯш мерасад. Огаҳиҳо ба ду забони инглисию летуниёӣ пахш мешавад ва мизбонон ҳар ду забонро, ба изофаи забони русӣ, бахубӣ баладанд; ҳарчанд русиро бо лаҳҷаи ғализтар суҳбат мекунанд, ки ҳокӣ аз дурии нисбии мардуми Летунӣ аз фарҳанги русист.

Интизори мо дар Риго ҳудуди ду соъат ба дарозо мекашад. Дар солуни интизор гурӯҳе аз ҷавонони тоҷикро мебинам, ки даври духтаре эронӣ бо мӯҳои муҷаъад (ҷингила)-и боз гирд омадаанд ва бо иштиёқи тамом ба саргузашти ӯ гӯш медиҳанду ҷӯёи синну солаш ҳастанд. Духтар мегӯяд, номаш Маъсума асту 21 сол дорад ва аз Утриш (Австрия) меояд. Мутаваллиди онҷост, аммо падару модараш эронианд. Ҷавонони тоҷик таъаҷҷуб мекунанд, ки бо вуҷуди дурӣ аз Эрон ӯ бо чи салосату салобате ба форсӣ суҳбат мекунад. Маъсума ҳам ба навбати худ ибрози шигифтӣ мекунад, ки дар дарку фаҳми суҳбатҳои тоҷикон аслан мушкиле надорад: “Забонатон, ки тақрибан мисли забони мост!” Ман ҳам вориди баҳс мешавам ва тавзеҳ медиҳам, ки суҳбат аз ду гӯиши забони ягонаи порсӣ аст, на ду забони ҷудогона. Ҳам Маъсума ва ҳам ҷавонони тоҷик, ки аксаран аз Киев меоянд, бо ин иддаъои ман мувофиқат мекунанд.

Бо дӯстони тозаёфтаам ба самти ҳавопаймо меравам. Ин бор аз он лӯлаи бузург, ки солуни интизорро бо солуни ҳавопаймо васл мекунад, хабаре нест. Аз пилакон (зинапоя)-е, ки ба баданаи ҳавопаймо часпондаанд, боло меравем. Шояд ба далели ин ки ин бор мақсади парвоз Душанбе аст ва ба таҷаммулу тасҳилот ниёзе нест.

Нохудогоҳ дармеёбам, ки бархурди мизбонони ширкати “airBaltic” бо мусофирон ҳам ин бор мутафовит аст. Забони русӣ беш аз пеш ба гӯш мехурад ва фарёдҳои асабонии мизбонон бар сари мусофироне, ки зоҳири тоҷикӣ доранд, гӯшҳоро меозорад. Огаҳиҳо аз утоқи фармони ҳавопаймо ба се забони инглисию русию летуниёист, аммо аз забони форсӣ (тоҷикӣ), ки забони расмии кишвари мақсад (Тоҷикистон) аст, хабаре нест. Гӯё мо дар ҳоли сафар ба яке аз вилоёти Русия ҳастем, на як кишвари мустақил, ки забони худашро дорад.

Шояд ба далели набуди огаҳиҳо ба забони форсӣ бархе аз мусофирон ба тақозои утоқи фармон таваҷҷуҳе надоранд. Дуруст ҳангоме ки халабон аз мусофирон мехоҳад, ки сари ҷояшон бинишинанду камарбандҳои эминиро бибанданд, мусофире аз ҷо баланд мешавад, то чамадонашро аз тоқча бигирад. “А ну-ка сядьте на свое место!” Фарёди мизбон фазоро пур мекунад ва он мусофири бахтбаргашта саросема ба сандалиаш бармегардад. Пур равшан аст, ки мизбонони “airBaltic” мусофирони тоҷикашонро сазовори арҷу эҳтиром намедонанд; ҳамон мизбононе, ки ҳангоми парвоз аз Ландан ба Риго забонашон шакаррез буд, ин бор тундию талхӣ мепошиданд.

Дар фурудгоҳи Душанбе ҳам пилакон (зинапоя) ба баданаи ҳавопаймо мечаспаду пиёда мешавем. Ҳамон бисоти чандин сол пеш; тағйири чандоне намебинам. Марзбони тоҷике дами дар дарро боз мекунаду мегӯяд: “Проходите, пожалуйста!” Ба утоқи фармони “airBaltic” ҳақ медиҳам, ки забони расмии моро нодида бигиранд. Забоне, ки дар фурудгоҳи пойтахташ арҷе надорад, чи гуна метавонад дар ҳавопаймое бегона арҷ бибинад?

Мебинам, ки ин бор саффи шаҳрвандони Тоҷикистонро аз саффи меҳмонони Тоҷикистон бо ду навишта аз ҳам ҷудо кардаанд. Хушҳол мешавам, ки дастикам дар як маврид ҳисси соҳиби ин марзубум будан ба мо даст медиҳад. Пас аз ҳудуди даҳ дақиқа интизор дар саффи “Шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон” як марзбони тоҷик эълом мекунад, ки шаҳрвандони кишвар бояд ба саффи дигар бипайванданд, ки дар баробари он навиштаи “Шаҳрвандони кишварҳои хориҷӣ”-ро овехтаанд. Фалсафаи ин тасмимро дарнамеёбам ва аз ҷоям ҳам такон намехурам. Мехоҳам аз маъмури муҳру имзои гузарномаҳо бипурсам, ки чаро бояд шаҳрвандони Тоҷикистон дар саффи бегонагон мунтазир бимонанд. Аммо маъмур ҳавсалаи суҳбат надорад. Чанд пурсише аз киву чи будани ман, муҳру имзо ва падруд.

Дар баробари ду навори богож мунтазири бор мемонам ва ба худ меандешам, ки чанд сол тӯл кашид, то як навор табдил ба дуто шавад ва чанд соли дигар тӯл хоҳад кашид, то навори севуму чаҳорум ҳам сохта шавад. Мутмаин мешавам, ки фурудгоҳи Душанбе воқеъан нодир аст. Ҳеч шаҳреро надидаам, ки як чунин фурудгоҳи муҳаққаре дошта бошад, чи бирасад ба фурудгоҳи аслии як кишвар.

Савори токсӣ мешавам. Ҷастухези мошин рӯи роҳҳои пурчоҳи пойтахт саргиҷаам медиҳад. Аз ронанда мепурсам, ки ин роҳҳо кай обод мешуда бошад. Мегӯяд, ин роҳ базудӣ осфолт хоҳад шуд, чун “ин роҳ прямо то Белий Дома мера ва ҷаноби олӣ аз ҳамин ҷа мегузара.” Мепурсам: “Вале роҳҳое, ки мардум аз рӯяшон мегузаранд, кай обод мешавад?” Ронанда бо таъаҷҷуб ба ман нигоҳ мекунаду чизе намегӯяд.

Ман ҳам ногуфтаниҳои фаровонеро дар сина маҳбус мекунаму чизе намегӯям.

The Ballad of Adalat

Барои А, пораи дилам.

Адолатро,
Ки мардест ошуфтаву жулидамӯ
Бо фарёдҳои хафа,
Дар майдони Тарафулғори Ландан
Пои чӯбаи дор мебаранд.

Ва ман
Дасти зарифи ту дар дасти меҳолуди хиёл
Ба тамошои ҳодиса нишастаам.

Чашми маъсуму гӯспандонаи ҷаллод
Аз пушти кулоҳхӯди сиёҳ
Бо нигоҳи нигарони ту гиреҳ мехурад,
Хира мешавад,
Таҳлил меравӣ.

Ҷаллод бегуноҳона,
Бе ин ки аз ту нигоҳ бардорад,
ҳалқа меандозад,
Адолат...
Фарёди хафа
Чанд такони дасту пои баста
Ва хомӯшӣ.

Ашки чашмони гӯспандвор
Чӯбаи дорро мешӯяд
Дар майдони Тарафулғор
Гиёҳи сиёҳи нафрат
Худ ба худ
Мерӯяд.
Ҷаллоди ашкбор
Печакҳои бебӯро мебӯяд.

Ва ту, мабҳути ҳодиса,
Дар нигоҳи лоли ҷаллод табхир шудаӣ
Дасти хиёлам буридаӣ
Ва ба зодрӯзат расидаӣ

Дер зӣ,
То шояд Адолате дигар бизоӣ.


عدالت را
که مردی‌ ست آشفته و ژوليده مو
با فريادهای خفه
در ميدان طرف الغار لندن
پای چوبۀ دار می برند

و من
دست ظريف تو در دست مه آلود خيال
به تماشای حادثه نشسته ام

چشم معصوم و گوسپندانۀ جلاد
از پشت کلاه خود سياه
با نگاه نگران تو گره می خورد
خيره می شود
تحليل می روی

جلاد بی گناهانه
بی اين که از تو نگاه بردارد
حلقه می اندازد
عدالت...
فرياد خفه
چند تکان دست و پای بسته
و خاموشی

اشک چشمان گوسپندوار
چوبۀ دار را می شويد
در ميدان طرف الغار
گياه سياه نفرت
خود به خود
می رويد
جلاد اشکبار
پيچک های بی بو را می بويد

و تو، مبهوت حادثه
در نگاه لال جلاد تبخير شده ای
دست خيالم بريده ای
و به زادروزت رسيده ای

دير زی
تا شايد عدالتی ديگر بزايی

From England With Love

Дилбохтаи инглисии Фирдавсӣ

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Аз поёни сароиши “Шоҳнома” дуруст ҳазор сол мегузарад. Шояд вақте ки Абулқосими Фирдавсӣ аз даргоҳи Султон Маҳмуди суханнашнос бо чанд пашизи ночиз навмедона по ба кӯчаву бозорҳои Ғазнӣ мегузошт, дар гӯшаи хаёлаш ҳам хутур намекард, ки ҳазор сол баъд ҷавоне аз сарзаминҳои дурдаст по ба пои ӯ ҳамин роҳро тай хоҳад кард, то бо чашми сар бибинад, ки бар он ҳамосасарои беҳамто чӣ гузаштааст; ҷавоне аз сарзаминҳои ноошно, ки дар даврони Фирдавсӣ ҳанӯз Шекспирро ҳам бар худ надида буд.

