Clean Politics

Сиёсати покиза

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Асри диҷитол (рақамӣ) ва фанновариҳои навини иттилоъотӣ саранҷом сарнавишти сиёсатҳои калонро дигаргуна рақам хоҳанд зад. Шояд замоне фаро расад, ки дигар сиёсатро палид надонем ва чирки сиёсат тавассути арраву сунбодаи расонаҳо зудуда шавад. Хушбоварист? Шояд, аммо комилан ғайри воқеъбинона нест.

Ҳар бор ки иттилоъоти “комилан маҳрамона”-и кишварҳои ғарбӣ ва муттаҳидонашон тавассути торнамои “Викиликс” (Wikileaks) дар дастраси умум қарор мегирад, сиёсатмадорони риёкор дар кобусе воқеъӣ фурӯ мераванд. Якбора дармеёбем, ки лабханду таъоруфҳои Малик Абдуллоҳи Арабистон ба мақомоти Эрон чизе беш аз ташрифоти диплумотик набудааст. Ин марди мутабассим бо риши пруфесурӣ борҳо аз арбоби омрикоиаш тақозо кардааст, ки таъсисоти ҳастаии Эронро бумбборон ва нобуд кунанд; хабаре, ки рӯзи якшанбеи гузашта тавассути “Викиликс” ҷаҳонӣ шуд. Афзун бар ин, дармеёбем, ки раҳбарони бисёре аз кишварҳои араб ҳамин хостаи Малик Абдуллоҳро матраҳ кардаанд ва башиддат аз як Эрони ҳастаӣ нигаронанд.

Ҳарчанд Маҳмуди Аҳмадинажод саросема эълом кард, ки ин “дасисаҳои Омрико” ҳеч тағйире дар равобити дӯстонаи Эрон бо ҳамсоягонаш эҷод нахоҳад кард, ҳама ва аз ҷумла худи Аҳмадинажод медонанд, ки он муносибот дастхуши тағйироте хоҳад шуд. Ва он иддаъои Аҳмадинажод ҳам чизе ҷуз як жести диплумотик нест. Ва агар гӯшҳои Викиликс пушти дари утоқи раисиҷумҳурии Эрон қарор бигиранд, шояд изҳороти батамом мутафовитеро бишнаванду дарҷ кунанд.

Викиликс як расонаи байнулмилалист, ки соли 2006 таъсис шуд ва кораш шабеҳи созмонҳои ҷосусист; бо ин тафовут, ки ин созмон мутаъаллиқ ба ҳеч давлате нест, балки рақиби ҳамаи давлатҳост. Ҳар пич-пичи диплумотике, ки ба гӯшҳои тези ин созмон бирасад, мумкин аст фардо ба сархатти расонаҳои ҷаҳонӣ табдил шавад. Номи ин созмон ҳам барои хелеҳо тарснок аст: wiki, ки ишорае ҳам ба донишномаи Wikipedia дорад, дар воқеъ баромада аз вожаи инглисии “wicked” аст, ки яке аз маъноҳои он “шариру бадкору бадҷинс” аст. “Leak” ҳам ба маънои чакка кардан ва дарз кардани иттилоъот аз маҳфилҳои маҳрамона ба ҷаҳони берун аст. Ин “чаккаҳои бадҷинсона” саранҷом чандин нафарро бистарӣ хоҳад кард.

Викиликс ҳаюлои тарсноке дар чашми сиёсатмадорони риёкор аст, ки ҳар он метавонад кӯси расвоиашонро бикӯбад. Мегӯянд, ин созмонро шуморе аз норозиёни сиёсии чинӣ ва рӯзноманигорону риёзидононе аз Иёлоти Муттаҳида, Тойвон, Урупо, Устролиё (Австралия) ва Офриқои Ҷанубӣ таъсис кардаанд. Ҷулиён Оссонж (Julian Assange), як фаъъоли интернетии устролиёӣ, раис ва сардабири Викиликс унвон мешавад. Ҷулиён акнун ба чеҳраи бисёр хатарноке барои давлатҳо табдил шуда ва парвандаҳоеро ба худ ихтисос додааст.