Ник Ҷоббер (Nicholas Jubber), дар Донишгоҳи Оксфорд забону адаби инглисиро фаро гирифта буд, аммо ошноӣ бо яке-ду достони “Шоҳнома” ӯро ба масире дигар кашонд. Ӯ ба Эрон рафт, то забони Фирдавсиро фаро бигирад. Рафта-рафта ишқ ба Фирдавсӣ ӯро шефтаи фарҳангу забони Фирдавсӣ кард ва роҳи сахту саҳмгини сафар аз Тӯси Эрон ба Ғазнии Афғонистонро барояш ҳамвор кард. Ин ҳам кофӣ набуд. Ник сарзаминҳои шоҳномахонро дарнавардид ва сар аз биёбонҳои Туркманистону шаҳрҳои Узбакистону кӯҳсори Тоҷикистон баровард. Ва китобе навишт бо номи кинояомези “Арақнӯшӣ бар риши оятуллоҳ” (Drinking Arak Off an Ayatollah’s Beard), бо ишора бар як мавриди нӯшидани арақ дар Теҳрон бар сари рӯзномае, ки акси Хоманаӣ бар он буд.

Китоби Никулос Ҷоббер, ки чанд моҳ пеш дар Ландан мунташир шуд, омезаест аз ториху саргузашт; саргузаштҳои ин ҷавони моҷароҷӯи инглисӣ, ки мехост бидонад Фирдавсӣ чаро сӣ соли умрашро рӯи як китоб сармоягузорӣ карда буд ва бо чи ранҷе худро ба Ғазнӣ расонда буд, то чи ганҷеро бибарад. Дар лобалои ин ҷустуҷӯҳо Ҷоббер дармеёбад, ки ҳаққи заҳмати Фирдавсӣ ҳамон чанд сиккаи симини Маҳмуди Ғазнавӣ набуд, балки ҷовидонагии асараш буд, ки ҳатто ҳазор сол пас аз поёни сароиши он дар мағз-мағзи фарҳанги сарзаминҳои Эрони бостон ҳамчунон метападу зинда аст. Як марди қассоби бахтиёрӣ дар саҳроҳои Эрон, як нависандаи ошуфта дар Афғонистон ва як овозхони даврагард дар Тоҷикистон ҳамчунон байтҳои “Шоҳнома”-ро бар лаб доранд. Ҳатто ҷавоне, ки ба сӯги Имом Ҳусейн дар хиёбонҳои Теҳрон занҷир ба тан мезанад, мегӯяд, ки ӯ ба сӯги Сиёвуш ҳам нишастааст. Дарҳам-танидагии Шоҳнома бо фарҳанги мазҳабие, ки бар ин сарзаминҳо чира шудааст, нависандаи китобро дучори шигифтӣ мекунад.

Бештари саргузаштҳои Ник марбут ба Эрони имрӯзист ва табъан, бештари сафаҳоти китобаш ҳам ба Эрон ихтисос дорад. Тасаввури нависанда аз Ҷумҳурии Исломии Эрон пеш аз сафараш зоидаи гузоришҳои матбуъотӣ буд – омезае аз ришу ҳиҷобу мотам. Аммо вуруди ӯ ба Эрон ин тасаввурро нақш бар об кард ва тасвири тозаеро ба ҷои он нишонд: кишваре, ки мардумаш бо ду навъи “будан” хӯ гирифтаанд: зиндагии зеризаминию зиндагию рӯизаминӣ. Дар зиндагии зеризаминӣ, ки пушти деворҳои сохтмонҳои Эрон ҷараён дорад, Ник эҳсоси ғурбат намекард. Гӯё дар ҷамъи дӯстони эрониаш дар Ландан хушгузаронӣ мекард, бо тамоми бисоти айшу нӯш. Пушти ин деворҳо Эрони расмӣ ҷо хуш карда буд, ки гӯӣ бо эрониёни хонаву кошонаҳо коре надошт. Мардум дар хиёбонҳо таври дигар роҳ мерафтанду сухан мегуфтанду рафтор мекарданд. Ва ранги сиёҳ чира буд.

Ник ба ман гуфт, ки аз миёни се кишвари порсигӯ Эронро бештар писандидааст, чун ба назари ӯ, мардуми он ҷо то ҳадди зиёде пешрафтатару суфтатаранд. Шояд ҳам ба далели ин ки муддати бештареро дар Эрон монда буд. Аммо ин ҳақиқат, ки фарҳанги эронии Фирдавсӣ беш аз ҳама дар Эрон зинда мондааст, дилбастагии Никро ба обу хоки он диёр бештар карда буд. Дар посух ба хостаи ман, ки ҳар кадом аз ин се кишварро бо як иборат таъбир кунад, Ник Ҷоббер Эронро “кишвари танаввуъу гуногунӣ”, Афғонистонро “кишвари хатарҳо” ва Тоҷикистонро “кӯҳистон” номид. Яъне он чи аз ин се кишвар бар зеҳни нависандаи китоб нақш баста, ҳамин се унсур аст.

Пеш аз сафараш ба Тоҷикистон Ник Ҷоббер дар Теҳрон аз як равшанфикри эронӣ шунида буд, ки давлати Тоҷикистон ба Фирдавсӣ арҷи бештар мениҳад. Дар ҷараёни сафараш ба Хуҷанду Душанбе ӯ дармеёбад, ки истифода аз намоди Фирдавсӣ дар сарзамини мо ба таври аҷибе ҷанбаи сиёсӣ доштааст. Ҷойгузинии тандиси Ленин бо муҷассамаи Фирдавсӣ дар баҳори истиқлоли Тоҷикистон барои нависандаи китоб намунае аз ҳамон корбурди сиёсии намоди бузургвор аст. Аммо ҷолиб аст, ки ин нависандаи инглисӣ ба шеваи як тоҷик ё эронӣ афсӯс мехурад, ки ҷойгоҳи Фирдавсӣ дар пойтахти Тоҷикистон баъдан ба як сиёсатмадор (Исмоъили Сомонӣ) дода шуд ва гӯё пири сухан бори дигар тавассути фармонравое дигар ба ҳошия ронда шуд.

Ник Ҷоббер тайи дидораш аз Душанбе пои суҳбати касоне чун Валӣ Самад менишинад, ки мегӯянд, зиндагиашонро вақфи таҳқиқи Фирдавсиву Шоҳнома кардаанд ва ба дидори афроде чун Заур Дахте меравад, ки дар канори зиндаёд Борис Кимёгаров мондагортарин осори синемоӣ бар мабнои достонҳои Шоҳномаро офаридаанд. Нависанда ба зинда будани ёди Шоҳномаву Фирдавсӣ дар Тоҷикистон мутмаин мешавад, аммо мутаассиф аст, ки султаи русҳо бар ин сарзамин фарҳанги Фирдавсиро лаккадор кардааст. Вале иштиёқи нависанда ба Тоҷикистону Узбакистон ҳам андак нест ва мехоҳад дар оянда китобе ҷудогонаро ба ин сарзаминҳо ихтисос диҳад.

Гузашта аз мавзӯъҳои марбут ба Шоҳнома, Ник нигарони сарнавишти порсигӯёни Узбакистон аст ва аз касоне сухан мегӯяд, ки метарсанд худро “тоҷик” биноманд, бо ин ки тоҷиканд. Ба бовари нависандаи китоб, Бухорову Самарқанд, пойтахтҳои пешини фарҳанги эронӣ, бо вуҷуди он ҳама сиёсатҳои порсизудоии понтуркистҳову кумунистҳо ҳамчунон эронӣ ё тоҷикӣ боқӣ мондаанд. Вай ҳамчунин мутаассиф аст, ки нависандагони озодахӯи ҳар се сарзамини порсигӯ имрӯз ҳам чун фирдавсиёни дигар аз маҳмудҳои дигар амон надоранд. Гӯӣ такрори торих фарҷоме надорад.

Сарфи назар аз чанд иштибоҳи имлоию торихӣ, китоби “Арақнӯшӣ бар риши оятуллоҳ” асарест беҳамто. Чун то кунун ҳеч нависандаи инглисие по ба пои Фирдавсӣ сарзаминҳои Эрони куҳанро напаймуда буд. Ва шеваи нигориши хосси китоб, ки моҷароҳои имрӯзро бо рӯйдодҳои гузашта дарҳам танида, онро хонданитару ҷаззобтар кардааст. Аҷиб аст, ки Фирдавсии бузургвор як чунин поси хотирро на аз парвардагони фарҳангаш, ки аз як шефтаи хориҷии фарҳангаш дид.

The Only Solution To Our Language

Танҳо чораи забони мо

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Оё ҷое дидаед, ки нахуст ҷасадро ба хок супоранду сипас ба фикри порчаи кафанаш биуфтанд? Дар зиндагии рӯзмарраи мо аз ин иттифоқот фаровон меуфтад ва тозатарин намунаи он ислоҳотест, ки Кумитаи забон ва истилоҳоти Тоҷикистон мехоҳад бар пайкари бахшҳои беҷони расмулхатти сириллик анҷом диҳад.

Ғараз аз зикри ин матлаб хурда гирифтан бар ин кумитаи тозатаъсис нест. Кумитае, ки дар раъси он забоншиноси чирадасте чун Додихудои Саймуддин қарор дорад, ба эҳтимоли зиёд, метавонад равзанаеро ба рӯи тасбиту устувории ҷойгоҳи забони порсӣ дар Тоҷикистон во кунад. Вале гушудани гиреҳҳои бешуморе, ки ба ҷони забону расмулхатти мо уфтодааст, кори танҳо як ниҳоди расмӣ нест, балки талошу пайкори саросариро мехоҳад.

Мехоҳанд майдони ҷавлони ҳарфи “ӯ”-ро маҳдудтар кунанд. То кунун дар расмулхатти сириллик таҳти таъсири алифбову талаффузи узбакӣ ҳатто вожаи “узбак”-ро бо ҳарфи “ӯ” менависанд, ки дар порсии меъёр ғалат аст. Тайи ин ҳама соли ситамравоии хатти сириллик бар забони порсӣ маҷбур будем дар дарси иншо дар имлои вожаҳое чун “мӯҳтаво”, “мӯҳтарам”, “мӯътабар”, “таваҷҷӯҳ”, “сӯҳбат”, “мӯҳра” ва ғайра ҷойгоҳи норавои “ӯ”-ро муҳтарам бидонем. Аммо берун аз мактаб чи дар навиштаҳову чи дар суҳбатҳо дар баёни он вожаҳо “ӯ”-ро нодида мегирифтем, бидуни ин ки бидонем он чи мо мегӯем, пояи мантиқитар ва илмитаре дорад. Чун худҷӯш буд ва аз синаи қарнҳо бурун меомад, на аз китобҳое, ки чанд тан забоншиноси бегона бароямон дикта карда буданд. Бузургтар, ки шудему аз “вови маҷҳул” (“ӯ”) шинохти беҳтаре пайдо кардем, бо пофишории бештар аз имлои расмӣ парҳез кардем ва “муҳтаво”-ву “муҳтарам”-у “таваҷҷуҳ”-ро риҷҳон ниҳодем. Дар воқеъ, “ӯ”-и он вожаҳо муддатҳо пеш барои мо мурда буд.

Имлои ғалати ин вожаҳо боъис мешуд, ки бархе аз шоъирони мо, масалан, вожаи “таваҷҷӯҳ”-ро бо “кӯҳ”-у “сутӯҳ” ё ҳатто “рӯҳ” қофия бибанданд, ки бино ба меъёрҳои забони порсӣ нуқси бузургест ва танҳо роҳи дарки ин норасоӣ шиносоӣ бо хатти модарӣ аст. Акнун шумори касире аз ҷавонон шояд бахши поёнии ин вожаҳоро ҳамсон талаффуз кунанд; чун хатти русӣ кори худашро карда ва забони моро ба ниҳояти абгорӣ расондааст.

“Вови маҷҳул” ё ҳамон “ӯ” ҷузъи ҷудоинопазири забони порсист ва дар гӯишҳои гуногуни ин забон, чи дар Тоҷикистону Узбакистон ва чи дар Эрону Афғонистон, талаффузи хосси худро дорад. “Маҷҳул”, яъне номаълум ё ношинохта. Барои арабҳое, ки ҳазору анд сол пеш барои мо расмулхат оварда буданд, садои “ӯ” ошно набуд, маҷҳул буд. Аммо дар миёни тӯдаҳои бумӣ ин садо монду то ба мо расид. Аз ин ҷост, ки, масалан, талаффузи бахши марбутаи “рӯз”-у “шӯр” бо “дур”-у “сурур” мутафовит аст.

Аммо забоншиносони шӯравӣ бо дарҳам омехтани “вови маҷҳул”-и порсӣ бо “ӯ”-и туркӣ-муғулӣ шерозаи забони моро аз ҳам гусехта буданд, ки вожаҳои ёдшуда (мӯҳтарам, таваҷҷӯҳ, мӯҳра...) муште намунаи ҳамон хирвор аст. Бо ин васф манзурам аз “дӯхтани кафан бар пайкаре мадфун” равшан шуд.

Вале ин поёни кор нест. Ҳатто оғози кор ҳам нест. Оғози кори ислоҳоту пероиши забони порсӣ дар Тоҷикистон танҳо замоне сар мерасад, ки зарурати бозгашти ногузир ба дабира (хатт)-и порсиро бипазирем. Бо бахя задан ё дарбеҳ кардани ин куҳна порчаи тикка-пораи ориятӣ тани бараҳнаи забонамон пӯшида намешавад.

Гирам, ки “ӯ”-и нозарурро аз расмулхаттамон дур андохтем. Аммо бо “у”-ҳои дигар чи кунем, ки ҳар кадом дар мавқеъияте хос садое хос доранд, аммо ҳеч кадом дар хатти сириллик баён намешавад ва хонанда, ба вижа навомӯзи забони моро дучори сардаргумӣ мекунад? Барои намуна, “у”-и аввалу дувум дар вожаҳои “дуруд” ва “суруд”-ро чи гуна тафкик кунем? Чун “у”-и нахусти ин вожаҳо кӯтоҳу дувумӣ дароз аст (на маҷҳул), аммо ба далели ҳамгунӣ дар расмулхатти русӣ аҷаб нест, ки аз забони насли ҷавон ҳар дуро ба як савт бишнавем, ки бар фарози забонамон сояи бегонаи номубораке афкандааст.

Гирам, ки мушкили “у”-ро ҳал кардем. Бо талаффузи “и” дар вожаҳое чун “ин”-у “имрӯз”-у “бино” (касе, ки қодир ба дидан ҳаст) ва “бино” (сохтмон) чи мекунем, ки ҳар як талаффузи хосси худро дорад?

Кумитаи забону истилоҳот аз “ҳарҷу марҷ дар имлои забони тоҷикӣ” гилоя мекунад. Аммо як кумитаи давлатии мутасаддии пероиши забон бояд худ посухгӯи ин гилояҳо бошад ва бидонад, ки бо танзими корбурди “ӯ” (вови маҷҳул) ҳам муваффақ ба рафъи ин ҳарҷу марҷ нахоҳад шуд. Мавзӯъ бисёр ҷиддитар аз ин ҳарфҳост. Мавзӯъ решаист ва ба бунёди навиштории забон бармегардад. То забони мо ба бистари модариаш, ки хатти порсист, барнагардад, на аз забони меъёр хабаре хоҳад буд, на касе аз хориҷиҳо ба омӯхтани забонамон рағбат зоҳир хоҳад кард (ин ҳам яке аз нигарониҳои расмиюн аст). Забоне, ки аз решаву расму равиши худ дур уфтодааст ва дар миёни гӯишваронаш ҳам маҳбубият ва умумияте надорад, ба дарди кадом хориҷӣ мехурад?

Солҳост дӯстдорони забони порсии Осиёи Миёна занги хатари нобудии ин забонро ба садо овардаанд. Шояд имрӯз, ки ин сатрҳоро мехонед, фикр кунед, ки суханони инҷониб бузургнамоӣ ва муболиғае беш нест. Аммо часпидан ба хатти номуносиби русӣ ва парҳез аз хатти модарии порсӣ баростӣ забони моро ба партгоҳи нобудӣ наздик бурдааст. Дар мавриди имтиёзоти сиёсии ин моҷаро ҳам мешавад “ногуфтаниҳо”-и дигареро гуфт. Давлате, ки бо бозгардондани забон ба бистари модариаш (хатти порсӣ) ҷилави ин нобудиро бигирад, бегумон дар сафаҳоти торихи фарҳангии порсигӯёни Осиёи Миёна ҷовидона хоҳад шуд.

An Ode to M.

Рӯзи мавлуди туро дар таби ҳасрат сипарам,
Бори андӯҳи ту ин бор на осуда барам.
Гуфта будӣ, ки дигарбора паёмат надиҳам,
Ин ту гуфтӣ ё ҳамоне, ки канад болу парам?
Ё ҳамоне, ки адоват дилу динаш бирабуд
Ҳар ду гунҷишки маро бурду қарору қадарам?
Эй дили поки ту дар чанги яхи бемеҳрӣ,
Эй рухи шоди ту махдуш зи тӯпу ташарам,
Ин ту гуфтӣ ё ҳамоне, ки сароямро сӯхт
Дар лаҳиби оташи рашку гурезон зи барам?
Хашму ҳирмону гирифторию худбезорӣ,
Чашми гирёну гунаҳкорӣ шуда ҳамсафарам.
Хонабардӯшу тиҳихона сари хони қадар,
Ҳамдами шамъу ғурубу ҳамнишини қамарам.
Кош, хокам ба даҳан, меҳр намепарвардам,
Меҳри дидори туам бехта хоке ба сарам.
Боз оғӯши маро лона тавонӣ кардан?
Боз гӯшам бинавозиву бигӯӣ: “падарам”?
Боз оӣ, ки Аҳуро ба барам биншинад?
Бисароӣ? ки зи нобудии овоз карам...
Занги дар кандаму занҷир ба ҷояш бастам,
Кӯст ангушти зарифат, бизанад занги дарам?
Кӯст обии нигоҳат, сурхи лабҳоят кӯ?
Зардии зулфи туро дар чӣ китобе нигарам?..
Акси ларзони ту ҷону ҷигарам месӯзад,
Ҷигарам, во ҷигарам, во ҷигарам, во ҷигарам!


روز مولود تو را در تب حسرت سپرم
بار اندوه تو اين بار نه آسوده برم
گفته بودی که دگرباره پيامت ندهم
اين تو گفتی يا همانی که کنَد بال و پرم؟
يا همانی که عداوت دل و دينش بربود؟
هر دو گنجشک مرا برد و قرار و قدرم
ای دل پاک تو در چنگ يخ بی ‌مهری
ای رخ شاد تو مخدوش ز توپ و تشرم
اين تو گفتی يا همانی که سرايم را سوخت
در لهيب آتش رشک و گريزان ز برم؟
خشم و حرمان و گرفتاری و خودبيزاری
چشم گريان و گنهکاری شده همسفرم
خانه بردوش و تهی خانه، سر خوان قدَر
همدم شمع و غروب و همنشين قمرم
کاش، خاکم به دهن، مهر نمی پروردم
مهر ديدار توام بيخته خاکی به سرم
باز آغوش مرا لانه توانی کردن؟
باز گوشم بنوازی و بگويی: "پدرم"؟
باز آيی که اهورا به برم بنشيند؟
بسرايی؟ که ز نابودی آواز کرَم
زنگ در کندم و زنجير به جايش بستم
کوست انگشت ظريفت بزند زنگ درم؟
کوست آبی نگاهت؟ سرخ لبهايت کو؟
زردی زلف تو را در چه کتابی نگرم؟..
عکس لرزان تو جان و جگرم می سوزد
جگرم، وا جگرم، وا جگرم، وا جگرم

The Blood-Soaked Soil

Бӯи хоки хуногин

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Ҷанг, яъне сели паноҳҷӯёни бехонумон, ки кошонаҳои сӯхтаашонро дар гӯшае аз қалби сӯхтаашон санҷоқ (сӯзанак) мезананду аз бисоташон танҳо ҷони азизро паноҳ медиҳанду ба дуриҳо мешитобанд. Ва агар бар болҳои иқбол савор бошанд, ҷони азиз ба саломат мебаранду моҳҳо ва шояд солҳо ва шояд ҳатто то бениҳоят мунтазири бозгашт ба обу хоки модарӣ мемонанд. Гӯӣ риштаҳое инсонро бо маҳалле, ки хуни нофаш рехта, бастааст ва то ҷон дар рамақ боқист, бӯи он хок аз машом намеравад ва ҳамвора зеҳни одамӣ оғуштаи хумори ҳамон хок аст. Хоке, ки акнун барои узбактаборони минтақаи Уши Қирғизистон оғушта ба хуни азизонашон аст.

Бузургон гуфтаанд, ки танҳо накӯкорон бо корҳои некашон зиндаву ҷовид мемонанд. Аммо рӯйдодҳое аз ин даст бовареро талқин мекунад, ки ҳатто бадкорон дар зиндагии башарият ҳузури мудовим доранд. Агар тақсимоти арзии кавданона ё шояд бадсиголонаи Столин намебуд, имрӯз на аз дарду доғи Қарабоғ хабаре буду на аз ҳасрати Бухорову Самарқанд ва на аз ранҷу гурези узбактаборони Ӯш. Аммо дасте, ки чун як корди қассобӣ хоки минтақаро буриду тавзеъ кард, тухми хусуматро ҳам кошт, ки гумон намеравад ба зудиҳо зудуда шавад. Осиёи Миёна обистани ихтилофоти миёнқавмист. Он чи бар Қирғизистон мегузарад, дуруст 20 сол пеш, дар моҳи июни соли 1990 ҳам иттифоқ уфтода буд ва гиреҳи мушкил ногушуда монд.