Бахше аз тозатарин ёфтаҳои Викиликс, ки шомили даҳҳо ҳазор санади маҳрамонаи диплумотик мешавад, бо Тоҷикистон ҳам пайванд хурдааст. Дар як гузориши маҳрамона бо номи “Қудрати порсӣ: Равобити рӯ ба рушди Тоҷикистон бо Эрон”, ки тобистони 2007 таҳия шудааст, диплумотҳои омрикоӣ нигаронии амиқашон аз густариши ҳамкориҳо миёни ду кишвари ҳамзабонро ба Вошингтун мухобира кардаанд. Дидорҳои мукаррари раҳбарони Эрону Тоҷикистон аз кишварҳои якдигар хотири онҳоро то ҳадди зиёде мушавваш кардааст. Ва онҳо далели афзоиши сатҳи равобит миёни ин ду кишварро тангдастии Тоҷикистон ва ниёзмандии Эрон ба ёроне дар минтақа донистаанд.

Фасод дар Қирғизистони Боқиев, ҳамли 52 милюн дулор тавассути Аҳмад Зиё Масъуд – муъовини раёсати ҷумҳурии Афғонистон дар як сафари хориҷӣ, ишора ба дӯстидухтари укроинии Муаммар Қаззофӣ - раҳбари Либӣ, тақозои Ҳилларӣ Клинтун аз диплумотҳои омрикоӣ дар Созмони Милал дар мавриди дарёфти иттилоъоти маҳрамона аз кишварҳои узви ин созмон аз ҷумлаи дигар мавориди ифшои ахири Викиликс аст.

Ҷеғи бисёре аз давлатҳо баланд шудааст ва вазири хориҷаи Омрико ин иқдоми Викиликсро “ҳамла ба ҷомеъаи байнулмилалӣ” тавсиф кардааст. Ба бовари бону Клинтун, ифшои асрори магӯи ин давлатҳо эътилофҳои байнулмилалиро ба ҳам мезанад ва суботи ҷаҳониро дар маърази хатар қарор медиҳад.

Аммо чаро? Чаро баёни ҳақиқат метавонад бад-ин андоза давлатсолоронро асабонӣ, мушавваш ва нигарон кунад? Магар далелаш ин нест, ки ҷаҳони мо бо нерӯи дурӯғу риё идора мешавад? Чаро раҳбарону масъулон аз ифшои суҳбатҳои пушти даришон меҳаросанд? Магар ин нест, ки он чи пушти дарҳо гуфта мешавад, бо он чи барои умум эълом мекунанд, тафовути 180-дараҷаӣ дорад? Ин нигаронию таҳлукаи раҳбарони давлатҳо магар беҳтарин намунаи сайтара ва ҳукумати риёву дурӯғ бар ҷаҳони имрӯз нест?

Аммо ҷаҳони имрӯзи расонаҳо чизи дигар аст ва шояд ҳаргиз дубора таҳти йӯғи давлатҳои мустабид наравад. Ҳатто агар имрӯз муваффақ шуданд, ки Викиликсро хафа кунанд, фардо аз роҳе дигар розҳои магӯ ва чирки давлатмадорон чакка хоҳад кард. Аз ин рӯ дар оғози матлаб гуфтам, ки шояд ин ифшогариҳо аслан чеҳраи сиёсатро иваз кунад. Шояд сиёсатмадорон ҳам дигар бо одоби писандидаи инсонӣ хӯ бигаранду дурӯғ нагӯянд. Шояд дигар сиёсати “як бому ду ҳаво” рахт барбандад. Чун дигар расонаҳои диҷитол талош мекунанд бар ҳар ғоре равзанае бизананд ва ҳар ногуфтаниеро бигӯянд. Ҳолу рӯзи сиёсатбозон чи хоҳад шуд? Ҳатман ба фикри тағйири равиш хоҳанд уфтод ва умед аст, ки садоқат бо сиёсат оштӣ кунад.

What's Going On?

Бино ба далоиле, ки намедонему ҳадс мезанем, "Нигоҳ" инак ду ҳафта аст, ки чоп намешавад.

Violating Nation's Pride

Обрӯи миллатро набозед!

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Танҳо мояи ифтихори мо – тоҷикони бурунмарзӣ аз авзоъи кунунии кишварамон вазъияти озодии нисбии расонаҳо буд. То суҳбат аз озодии сухану матбуъот мешуд, сари мо, тоҷикон, дар маҳфилҳои байнулмилалӣ бо ҳузури ҳампешагонамон аз дигар кишварҳои Осиёи Миёна худ ба худ болотар мерафт. Чун бар пояи тақрибан ҳамаи баррасиҳое, ки чанде пеш дар заминаи озодии матбуъот дар минтақаи Осиёи Марказӣ анҷом шуд, Тоҷикистон дар садри ҷадвал қарор дошт ва ба бовари коршиносон, матбуъоти ҳеч кишвари дигаре дар минтақа аз он ҳадди озодӣ бархурдор набуд.

Акнун зоҳиран қарор аст ин танҳо мавриди ифтихорро ҳам давлат мусодира кунад ва матбуъотеро, ки сари кишварамонро дар арсаи байнулмилалӣ то ҳадде баланд карда буд, ба замин бизанад.

Ҳеч далеле наметавонад ин амали нобихрадонаро тавҷеҳ кунад. Ба замин задани матбуъоти озоди кишвар ҳамсони шикастани ойинаи тамомнамои Тоҷикистон аст. Пас аз он ки ойина шикаста шуд, қарор аст чеҳраатонро дар куҷо бибинеду мураттаб кунед, давлатмардон? Ва оё шармовар нахоҳад буд, агар бо чеҳраи номураттабу ойинанадида дар баробари ҷаҳониён зоҳир шавед? Он ойина мояи обрӯи сарзамини мост ва ҳеч ҳукумате ҳақ надорад онро бишканад. Озодии расонаҳоро рӯзноманигорони тоҷик дар тӯли даҳсолаҳо бо рехтани хуни дилу ҷигару гурда ва шикастани чандин дасту сару гарданашон ба даст овардаанд ва ҳаққи ҳалолашон аст. Ҳаққи ҳалоли сарзамини тоҷикон аст ва танҳо мояи ифтихори ростини мо.

Шармовар аст, ки акнун тақрибан ҳамаи созмонҳои байнулмилалии мустақар дар Душанбе табли нигаронӣ мекӯбанд, ки дастрасӣ ба торнамоҳои хориҷӣ дар Тоҷикистон маҳдуд шудааст ва бисёре аз нашрияҳо ба баҳонаҳое имкони нашр надоранд ва сарнавишти шуморе аз нашрияҳо ҳам бар сардари додгоҳҳо овезон мондааст. Нанговар аст, ки маҳди озодиҳои демукротики Осиёи Миёна дар поёни даҳаи 1980 мелодӣ имрӯза дубора бо ин масъалаҳои як ҷомеъаи ибтидоӣ дасту панҷа нарм кунад. Мо солҳо пеш ин рӯзҳоро пушти сар гузоштаем ва акнун бояд дарс гирифта бошем, ки бастани матбуъоти озод танҳо як натиҷа дорад: ҷамъ шудани буғз дар даруни ҷомеъа пеш аз таркидани он. Ин як қонуни одии физикӣ аст, ки ҳатман давлатмардони мо ҳам аз он огоҳӣ доранд. Як зарфи бузурги пур аз обро тасаввур кунед, ки сахт меҷӯшад, аммо ҳеч сӯрохе надорад, ки бухорашро раҳо кунад. Натиҷаи ин рухдоди физикӣ чи чизе ба ҷуз инфиҷор метавонад бошад? Бастани матбуъоти озод дуруст ҳамсони бастани сӯрохи ҳамон зарфи бузург аст, ки бухор, яъне буғзи ҷомеъаро аз роҳе маъқул раҳо мекунад. Танҳо бадхоҳони миллату сарзамини мо метавонанд хостори такрори мусибате бошанд, ки дар натиҷаи баста мондани сӯрохи он зарфи бузург барои солиёни сол дар авоили даҳаи 1990 рух дод.

Гузашта аз ин, бастани матбуъоти озод ҳеч дардеро даво намекунад. Чи матбуъоти Тоҷикистон бигӯяд, чи нагӯяд, авзоъ ҳамин аст, ки мебинем. Давлат маҷбур аст ба андешидан тан дардиҳад. Ҳукуматҳои мустабид аз истеъдоди андешидан маҳруманд ва фикр мекунанд бо қатлу қамъу задухурду задубурд мешавад мушкилотро ҳал кард ва дер поид. Лутфан як мавриди онро намуна оваред, то бибинем, ки чунин ҳукумати мустабидде пойдор монда бошад. Танҳо ҳукуматҳое мондагоранд, ки аз эътимод ба нафс бархурдор бошанд ва чун инсоне рашиду фарҳехта аз интиқод натарсанд ва аз ҷанбаи созандаи интиқодҳо баҳра бигиранд.