Бархурди давлатҳои минтақа бо ин мавридҳо бояд ҳамроҳ бо дирояту оянданигарӣ бошад. Чун ҳамаи кишварҳои минтақа дорои мушкили ҳамонанде ҳастанд: омехтагиҳои қавмӣ бо тамаркузи ақаллиятҳо дар минтақаҳои бахусус. Узбакҳо ҳудуди 14 дарсади ҷамъияти Қирғизистонро ташкил медиҳанд ва умдатан дар ҷануби он кишвар мутамаркизанд. Яъне беш аз як милюн тан аз ин кишвари панҷмилюнӣ туркзабононе ҳастанд, бо фарҳангу омехтагии қавмии эронӣ, ки ҳувияти “узбакӣ” ба онҳо нисбат дода мешавад. Танҳо ваҷҳи иштироки ин ду қавм гурӯҳи забонии онҳост ва дар боқии мавридҳо узбакҳо бо тоҷикҳо иштирокоти бештар доранд, то бо таборҳои турку муғул. Аз ин рӯ узбакҳо аз дигар қавмҳои турку муғул мутамоизанд, вале ба далели тафовути забонӣ бо тоҷикҳо ҳам унси андаке доранд ва мавқеъияташон дар минтақа чизе ҳамонанди ҷойгоҳи тоҷикон аст, бо тафовутҳои камтар.

Як ҳақиқати ошкор аст, ки давлати Узбакистон дар баробари мардуми Тоҷикистон сиёсати ғалатеро ихтиёр карда ва дар садад аст, ки бо эъмоли зӯру фишор ҷилави сохтмони нерӯгоҳи Роғунро бигирад. Дар баробари он давлати табаҳкор бояд истод. Аммо дар мавриди мусибате, ки суроғи мардуми узбактабори Қирғизистон омадааст, бояд ҳисоби давлати узбакҳоро аз ҳисоби мардуми узбак ҷудо кард. Чи басо ин ки давлати Узбакистон ҳам бо шуморе аз узбактаборони Қирғизистон, ки аз дасти Тошканд фирор карда буданд, миёнаи хубе надорад ва мумкин аст азияту озори бештареро бар онон раво бидонад. Тоҷикистон ба унвони як кишвари ҷангдидаву обдида метавонад дар ҳадди имкон ба узбакҳои фирорӣ паноҳгоҳ диҳад, то обҳо аз осиёб биуфтаду вазъият сарусомон биёбад ва паноҳҷӯён ба хонаву кошонаашон баргарданд.

Аз сӯи дигар, ба қирғизтаборони муқими Узбакистон, ки дар миёни обу оташ гирифтор мондаанд ва талош мекунанд аз роҳи Тоҷикистон ба бахшҳои дигари Қирғизистон паноҳ баранд, бояд ин имконро дод. Ҳусни ҳамҷаворӣ ва ҳимоят аз дармондагон ҷузъи мавридҳоест, ки аз зеҳни ҳеч ҷангзадае сутурда намешавад ва фитрати инсонӣ ҳам ҳукм мекунад, ки дасти фитодаеро бигирем. Бад-ин гуна метавон дар зеҳнҳои ҳамсоягон нақши нозудудании дӯстию ҳимоятро кошт ва ҳомили ин нақши нозудуданӣ метавонад мардум бошад, на давлатҳо, ки бақояшон ҳамвора зери суол аст.

Бо дароз кардани дасти ёрӣ ба дармондагон Тоҷикистон метавонад собит кунад, ки танҳо як кишвари кумакпазир нест, балки дар мавридҳои изтирорӣ метавонад паноҳгоҳи бепаноҳон бошад. Гузашта аз ин, мушорикати мустақими Тоҷикистон барои одисозии вазъият дар Қирғизистон дар чорчӯби барномаҳои Паймони Амнияти Дастаҷамъӣ ногузир аст, то Тоҷикистон ба унвони як кишвари корсозу муассир дар минтақа ба расмият шинохта шавад. Фиристодани нерӯ ба Қирғизистон дар чорчӯби барномаи имдоди низомии ин паймон ҷойгоҳи Тоҷикистонро дар минтақа ва арсаи байнулмилалӣ устувортар мекунад. Тоҷикистон бояд тамоми талоши худро кунад, ки ин даргириҳо аз Қирғизистон ба боқии бахшҳои водии Фарғона фаварон накунад; Фарғона минтақаест тақсимшуда миёни се кишвари Тоҷикистону Қирғизистону Узбакистон, ки ошуфтагии он метавонад тамоми минтақаро барошуфта кунад.

Давлати навпои Қирғизистон барои ҳалли ихтилофот дастбадомони Русия шудааст. Мусалламан, қудрате чун Русия бидуни дарназардошти манофеъи тангназаронаи худ даст ба ҳаллу фасли масоили минтақае ҳошияӣ намезанад. Подармиёнии мустақими Тоҷикистон ва дигар кишварҳои минтақа дар ин қазия метавонад заминаро барои ҳалли мушкилоти кишварҳои Осиёи Миёна тавассути худи онҳо фароҳам кунад ва Русияро аз дахолат дар умури минтақа канор бизанад.

Муҳимтарин дарсе, ки мешавад аз хунрезиҳои Уши Қирғизистон гирифт, таваҷҷуҳ ба мавзӯъи ақаллиятҳои қавмӣ ва зарурати эҷоди як ҷомеъаи шаҳрвандии мунсаҷим аст, то ҷилави вуқӯъи чунин рӯйдодҳо дар ояндаро бигирад. Риъояти ҳуқуқи башар – чи дар аксарият бошаду чи дар ақаллият – зомини суботи вазъияти ҳар ҷомеъаест.

Как поступить с Узбекистаном?

События текущей недели могут стать судьбоносными для Таджикистана, если власти и гражданское общество смогут воспользоваться двумя удобными случаями. Международная конференция высокого уровня «Вода для жизни», проходящая в Душанбе, и вслед за ней саммит стран-членов ШОС в Ташкенте сведут вместе властей двух стран, вовлеченных в своего рода необъявленную холодную войну вот уже несколько лет. Разумеется, глядя из Ташкента, в Душанбе о международных конференциях на высоком уровне и речи быть не может. Следовательно, узбекскую делегацию возглавила заместитель министра экономики. Горе не беда. И через Галину Каримовной можно передать ясные, недвусмысленные, логичные и обдуманные сообщения прямо в Ташкент.

Конечно же более значительными являются визит Рахмона в Ташкент 10-11 июня и его возможная встреча тет-а-тет с Каримовым. Сможет ли глава Таджикистана развеять хилую логику аргументации Каримова против строительства гидроэлектростанций в Таджикистане или же покорно выслушает популистическую риторику оппонента без проявления подобающей реакции и потопает обратно?

Участие региональных держав в обоих заседаниях может сыграть важную роль в урегулировании кризиса. В мае министр обороны Ирана Ахмад Вахиди предложил посредничество Тегерана для преодоления разногласий между Душанбе и Ташкентом. Учитывая симпатии Ирана к гидропроектам Таджикистана, можно надеяться на эффективное посредничество Тегерана, которое могло бы хотя бы немного растопить лёд таджикско-узбекских отношений.

Помимо того, Таджикистану следует добиваться и поддержки Китая. Покамест политика Узбекистана в плане привлечения симпатий держав более успешна. К примеру, проект строительства Зарафшанской ГЭС, подписанный с китайской стороной в 2007, не воспроизводился именно из-за вмешательства Узбекистана. Помеха заставила китайцев считаться с позицией более важного соседа и принебречь таджикскими клиентами.

Аргументы, приведенные узбекской стороной, не совпадают с доводами рассудка; якобы в результате запуска станции часть посевных земель в Узбекистане останутся без воды. Небольшими усилиями экспертов можно установить недействительность этого гиперболического описания последствий реализации таджикских гидропроектов.

В дни присутствия высокопоставленных гостей в столице гражданское общество Таджикистана, в свою очередь, может продемонстрировать сущность проблем, навязанных Узбекистаном. Таджикские экспаты в западных странах стараются организовать акции протеста у зданий узбекских посольтв в тех дальних краях. Однако проведение подобных мирных митингов в самом Таджикистане кажется более логичной и даже необходимой мерой.

Узбекистан неоднократно пользовался орудием «общественных протестов» против экономических проектов и предприятий Таджикистана, хотя было очевидно, что эти выражения «народного недовольства» носили исключительно заказной характер. Если таджикские власти-«митингофобы» разрешат простому народу выйти на улицы и высказаться против экономического гнета северного соседа, несомненно их голоса прозвучат громче и четче. От прямого вмешательсва Узбекистана в экономических делах Таджикистана посчитан колосальный ущерб в жизни таджикистанцев. Страдает простой народ, о чем наглядно свидетельствуют сотни вагонов, задержанных узбеками за пограничной чертой.

Участникам обоих заседаний следует запомнить нижеследующие факты. Во-первых, свыше 40% водяных ресурсов Центральной Азии истекают из таджикских гор. То есть 4% гидропотенциала Земного шара концентрируется в нашей стране. Но явная диспропорция в том, что всего лишь 15% из 115 кубокилометров воды, которая ежегодно формируется в реках региона, относится Таджикистану.

“Вода – это жизнь” для таджикистанцев – это не лишенный смысла слоган, а сущная реальность. Гидроресурсы являются единственным значительным природным богатством нашей страны. Узбекские власти донимают международное сообщество беспокойством о судьбе своих хлопковых полей; то есть они обеспокоены, что возможно с реализацией таджикских гидропроектов государственный доход узбеков убавится. В то время, как Таджикистан обеспокоен зимними энергетическими кризисами, которые ежегодно уносят жизни людей.

Все же Ташкенту не удалось доказать, что строительство ГЭС в Таджикистане катастрофически скажется на ирригиционную систему Узбекистана. Оценка группы независимых международных экспертов разнесла бы это глупое утверждение в пух и прах.

Узбекские власти также возмущены вероятными экологическими последствиями таджикских гидропроектов, хотя возмущаться вероятностью чего-либо – неразумно. Особенно когда подобное возмущение выражается на фоне экологической трагедии Аральского моря, причиненной неразумным управлением тех же властей. Была бы их экологическая тревога действительной, наверняка картина Аральского моря выглядела бы иначе.