Муҳимтарин вазифаи давлат дифоъ аз мардуми сарзаминаш аст. Бо бастани матбуъоти озод давлат ба хиёли дифоъ аз худаш аст, ки албатта, дар ҷаҳони садаи 21 он ҳам муяссар нест. Акнун иттилоъот ба суръати барқу бод ба дуртарину бастатарин ҷомеъаҳои ҷаҳон ҳам роҳ меёбад ва садҳо абзори тоза барои анҷоми ин кор ихтироъ шудааст. Афзун бар ин, ҳамон гуна ки таъкид шуд, набуди матбуъоти озод муҳкамтарин зарбаро нахуст бар баданаи худи ҳукумат мезанад ва буғзу эътирозоти фурӯхуфтаи мардум оҳиста-оҳиста онро ба нобудӣ мекашонад. Пас оё маҳдуд кардани матбуъоти озод навъе худкушӣ тавассути ҳукумат нест? Мусалламан, ки ҳаст.

Дар ҳоле ки ин сатрҳоро менавиштам, дар матбуъоти Молезӣ (Малайзия) чашмам ба гузорише бархурд, мабнӣ бар як донишҷӯи тоҷик бо номи Азиз, ки гирифтору овора мондааст ва шадидан ба кумак ниёз дорад. Азиз рӯзи душанбеи гузашта (18.10.2010) ба хабаргузориҳо гуфтааст, ки гузарнома ё шиносномаи хориҷиашро коллеҷи Рима дар шаҳри Куоло Ломпур аз ӯ гирифта ва пас надодааст. Дар натиҷа Азизро аз хобгоҳаш берун кардаанд ва ин тоҷик дар хиёбонҳои Молезӣ овора аст. Азиз гуфтааст, ки Тоҷикистон дар Молезӣ сафорат надорад ва ӯ намедонад чи гуна аз мақомоти кишвараш мадад бихоҳад. Агар ҳукумати Тоҷикистон ба фикри дифоъ аз шаҳрвандонаш мебуд, Азизи мо имрӯз дар Молезӣ медонист, ки додашро ба кӣ бигӯяд ва дар хиёбонҳои Куоло Ломпур саргардон намешуд.

Обрӯи Тоҷикистон аз роҳи дифоъ аз матбуъоти озод ва азизҳои овораи тоҷик дар саросари ҷаҳон ба даст меояд, на аз роҳи талош барои ҳифзи курсиҳое, ки зери бори куҳулат ба марзи шикастан расидаанд.

Russians Faking History

Русҳо торих метарошанд

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Замоне таҳсилкардагони донишгоҳҳои Русия ифтихор мефурӯхтанд ва шояд ҳам ҳақ доштанд. Бархурдорӣ аз дониши донишварони барҷастаи Русия дар муассисаҳое чун Донишгоҳи давлатии Ломоносов насиби ҳар навъи башаре намешуд. Он дониш дар ҳар гӯшаи ин кураи хокӣ мухотабу шунидору харидоре дошт, чун ҳосили пажӯҳишҳои чандсадсолаи мағзҳои мутафаккири бузургтарин кишвари ҷаҳон буд ва созгор бо тозатарин ёфтаҳои аҳли донишу пажӯҳиш дар саросари гетӣ, ҳарчанд бархе аз риштаҳои он бо андешаи расмии кишвари шӯроҳо олуда буд.

Бо фурӯпошии Шӯравӣ ва аз ҳам гусехтани шерозаҳои умур ҳатто дар густараи донишу донишпажӯҳӣ ин ифтихор дигар пучу беҳуда ҷилва мекунад. На ба хотири бутлони андешаи расмии шӯравӣ, балки ба хотири роҳи ботиле, ки бархе аз устодони он донишгоҳҳо паймудаанд. Гӯё бо фурӯпошии импротурии сурх сомона (систем)-и омӯзишӣ ва софӣ ё филтери донишмеҳвари он низ фурӯ рехтааст.

Агар на чунин буд, “донишмандон”-е чун А.Т. Фоменко ва Г. В. Носовский ҳам маҷоли буруз намеёфтанд. Ин ду пажӯҳишгар, ки таи чанд соли ахир рафҳои китобфурӯшиҳоро бо чандин ҷилд асари “торихӣ” анбоштаанд, зоҳиран ҳар ду риёзидонанд, вале аз чи бошад, ки ҳавои торихнигорӣ кардаанд ва торихро дар гирдобе аз фарзияҳои дурӯғолуд печондаанд. Дар як соли ахир аз ин ду “донишманд” се асар чоп шуда, ки базудӣ фаромӯш хоҳанд шуд.

Фарзияи модари ҳамаи фарзияҳои ин ду устоди Донишгоҳи Ломоносови Маскав ин аст, ки ҳар чи мо аз торих хондаем, бар мабнои донистаҳои мо дар садаи 17-уми мелодист ва бо донистаҳои кунунӣ созгор нест. Ба бовари онҳо, бештари навиштаҳои торихӣ дар воқеъ тафсире аз рӯйдодҳои давраи мавсум ба “Ошуфтагии бузург” ё “Великая Смута”-и Русия аст, ки садаҳои 16 ва 17-ро дарбар мегирад. Онҳо бар мабнои “назария”-и тозапардохтаи худ тамоми рӯйдодҳои муҳимми ҷаҳонро ба Русия нисбат додаанд ва ҳатто маҳалли зоиши Исои Масеҳро аз Носирия (Назарет) ба Крима (Крым) кӯч додаанд ва маҳалли хоксупории Марями муқаддасро ҳам ҳамон ҷо медонанд ва маҳалли Лавҳи Муқаддасро ҳам ва Шоҳ Артурро ҳам аз Инглистон ба Русия мунтақил кардаанд ва ӯро таҷассуме аз Исои Масеҳ ва Дмитрий Донской, аз шоҳзодагони руси садаи 14, донистаанд.

Ин ду донишпажӯҳ, ки дар воқеъ роҳзани донишанд, назарияеро зери унвони “Замоншиносии навин” ё “Новая хронология” поярезӣ кардаанд, ки ҳатто дар Донишномаи маҷозии Wikipedia ба унвони “назарияи илмии дурӯғин” ё «лженаучная теория» муъаррифӣ шудааст; назарияе, ки тавассути маҳофили илмии торихдонону бостоншиносон, забоншиносону риёзидонон, физикдонону ахтаршиносон такзиб мешавад.

Ин назария, дар воқеъ, зодаи миёнаҳои даҳаи 1990 аст; замоне ки ҳар азроҳрасидае метавонист газофагӯиҳои худро бо шуморгон (тираж)-е бештар аз 700 ҳазор нусха ҳам мунташир кунад. Пешоҳанги ин инҳирофи илмӣ Анатолий Фоменко, риёзидон ва узви Фарҳангистони улуми Русия буд, ки корҳои баъдиаш бо ҳамроҳии Глеб Носовский мунташир мешавад.

Бино ба назари ин ду риёзидони торихнигоршуда, замоннигории ҳамаи рӯйдодҳои торихӣ, ки мо медонем, ғалат будааст ва торихи мактуб (навишташуда)-и башарият кӯтоҳтар аз он аст, ки тасаввур мешавад ва аз садаи даҳуми мелодӣ ба он сӯ намеравад. Ба бовари онҳо, ҳамаи тамаддунҳои бостонӣ тасаввур ва хобу хаёли башарият аз тамаддунҳои баъдина будааст. Муаллифони ин назарияи бебунёд торихи башариятро ба наҳви худ бозсозӣ кардаанд, ки дар конуни он фарзияи мавҷудияти як импротурии ғулосо (дарбаргирандаи Урупо ва Осиё) дар садаҳои миёнӣ қарор дорад ва гӯё маркази сиёсии он импротурӣ ҳамоно хоки Русия будааст. Ба эътиқоди ин торихнашносон, додаҳои торихии маъруф аз пешинаҳои дур ношӣ аз дасткории санадҳои торихӣ будааст.

Дӯстам Умеди Ҷайҳонӣ огоҳам кард, ки А.Т. Фоменко ва Г. В. Носовский пас аз дарҳам кӯбидани додаҳои торихии Бохтарзамин ба торихи Ховарзамин ҳам даст ёзидаанд ва нахустин туъмаи онҳо “Шоҳнома”-и Ҳаким Фирдавсӣ будааст. Дар китоби нави 669-сафҳаии ин ду пажӯҳишгари нобоб достонҳои “Шоҳнома”-и мо бозтобе аз рӯйдодҳои торихии Русия дар садаҳои 12 ва 17-уми мелодӣ унвон шудааст. Мусалламан, ин иддаъо ба ҳар гӯше хандадор мерасад. Агар рӯйдодҳои мазкур дар “Шоҳнома” ин ҳама ба мо наздик буда, пас чи гуна бузургони садаҳои 12 то 17-уми мелодӣ ва ҳатто бархе аз андешаварзони Бохтарзамин аз он ёд кардаанд? Аслан Каюмарси Пешдодию говаш дар торихи Рус кӣ метавонад бошад? Ва Фаридуну се писараш? Вале оё арзиши онро дорад, ки дар вокуниш ба чарандиёту «Наша Раша»-и торихии русҳо як матлаби пажӯҳишӣ бинависем ва собит кунем, ки Фоменко ва Носовский фаротар аз зери биниашон надидаанд ва ғалат кардаанд? Мусалламан на. Ҳадаф танҳо ин буд, ки таваҷҷуҳи андешаварзони тоҷикро ба ин вайронгарии торихии бархе аз русҳо ҷалб кунем, ки албатта, фаротар аз Русия хонандае надоранд.