Помимо гидропроектов Таджикистана есть и другие факторы, вызывающие возмущение Ташкента. Почему-то Узбекистану не по нраву все доходные экономические проекты Таджикистана. Кстати, часть “народных протестов” Узбекистана были направлены против Регарского алюминевого завода (Талко). Говорят, завод наносит серьезный экологический ущерб региону. Более нелепого утверждения не могло бы и быть. Глядя на цифры ежегодных промышленных отходов Узбекистана и ндустриальных отбросов всех заводов и фабрик Таджикистана можно догадаться, что гора сравнивается с песчинкой.

Очевидно то, что Узбекистан старается всеми способами воспрепятствовать экономическому процветанию Таджикистана и её выхода из-под экономического влияния Ташкента. Реализация гидропроектов в конечном счете приведет Таджикистан к экономическому самообеспечению, чего не желают узбекские власти. Кроме того, им кажется, что эти проекты могут оснастить Душанбе сильным рычагом давления против ташкентских властей.

Многое можно добавить, но если ознакомить представителей региональных держав с вышесказанными доводами (конечно же в более изощренном и обтесанном дипломатическом изложении), авось и до держав истина дойдет и с Ташкентом наладятся более дружеские отношения.

What's To Be Done with Uzbekistan?

Бо Узбакистон чи бояд кард?

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Рӯйдодҳои ин ҳафта метавонад барои Тоҷикистон сарнавиштсоз бошад, агар мақомоти давлат ва ҷомеъаи шаҳрвандӣ битавонанд аз ду фурсати нодире, ки ба онҳо даст додааст, ҳадди аксари истифодаро кунанд. Нишасти байнулмилалии “Об барои ҳаёт” дар Душанбе ва дар паи он нишасти сарони Созмони Ҳамкориҳои Шонгҳой дар Тошканд мақомоти ду кишвареро, ки солҳост даргири як навъ ҷанги сарди эъломнашуда ҳастанд, рӯбарӯи ҳам қарор хоҳанд дод. Албатта, зоҳиран Тошканд ба гирдиҳамоии Душанбе чандон маҳал нагзошта ва ҳайъатеро ба раҳбарии муъовини вазири иқтисодаш гусел кардааст. Аммо ҳузури Галина Саъидова ҳам ғанимат аст ва мешавад аз тариқи ӯ паёмҳои равшану мантиқӣ ва ҳисобшудаеро ба Тошканд иблоғ кард.

Мусалламан, ҳузури раисиҷумҳури Тоҷикистон дар Тошканд тайи рӯзҳои 10 ва 11 июн ва эҳтимоли баргузории дидори рӯбарӯи ӯ бо ҳамтои узбакаш аз аҳамияти бештаре бархурдор аст. Оё раҳбари тоҷик хоҳад тавонист мантиқи заъифи Каримов дар низоъ бар сари сохтмони нерӯгоҳҳои обии Тоҷикистонро ошкор кунаду ба хок нишонад ё таслими жожхоиҳои авомфиребонаи ҳамтояш хоҳад шуд?

Ҳузури қудратҳои минтақаӣ дар ин ду нишаст ҳам аз масоили калидист. Аҳмади Ваҳидӣ, вазири дифоъи Эрон, моҳи гузашта тайи дидораш аз Тоҷикистон пешниҳоди подармиёнии Теҳрон миёни Душанбе ва Тошкандро карда буд. Бо таваҷҷуҳ ба ҳусни нияти Эрон дар мавриди тарҳҳои барқи обии Тоҷикистон мешавад умедвор буд, ки ин миёнҷигарӣ корсоз воқеъ шавад ва яхи равобити Тоҷикистону Узбакистонро дастикам андаке бишканад.

Ҷалби ҳусни назари Чин ҳам барои Тоҷикистон дар марҳилаи кунунӣ ҳаётист. То кунун Узбакистон дар ҷалби ҳимояти қудратҳо комгортар будааст. Як намунаи он хунсо кардани тарҳи эҳдоси як нерӯгоҳи обӣ дар рӯди Зарафшон буд, ки қарордоди эҳдосаш бо як ширкати чинӣ дар соли 2007 имзо шуд. Дахолати Узбакистон монеъ аз иҷрои ин тарҳ шуд ва чиниҳо ба хостаи ҳамсояи бузургтари Тоҷикистон арҷ гузоштанду тарҳро канор гузоштанд.

Далеле, ки узбакҳо матраҳ карданд, ҳамон дурӯғи ҳамешагишон буд, ки эҳдоси нерӯгоҳ монеъ аз обёрии бархе аз заминҳои Узбакистон хоҳад шуд. Бо талоши андаке бештари коршиносон мешавад даруни холии ин иддаъоро шикофту бармало кард.

Аз сӯи дигар ҷомеъаи шаҳрвандии Тоҷикистон метавонад дар рӯзҳои ҳузури мақомоти баландпояи хориҷӣ дар пойтахт моҳияти мушкилотеро, ки Узбакистон барои Тоҷикистон офаридааст, ба намоиш гузорад. Дар ин рӯзҳо ҷавонони тоҷик дар кишварҳои ғарбӣ мекӯшанд дар баробари сафорати Узбакистон дар он сарзаминҳои дурдаст тазоҳуроти эътирозӣ созмон диҳанд. Аммо ба назар мерасад, ки эътирозоти сулҳомези мардумӣ дар Тоҷикистон мантиқитар ва боистатар бошад.

Узбакистон борҳо абзори “эътирозоти мардумӣ”-ро алайҳи тарҳҳои иқтисодии Тоҷикистон ба кор бурда, ки сад албатта, сохтагӣ ва супоришӣ будани онҳо ошкор буд. Агар мақомоти тазоҳуротгурези Тоҷикистон ба мардум маҷол диҳанд, ки садои эътирозашонро баланд кунанд, бегумон садои расотаре аз Душанбе ба гӯши ҷаҳониён хоҳад расид. Чун дахолати мустақими Узбакистон дар умури иқтисодии Тоҷикистон ба вазъияти маъишии мардуми мо осеби ошкор расондааст ва вогунҳои мунтазири пушти хатти марзӣ як намунаи боризи ин дахолати дадманишона аст.

Меҳмонони ин ду нишаст бояд чанд мавридро бахубӣ фаро бигиранд: нахуст ин ки Тоҷикистон сарчашмаи беш аз 40 дарсади обҳои Осиёи Миёна аст ва дар воқеъ, дорои 4 дарсади зарфияти обии кураи Замин. Аз 115 килуметри мукаъаб обе, ки ҳамасола дар рӯдҳои минтақа ҷорист, танҳо 15 дарсади он ба ниёзҳои Тоҷикистон таъаллуқ мегирад, ки таносуби дурусте нест.

“Об барои ҳаёт” барои Тоҷикистон танҳо як шиъор нест, балки айни воқеъият аст, чун танҳо захираи табиъии қобили мулоҳизаи он ҳамин об аст. Узбакистон мегӯяд, ки нигарони пунбазорҳояш аст ва мумкин аст бо сохтани нерӯгоҳҳои Тоҷикистон даромади камтаре ба хазинаи давлаташ ворез шавад. Тоҷикистон мегӯяд, ки нигарони ҷони мардумаш аст, ки зимистонҳо бар асари бебарқӣ мемиранд.

То кунун Узбакистон натавонистааст собит кунад, ки эҳдоси обанборҳо дар Тоҷикистон ба раванди обёрии заминҳои он кишвар латма хоҳад зад. Як гурӯҳи мустақилли коршиносони байнулмилалӣ метавонад пучии ин иддаъоро ифшо кунад.

Нигарониҳои зистбумӣ (экологӣ)-и Узбакистон бепоя аст, ба вижа агар мадди назар дошта бошем, ки сӯимудирияти мақомоти он кишвар фоҷеъаи дарёи Оролро ба бор овардааст ва агар ба ростӣ чунин нигаронии башардӯстона дар миёни давлатмардони узбак шоеъ буд, шояд фикре ба ҳоли дарёи Орол мекарданд.

Эътирозоти Узбакистон танҳо бо тарҳҳои барқи обии Тоҷикистон маҳдуд намешавад. Узбакистон бо ҳар навъ тарҳи иқтисодии даромадзои Тоҷикистон сари ситез дорад. Аз ҷумла шуморе аз “эътирозоти мардумӣ”-и Узбакистон ба Корхонаи алюминиюми Регар нишона рафта буд, ки ба гуфтаи онҳо, ба муҳити зисти минтақа осеб расондааст. Агар ба миқдори зубола (ахлот)-е, ки корхонаҳои ғӯлосои Узбакистон ҳамасола тавлид мекунанд, таваҷҷуҳ кунед, дар хоҳед ёфт, ки туфолаи корхонаи тоҷикӣ нимнахудест дар баробари як харбузаи кошифӣ. Он чи мусаллам аст, талоши пайгиронаи Узбакистон барои ҷилавгирӣ аз пешрафти иқтисодии Тоҷикистон ва берун рафтани он аз зери нуфузи иқтисодии Тошканд аст. Анҷоми тарҳҳои барқи обӣ метавонад роҳи Тоҷикистонро ба сӯи худкифоии иқтисодӣ ҳамвор кунад ва чи басо, ки аҳрум (фишанг)-и фишори қавӣ дар баробари Узбакистонро дар ихтиёри Душанбе қарор диҳад.

Гуфтаниҳо фаровон аст, аммо дар ҳавсалаи “Ногуфтаниҳо”-и рези мо намегунҷад. Вале агар ҳамин паёмҳо ба забони суфтатари пероста бо шеваву шигирдҳои диплумотик ба намояндагони қудратҳои минтақа мунтақил шавад ва ҳимояти онҳоро барангезад, Худоро чи дидӣ, шояд Тоҷикистон ҳам ба тавфиқе даст ёбаду гиреҳ во шавад ва равобити дӯстонатаре бо Тошканд шакл бигирад.

IRS: Illegal Road Solutions

Роҳбонӣ ё роҳзанӣ?

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Муддатҳост, ки моҷарои “роҳи пулакӣ” дар Тоҷикистон идома дорад, аммо ҳар чи мегузарад, бар ибҳому печидагии мавзӯъ меафзояд. Кӣ пул меситонад? Барои чӣ меситонад? Ширкати пулситон бегона аст ё худӣ? Ин пул ба хориҷ меравад ё дар Тоҷикистон мемонад? Давлат аз ин тарҳ пуштибонӣ мекунад ё намекунад?.. Ба ин пурсишҳо ба теъдоди афроди коршинос дар Тоҷикистон посух дорем, аммо иттифоқи назаре басахтӣ мушоҳида мешавад.

Ҷолиб ин ҷост, ки ҳувияти ширкати пулситон мавсум ба “Инноватив Роуд Солюшенз” (IRS - Innovative Road Solutions) ҳам чандон равшан нест. Ҳатто хабаргузориҳои муътабар бо истифода аз истилоҳоти гӯлзанандае чун “гуфта мешавад” ё “маълумоте мавҷуд аст” дар бораи ҳувияти ин ширкат изҳори назар мекунанд. Гӯӣ ин ширкат чун қорч (замбурӯғ)-е аз зери хок руста ё чун борон аз осмон фурӯ уфтода, ки пас аз соъатҳо канкошу ковишу ҷустучӯ ҳам андозаи як мисқол иттилоъи дурусту ҳисобӣ дар бораи он ба даст намеояд.

“Инноватив роуд солюшенз”, яъне “чорасозии навоварона барои роҳҳо”. Ин ширкат, ки боз ҳам “гуфта мешавад” соли 2009 дар ҷазираҳои Вирҷини Бритониё номнавис шуда, танҳо чора барои беҳбуди вазъи роҳҳои моро божситонӣ аз мусофирони ғолибан нодораш донистааст. Албатта, мешавад баҳона кард, ки бо пуле, ки ҷамъоварӣ мекунанд, метавон роҳҳои беҳтаре сохт, то дар оянда ҳангоми ронандагӣ дар роҳҳои Тоҷикистон эҳсоси шиноварӣ ба мо даст надиҳад. Аммо пеш аз ҳама бояд асолати ин ширкат барои мардуми ин сарзамин ошкор шавад ва мақсаду наҳваи истифода аз кӯчактарин дирамҳои мусофирони роҳҳо бояд ба таври шаффоф дар маърази диду таваҷҷуҳи якояки шаҳрвандони Тоҷикистон қарор бигирад.

Агар ин ширкат дар Бритониё сабти ном шуда, молики он кист? Чаро дар Бритониё номнавис шудаву дар Тоҷикистон бож меситонад? Поярезони он киҳо будаанд? Тоҷиканд ё хориҷӣ? Даромади ҳосил аз рафту омади мардум ба ҷайби чи касоне меравад ва молиёти он ба сандуқи чи кишваре рехта мешавад?

Бо шунидани номи ҷазираҳои Вирҷини Бритониё нохудогоҳ ба ёди додгоҳи нангини Талкову Ансолу Русал меуфтем, ки ду сол пеш дар ҳамон ҷазоир баргузор шуда буд. Ҳамон додгоҳе, ки давлати Тоҷикистонро сабти торихи Бритониё кард; чун ба унвони яке аз фақиртарин давлатҳои ҷаҳон ҳазинаи яке аз гаронтарин муҳокимаҳои торихи додрасии он кишварро пардохта буд. Чи пайванде метавонад миёни ҳузури аъзои давлати Тоҷикистон дар ҷазираҳои Вирҷин таи солҳои 2008-2009 ва таъсиси ширкати IRS дар соли 2009 дар ҳамон ҷазираҳо вуҷуд дошта бошад? Оё ба ростӣ, ҳамон гуна ки “гуфта мешавад”, бунёдгузорони ин ширкат шаҳрвандони Тоҷикистонанд? Агар чунин аст, ному мақомашон чист?.. Ба кӣ метавон бо ин пурсишҳо рӯ овард? Ба вижа акнун, ки ба назар мерасад як ниҳоди давлатӣ ҳам аз ширкати вирҷинӣ дили хуше надорад.

Аз оғози моҳи гузашта то кунун Амонуллоҳи Ашӯр, раиси Ожонси зиддиинҳисории Тоҷикистон, борҳо гуфтаасту мегӯяд, ки фаъъолияти IRS ғайриқонунист ва бояд ҷилави божситониҳои он бар сари роҳҳои Тоҷикистонро гирифт. Аммо тасвире, ки мебинем, ширкати IRS-ро тавонмандтар аз ин ниҳоди давлатӣ нишон медиҳад. IRS бо сарпечии густохона аз дастури Ожонси зиддиинҳисорӣ бепарво ҳамчунон дар ҳоли божситонӣ аз мусофирони роҳи Душанбе-Чаноқ аст. Ин ширкат пуштгарми чи мақомест, ки ин қадр бебокона даст ба ҷайби мардуми мо мебарад ва ҳатто як ниҳоди давлатӣ қодир нест ҷилави роҳзании онро бигирад?

Ва аслан чаро бояд аз роҳе, ки бо пули молиёт (андоз)-и мардум сохта шуда, бож ситонанд? Камтарин маблағе, ки бояд дар ин “шоҳроҳ” бипардозед, 30 дирам барои ҳар килуметр аст. Дар ҳоле ки дар кишвари нисбатан мураффаҳтаре чун Русия ин рақам муъодили 2 дирам аст. Мақомоте ҷор задаанд, ки дар кишварҳои пешрафта мардум барои убур аз шоҳроҳҳо пул мепардозанд. Аҷиб аст, ки то суҳбат аз пул мешавад, мо ҳам худ ба худ худро дар радифи кишварҳои пешрафта мебинем. Аммо агар суҳбат аз арзишҳои иҷтимоъӣ ва озодиҳои марсум дар кишварҳои пешрафта бошад, ҳамон жожи мудомро мешунавем, ки “Тоҷикистон ҳанӯз омода нест ба ин урдӯгоҳ бипайвандад”. Ғофил аз ин ки озодиҳои башарӣ ғаризӣ (интуитивӣ) аст ва ҳама омодагии онро доранд ё худ ба худ касб мекунанд. Аммо пардохти божу андози сангин омодагии иқтисодӣ мехоҳад, ки мардуми Тоҷикистон аз он бенасибанд. Агар дар баробари “роҳи пулакӣ” роҳҳои ройгон ҳам вуҷуд медошт, нисфи мушкил ҳал мешуд, ки чунин нест.

Вале муҳимтар аз он наҳваи иҷрои ин барнома аст, ки амалкарди давлатро бакуллӣ зери суол мебарад. Барномаи божситонӣ аз ҷоддаи Душанбе-Хуҷанд-Чаноқ рӯзи 1 апрел расмӣ шуд; мисли як дурӯғи рӯзи аблаҳон (ё рӯзи ханда), ки рост аз об даромад. Пас аз он буд, ки шикоёти мардум ба рӯи мизи Ожонси зиддиинҳисорӣ рехтан гирифту доди ин ниҳоди давлатӣ баланд шуд. Ҳузури ширкати IRS дар майдони божситонӣ чунон қавист, ки кас намедонад ба доди мардум бирасад ё ба доди ин ниҳоди давлатӣ. Ба вижа ин ки раиси ожонс ҳам ба мардум гилоя мебарад, ки аз 18 навъи молиёти давлатӣ ширкати IRS танҳо як навъашро мепардозад, ки он ҳам молиёти иҷтимоъии кормандонаш аст. Магар роҳҳои Тоҷикистон таҳти назорати давлати он нестанд? Чи касе ин барномаи булҳавасонаро пиёда карда ва посухгӯи шикоёти мардум аст?..

Доманаи васеъи пурсишҳое, ки дар ин навиштор баён шуд ва бисёре ҳам ногуфта монд, гӯёи ибҳом ва печидагии мавзӯъ аст, ки зоҳиран шохаҳои бисёре аз худи давлат ҳам дар лобалои он гирифтор мондаанд. Танҳо роҳкоре, ки мантиқӣ ба назар меояд, гушудани асрори ширкати IRS, посухгӯ кардани он дар баробари қонунҳои Тоҷикистон ва коҳиши чандинбаробари нархҳои хаёлпарваронаест, ки ин ширкати нокуҷоободӣ рӯи роҳҳои мо гузоштааст.

The Dream of Being Tajik

Ҳасрати тоҷик будан

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Дигар чизе моро шигифтзада намекунад. Гӯё офарида шудаем, то дар таҳи чоҳи ҳақорат битапем. Забони вазину баландовозаамон дар хостгоҳаш забун шуд. Пазируфтем. Хатти мо пайвандамонро бо гузаштаву имрӯзу фардо хат заду бурид. Пазируфтем. Наврӯзамон дар гоҳшумории аҷнабӣ берӯзу овора шуд. Пазируфтем.

Тоҷикҳоро даста-даста водор ба тағйири ҳувият карданд. Пазируфтем. Ҳасрати Бухорову Самарқанд шеър шуд, тарона шуд, достон шуд, яъс шуд ва дар ниҳонхонаи дилҳои мо хушкид. Пазируфтем... Ангор мо офарида шудаем, то ҳар нопазируфтаниро бипазирем, ҳар носутуданиро биситоем ва ҳар номаъқулеро маъқул бидонем. Ва сарвароне, ки бар тахти мо такя заданд, ҳамагӣ аз ин бардахӯии мо торе таниданд ва моро бар он тор муҳкамтар бастанд, то беш аз пеш пазирои нопазируфтаниҳо бошем.

Миллати рустамзои мо бо зиллату ситамҳои имрӯз хӯ гирифтааст. Боке нест, ки қаторҳои мо дар он сӯи марз тавассути чанд узбак барои моҳҳо мутаваққиф шудаанд. Онро ҳам мепазирем. То балои сел Кӯлобро дарнавардаду сарвари узбакро ба тараҳҳум водорад ва 150 адад аз вогунҳои вомонда ба мақсади Тоҷикистон роҳ биуфтанд, нидои “дуруд бар Ислом Каримов!” сар медиҳем ва аз расонаҳо ҷор мезанем, ки ин сарвари узбак аҷаб хуб одамест. Ғаддории ӯро ғамхорӣ ҷилва медиҳем. Табоҳии ниятҳои он Темурланги Сониро “хайрхоҳӣ” унвон мекунем. Бухорову Самарқандро ба холи ҳиндуи номавҷудаш сад бори дигар мебахшем. Ва фаромӯш мекунем, ки ҳамин муддате пеш ин оқо мегуфт, ба далели таъмири роҳи оҳан вуруди вогунҳо ба хоки Тоҷикистон номумкин аст. Фаромӯш мекунем аз ӯ бихоҳем, ки садҳо вогуни боқимондаро ҳам раҳо кунад, ҳоло ки ин чанд-торо фиристода. На, мо миллати қаноъатпешаем. Қаноъат мекунем, то шояд рӯзе рӯзиамон ҳосил шавад. Вале дареғ, ки ҳосил намешавад, ки ҳеч, ботил ҳам мешавад. Аз ёдамон меравад, ки ҳаракат мояи баракат аст.

Ёдамон меравад, ки мо дар арсаи байнулмилалӣ акнун бозигари мустақиллем. Падар намехоҳем, чун фарзанди миллате ғайр нестем. Ёдамон меравад, ки акнун бояд решаи мушкилотро танҳо ва танҳо дар худамон ҷӯё шавем. Агар узбакҳо роҳи вогунҳои моро бастаанд, посухгӯ ононе ҳастанд, ки сиёсати моро идора мекунанд. Мудирони сиёсии мо масъули ҷону моли афроде ҳастанд, ки ба онҳо раъй додаанд (ё надодаанд) ва пули зиндагии мураффаҳашонро мепардозанд.

Ва он сиёсатмадори савдоии рус, Жириновский ном, дубора зоҳир мешавад ва ҳарзаҳои сиёсии фаровоне аз мову шумо мегӯяд. Онро ҳам мепазирем ё пушти гӯш меандозем. Аммо ёдамон меравад, ки он мардак раҳбари як ҳизби сиёсии Русия аст (Либерол-Демукрот) ва (Худоро чӣ дидӣ!) шояд рӯзе дар порлумон ё ҳатто давлати кишвараш дасти болое дошта бошад.

Жириновский мегӯяд, ки мову шумо мустаҳаққи доштани як давлати мустақил нестем. Родю Озодӣ ба нақл аз манобеъи русӣ аз қавли Жириновский менависад:

“Тоҷикистон ва Қирғизистон ҳамчун давлат оянда надоранд. Биёед, дар он ҷо минтақаи нуҳуми федеролиро таъсис медиҳем. Дар Бишкек Рушайлоро раис таъйин мекунем ва ин минтақа минтақаи осиёимарказии Федеросюни Русия мешавад. Бо ҳамин роҳ мушкилотро ҳал мекунем – ҳам нерӯи корӣ, ҳам ҳамаи меваҳо, гӯшт дар мо хоҳад буд ва ҳам он ҷо ягон бемор боқӣ нахоҳад монд.”

Яъне як сиёсатмадори Русия барои худаш нақшаи тозаеро тарсим кардааст ва Тоҷикистони моро дар ҳошияи он қарор дода, ки маркази он зоҳиран Бишкек хоҳад буд; бо раисе, ки аз пеш таъйинаш карда. Чашми тамаъ ба меваҳову гӯшти мо дӯхта ва тавҳин ҳам раво мебинад, ки ҳамоно минтақаи мо маншаъи бемориҳост... На, ин хандадор нест. Мусибати бехонумонӣ аст, ки ба як марди бебасират иҷоза медиҳад, ки дар як расонаи русӣ ин гуна табли расвоии моро бикӯбад.

Жириновский аз шеваи таҳдиду таҳбиб кор мегираду мегӯяд:

“Биёед, қатори Душанбе-Маскавро боздорем, роҳҳои ҳавоиро бибандем. Содироти ҳама гуна маводди ғизоӣ аз Тоҷикистонро манъ кунем. Ҳама тамосҳоро барои 1-2 моҳ қатъ кунем. Вақте полиомелит тамом шуд, он гоҳ боз роҳҳоро боз мекунем”.

Оё ҳеч давлати бошахсияте чунин тавҳинро тоб хоҳад овард? Жириновский як чеҳраи сиёсии Русия аст, ки бояд посухгӯи гуфтаҳову кардаҳои худ бошад. Ӯ бепарво ҳаққи ҳокимияти кишвари моро зери суол бурдааст. Оё ба ин ҳам бояд чашм пӯшид? Охир ин чашмпӯшиҳо зиндагии моро шабистоне кардааст беинтиҳо.

Як давлати оянданигар бояд роҳҳои тозаеро барои раҳоӣ аз ин тангнои кафторнишин меҷусту меёфт. Кураи Замин ба баракати Парвардигор гирд аст ва корро барои ҳар давлате содатар карда. Оё барои дарки бадсиголии ҳамнишинони пешин 18 сол басанда набуд? Оё 18 сол барои ёфтани маъбаре дигар муддати зиёде нест? Асафнок аст вақте мебинӣ, ки ҷомеъае бо ин ҳама дардисар саргарми масоиле чун чандҳамсарӣ ва рӯсарист. Бероҳнамоист, ки ҷомеъаро ба бероҳа меронад.

Ин ҳама ҳасратро пазируфтем, аммо ҳасрати тоҷик буданро ба ҳеч рӯй наметавон пазируфт. Ҳатто мо аз тавоноии пазириши он оҷизем. Тоҷикон давлати худро мехоҳанд; давлати тавонманду дорои усул, ки битавонад дар баробари ҳарфи зӯр қад алам кунад. Давлате, ки ҳофизи манфиъатҳои мардуми худ бошад. Давлате, ки дар паи ҳадиси “Роғун” ва шеъру таронаҳои “роғунона” худи Роғунро ҳам ба миллат таҳвил бидиҳад. Давлате, ки муттакӣ ба зӯру иродаи мардуми худ бошад; пуштгарми сирфан мардуми худ бошад; мардуме бедору ҳушёр ва огоҳ аз хобҳое, ки ҳамсоягони норафиқ барояш дидаанд.

حسرت تاجيک بودن

ديگر چيزی ما را شگفت‌ زده نمی کند. گويا آفريده شده ايم، تا در ته چاه حقارت بتپيم. زبان وزين و بلندآوازه مان در خاستگاهش زبون شد. پذيرفتيم. خط ما پيوندمان را با گذشته و امروز و فردا خط زد و بريد. پذيرفتيم. تاجيک ها را دسته دسته وادار به تغيير هويت کردند. پذيرفتيم. نوروزمان در گاهشماری اجنبی بی روز و آواره شد. پذيرفتيم. حسرت بخارا و سمرقند شعر شد، ترانه شد، داستان شد، يأس شد و در نهانخانۀ دل های ما خشکيد. پذيرفتيم... انگار ما آفريده شده ايم تا هر ناپذيرفتنی را بپذيريم، هر ناستودنی را بستائيم و هر نامعقولی را معقول بدانيم. و سرورانی که بر تخت ما تکيه زدند، همگی از اين برده خويی ما تاری تنديدند و ما را بر آن تار محکم تر بستند، تا بيش از پيش پذيرای ناپذيرفتنی ها باشيم.

ملت رستمزای ما با ذلت و ستمهای امروز خو گرفته است. باکی نيست که قطارهای ما در آن سوی مرز توسط چند ازبک برای ماهها متوقف شده اند. آن را هم می پذيريم. تا بلای سيل کولاب را درنوردد و سرور ازبک را به ترحم وادارد و 150 عدد از واگن های وامانده به مقصد تاجيکستان راه بيفتند، ندای "درود بر اسلام کريمف!" سر می دهيم و از رسانه ها جار می زنيم که اين سرور ازبک عجب خوب آدمی است! غداری او را غمخواری جلوه می دهيم. تباهی نيت های آن تيمورلنگ ثانی را "خيرخواهی" عنوان می کنيم. بخارا و سمرقند را به خال هندوی ناموجودش صد بار ديگر می بخشيم. و فراموش می کنيم که همين مدتی پيش اين آقا می گفت، به دليل تعمير راه آهن، ورود واگن ها به خاک تاجيکستان ناممکن است. فراموش می کنيم از او بخواهيم که صدها واگن باقی مانده را هم رها کند، حالا که اين چندتا را فرستاده. نه، ما ملت قناعت پيشه ايم. قناعت می کنيم، تا شايد روزی، روزیمان حاصل شود. ولی دريغ که حاصل نمی شود که هيچ، باطل هم می شود. از يادمان می رود که حرکت مايۀ برکت است.

يادمان می رود که ما در عرصۀ بين المللی اکنون بازيگر مستقليم. پدر نمی خواهيم، چون فرزند ملتی غير نيستيم. يادمان می رود که اکنون بايد ريشۀ مشکلات را تنها و تنها در خودمان جويا شويم. اگر ازبک ها راه واگن های ما را بسته اند، پاسخگو آنانی هستند که سياست ما را اداره می کنند. مديران سياسی ما مسئول جان و مال افرادی هستند که به آنها رأی داده اند (يا نداده اند) و پول زندگی مرفهشان را می پردازند.

و آن سياستمدار سودايی روز، ژيرينوفسکی نام، دوباره ظاهر می شود و هرزه های سياسی فراوانی از ما و شما می گويد. آن را هم می پذيريم يا پشت گوش می اندازيم. اما يادمان می رود که آن مردک رهبر يک حزب سياسی روسيه است (ليبرال دمکرات) و (خدا را چه ديدی!) شايد روزی در پارلمان يا حتا دولت کشورش دست بالايی داشته باشد.

ژيرينوفسکی می گويد که ما و شما مستحق داشتن يک دولت مستقل نيستيم. راديو آزادی به نقل از منابع روسی از قول ژيرينوفسکی می نويسد:

"تاجيکستان و قرقيزستان همچون دولت آينده ندارند. بيائيد در آنجا منطقۀ نهم فدرال را تأسيس دهيم. در بيشکک "روشايلو" را رئيس تعيين می کنيم و اين منطقه، منطقۀ آسيای مرکزی فدراسيون روسيه می شود. با همين راه مشکلات را حل می کنيم – هم نيروی کاری، هم ميوه ها و گوشت خواهيم داشت و هم آنجا هيچ بيماری باقی نخواهد ماند."

يعنی يک سياستمدار روسيه برای خودش نقشۀ تازه ای را ترسيم کرده است و تاجيکستان ما را در حاشيۀ آن قرار داده که مرکز آن ظاهراً بيشکک خواهد بود؛ با رئيسی که از پيش تعيينش کرده. چشم طمع به ميوه ها و گوشت ما دوخته و توهين هم روا می بيند که همانا منطقۀ ما منشأ بيماری هاست...

نه، اين خنده دار نيست. مصيبت بی خانمانی است که به يک مرد بی بصيرت اجازه می دهد که در يک رسانۀ روسی اين گونه طبل رسوايی ما را بکوبد.

ژیرینوفسکی از شيوۀ تهديد و تحبيب کار می گيرد و می گويد:

"بيائيد قطار دوشنبه- مسکو را بازداريم، راه های هوايی را ببنديم. صادرات (واردات؟) همه گونه مواد غذايی از تاجيکستان را منع کنيم. همۀ تماس ها را برای يکی دو ماه قطع کنيم. وقتی پوليومليت تمام شد، آن گاه باز راه ها را باز می کنيم."

آيا هيچ دولت باشخصيتی چنين توهين را تاب خواهد آورد؟ ژیرینوفسکی يک چهرۀ سياسی روسيه است که بايد پاسخگوی گفته ها و کرده های خود باشد. او بی پروا حق حاکميت کشور ما را زير سؤال برده است. آيا به اين هم بايد چشم پوشيد؟ آخر اين چشم پوشی ها زندگی ما را شبستانی کرده است بی انتها.

يک دولت آينده نگر بايد راه های تازه ای برای رهايی از اين تنگنای کفتارنشين می جست و می يافت. کرۀ زمين به برکت پروردگار گرد است و کار را برای هر دولتی ساده تر کرده. آيا برای درک بدسگالی هم نشينان پيشين، 18 سال بسنده نبود؟ آيا 18 سال برای يافتن معبری ديگر مدت زيادی نيست؟ اسفناک است وقتی می بينی که جامعه ای با اين همه دردسر سرگرم مسايلی چون چندهمسری و روسری است. بی راهنمايی است که جامعه را به بی راهه می برد.

اين همه حسرت را پذيرفتيم، اما حسرت تاجيک بودن را به هيچ روی نمی توان پذيرفت. حتا ما از توانايی پذيرش آن عاجزيم. تاجيکان، دولت خود را می خواهند؛ دولتی توانمند و دارای اصول که بتواند در برابر حرف زور قد علم کند. دولتی که حافظ منفعت های مردم خود باشد. دولتی که در پی حديث "راغون" و شعر و ترانه های "راغونانه" خود راغون را هم به ملت تحويل دهد. دولتی که متکی به زور و ارادۀ مردم خود باشد؛ پشتگرم ِ صرفاً مردم خود باشد؛ مردمی بيدار و هوشيار و آگاه از خواب هايی که همسايگان نارفيق برايش ديده اند.

Octogenarian

شايد روزی
در افسانه ای به روز شوم
امروز
هنوز
کهنه ام

Шояд рузе
Дар афсонае баруз шавам
Имруз
Хануз
Кухнаам

(13.05.2010)

***

ستاره هايی را که بامدادان چيده بودم
ريختم دور
نورشان فريبنده تر از خودشان بود

Ситорахоеро, ки бомдодон чида будам,
Рехтам дур.
Нурашон фиребандатар аз худашон буд

(17.05.2010)

***

Субҳро
бо қаҳқаҳае девонавор
фаро хондам
Аммо шаб
ҳамчунон мусиррона
киз карда буду
хиёли рафтан надошт.

Ин бор
аз хандаам табаре сохтаму
бар шаб тохтам
Ва ҳар чи бохтанӣ буд
Бохтам
Ва саранҷом
Навои раҳоӣ навохтам

صبح را
با قهقهه ای ديوانه وار
فرا خواندم
اما شب
همچنان مصرانه
کز کرده بود و
خيال رفتن نداشت

اين بار
از خنده ام تبری ساختم و
بر شب تاختم
و هر چه باختنی بود
باختم
و سرانجام
نوای رهايی نواختم

11 خرداد
01.06.2010

Saving Face by Stepping Down

Канорагирӣ, яъне ҳифзи обрӯ

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Интихобот ин ҷо баргузор шуд; дар Бритониё. Рӯзи панҷшанбеи гузашта ҳеч як аз се ҳизби умдаи ин кишвар шумори лозими курсиҳои Маҷлиси Авомро ба даст наовард. Натиҷаи ин интихобот, ба истилоҳи инглисӣ, як маҷлиси овангон ё овезон шуд.

Аз 649 курсии порлумон 306-тоашро Ҳизби Муҳофизакор ба худаш ихтисос дод, ки барои ин ташаккули мухолифи давлат пешрафти бузурге ба шумор меояд. Аммо дар айни ҳол ҳизби ҳокими Коргар 258 курсӣ ва Ҳизби Либерол-Демукрот 57 курсӣ ба даст оварданд, ки ҷамъи онҳо бештар аз шумори намояндагони Ҳизби Муҳофизакор аст, ки ба порлумон роҳ ёфтаанд. Бад-ин гуна, порлумони Бритониё дучори буҳроне шудааст, ки роҳи ҳалли он дар дасти ҳизби начандон муҳимми Либерол-Демукрот аст, ки акнун зоҳиран ба муҳимтарин ҳизби ин кишвар табдил шудааст. Тасмими ин ҳизби нисбатан кӯчак акнун сарнавиштсозтар аз ҳар замони дигар аст. Ҳар ду ҳизби қудратмандтари Муҳофизакор ва Коргар ба ин ҳамтои камтар маҳбуби худ чашми умед дӯхтаанд, ки ба яке аз онҳо бипайвандад ва ба порлумон ва давлат шаклу шамоили нисбатан якдасту ҳамнавотаре бидиҳад.

Инглисиҳо ҳамеша бо дирояти сиёсӣ ҷаҳониёнро ғофилгир кардаанд. Ин бор ҳам ин иттифоқ уфтод. Гордон Браун - раҳбари ҳизби ҳокими Коргар барои ҷилавгирӣ аз бохти қудрат эълом кард, ки ҳозир аст аз мақоми раҳбарии ҳизб ва нахуствазирӣ канорагирӣ кунад ва раванди ташкили як давлати эътилофӣ бо Ҳизби Либерол-Демукротро ба фарҷом бирасонад. Яъне касе, ки ҳамакнун қудратро дар даст дорад, ҳозир аст қудратро канор бигзорад, то ҳизби худашро дар сари қудрат ҳифз кунад. Чунин рӯйкард ба масъала танҳо дар кишварҳое иттифоқ меуфтад, ки ба дарки аҳамияти созмон ё ҳизби худ расида бошанд ва иттиҳодро рамзи пирӯзӣ бидонанд ва дарёфта бошанд, ки ҳадафи онҳо нишастан бар курсии нахуствазирӣ нест, балки нишондани андешаашон бар курсии қудрат аст.

Дар ҷомеъаҳои вопасмондае чун ҷомеъаи мо андешаи ҳизбҳо маъмулан нақши чандоне надорад; чи басо ин ки аслан равшан набошад, ки барномаи интихоботии як ҳизб дақиқан чи бандҳои муҳимме дорад ва кадом як аз онҳо барои ҷомеъаи гирифтор роҳкорҳоеро тадорук дидааст. Оё ҳаргиз мешавад тасаввур кард, ки масалан, натиҷаи интихоботро дар Тоҷикистон дақиқу бе дахлу харҷ эълом кунанд ва дар сурати эҳтимоли бурузи як “порлумони овангон”, ки аксарияте надорад, раҳбари давлат эъломи истеъфо кунад, то ҳизби ҳоким бо эҷоди як эътилоф бо ҳизбе дигар сари қудрат боқӣ бимонад? Мо қасд надорем афсонанигорӣ кунем. Фақат мехостем дақиқан бигӯем, ки дар Бритониё чи иттифоқе уфтод. Раҳбари ҳукумати Бритониё собит кард, ки мисли раҳбарони Осиёи Миёна канавор ба мақому курсиаш намечаспад ва ҳар замон манофеъи ҳизбиаш тақозо кунад, канор меравад.

Бигзарем аз ин ки ин раванд то чи андоза демукротик ва баёнгари назароту хостаҳои мардум аст. Чун бархе ин иттиҳоди тозаро “эътилофи бозандагони як мусобиқа” унвон кардаанд. Он чи барои мо муҳимму омӯзанда аст, пеш аз ҳама шаффофияту садоқати интихобот ва сониян, омодагии нахуствазир ба канорагирӣ аз мақомаш аст. Гордон Браун бо хифзи ҳайсияту эътибораш, бидуни ин ки базӯр ронда шавад, канор рафт ва пеш аз ин ки биравад, барои ҳизби худ фасли тозаеро гушуд.

Бритониё як салтанати машрутаи порлумонист. Аммо интихобот дар ин кишвар бар мабнои усули мардумсолорӣ баргузор мешавад ва имкони тақаллуб дар раъйҳои мардум вуҷуд надорад. Ин сомона (система), ки дар тӯли садаҳо шакл гирифта, суботи сиёсии кишварро таъмин кардааст. Аз ин ҷост, ки дар ин бахш аз курраи хокӣ хабаре аз ошӯбҳои сиёсӣ нест. Давлатҳо меоянду мераванд ва ҳеч кадом табдил ба кана намешаванд.

Албатта, сомонаи интихоботии ҳатто инҷо беъайбу комил нест. Ҳамин ки эҳтимол дорад нахуствазири дигаре бидуни раъйи мустақими мардум сари қудрат биёяд, суолҳоеро матраҳ кардааст. Аммо ба ҳар рӯй, нахуствазире, ки баргузида мешавад, дар натиҷаи ташкили аксарият аз роҳи эътилофи ду ҳизби мунтахаб рӯи кор меояд. Бад-ин гуна заминае барои нохушнудиҳои фурӯкуфтаи сиёсӣ фароҳам намешавад. Ҳамон нохушнудиҳои фурӯкубида аст, ки пояҳои давлатҳоро сусту мутазалзил мекунад. Дар воқеъ, худи давлатҳои “кана” ҳастанд, ки гӯри худро ба дасти худ мекананд.

Муҳйиддин Кабирй, ки ба унвони нозири интихоботӣ ба Ландан омада буд, мушоҳидоти ҷолибе дорад. Аз ҷумла мегӯяд, ки истилоҳи “нозирони ҳизбӣ” барои мутасаддиёни интихоботи Бритониё як мафҳуми гунг аст. Мегӯяд, инҳо ҳатто намефаҳмиданд, ки манзури мо аз “нозирони ҳизбӣ” чист. Вақте ки барояшон тавзеҳ доданд, ки дар кишварҳои камбахттар нозирон аз ҳизбҳои мухталиф мувозибанд, ки дар интихобот тавассути ҳизби ҳоким тақаллубе сурат нагирад, масъулони интихоботии Бритониё сар такон доданду гуфтанд, ки тақаллуби раъйи мардум номумкин аст, яъне шуданӣ нест.

Ҷолиб аст, ки фарҳангҳои сиёсӣ дар кишварҳои мухталиф истилоҳотеро падид меоваранд ва истилоҳоте дигарро нопадид мекунанд. Ҳамин Бритониё ҳам дар гузашта бо ҳокимони “канагуна” дасту панҷа нарм мекард. Ҳокимоне, ки раъйи мардумро медуздиданду то бениҳоят ба сарири қудрат такя медоданду ситам мекарданд. Аммо акнун ин мардум аз тасаввури тақаллуби раъйи мардум оҷизанд ва фикр мекунанд, ки мо дар бораи қарнҳои миёна суҳбат мекунем.

Бегумон, давраи “қарнҳои миёна” барои кишварҳои камбахттар ҳам сипарӣ хохад шуд, бо давлатҳои канагунаашон.

10.05.2010