Forbidden Fruit Is Sweetest

Меваи мамнӯъ ширинтар аст

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Шояд ин мавзӯъ ҷузъи ногуфтаҳо набошад. Борҳо гуфта шуда, аммо дар лобалои торих нуҳуфтааст. Ҳамон меваи мамнӯъе, ки бино ба ривояти динҳои сомӣ, Одаму Ҳавво хурданду аз биҳишт ба замин парт шуданд. Гӯё ҳикматест азалӣ, ки дар рӯҳияи кунҷкови навъи башар ҳакк шудааст ва ҳамчунон рӯи замин ҳам дунболи он меваи мамнӯъи ширин мегардад.

Бо муруре ба торихи башарият метавон ин ҳикматро радёбӣ кард, ки ҳамвора мардум суроғи он меваи мамнӯъро гирифтаанд. Ҳар чи мамнӯъ аст, марғубтару хостанитар аст ва ҳар чи муҷоз аст, мавриди он ҳама таваҷҷуҳ нест.

Аммо аҷаб он ки ин ҳикмати мубарҳану равшан пайваста аз чашму зеҳни сардамдорону давлатдорон меуфтад ва барояшон дардисарҳое месозад, ки саранҷом ба сарнагунишон меанҷомад. Ҳокимоне, ки дар Эрони подшоҳӣ мехостанд ба зӯр мардумро аз ислом бикананду дар ҳайъате дигар биороянд, аз тахту тоҷи худ маҳрум монданд. Чун тӯдаҳо ба самти он меваи мамнӯъи ширин шитофтанд. Солҳо баъд аз он ҳокимони Эрони исломӣ ба зӯр бар сари занон ҳиҷоб афканданду бар фарқи мардон муҳри намоз кӯбиданд. Натиҷа он буд, ки мебинем: тӯдаҳо аз меваи таҳмилӣ гурезонанд ва дубора дар ҷустуҷӯи меваи мамнӯъ сардамдорони режимро дучори махмаса кардаанд.

Пас ҳар он чи таҳмилист, макруҳ аст ва ҳар он чи мамнӯъ, хостанист.

Чанде пеш дар хабаргузориҳои ҷаҳон хабаре дарз кард, ки дар Покистон бештар аз ҳар кишвари дигар вожаи “секс”-ро аз тариқи ҷустуҷӯгари интернетии Google меҷӯянд. Ин гузориш бовари ғолиби мардуми Ховарзаминро зери суол бурд, ки кишварҳои Ғарбро маҳди сексу таназзули ахлоқӣ медонанд. Зоҳиран, масъалаи сексу аъмоли ҷинсӣ бештар дағдағаи фикрии афродест, ки дар ҷомеъаҳои баста ва суннатӣ ба сар мебаранд ва кишварҳое, ки мушкилашонро бо ин мавзӯъ ҳал кардаанд, онро дар раддаи аввали ниёзҳояшон қарор намедиҳанд. Аммо занҷиру завлонаҳои иҷтимоъию урфӣ дар кишварҳое, ки ҳанӯз бо ин муъзал дасту панҷа нарм мекунанд, ин мавзӯъро табдил ба музоҳимати зеҳнии бисёре кардааст. Дар натиҷа, ҳифзи зоҳир ба вазифаи дараҷаи якум табдил мешавад ва ҳифзи ботин аҳамияти худро аз даст медиҳад. Ба ҳамон шеваи достони Эраҷ Мирзо дар бораи як зани ҳиҷобӣ, ки дар мулоқоте бо як мард исматашро бохт, аммо ҳамчунон хушнуд буд, ки печаи ҳиҷобашро аз даст раҳо накард:

Вале чун исмат андар чеҳрааш буд,
Аз аввал то ба охир чеҳра нагшуд.
Дудастӣ печа бар рух дошт муҳкам,
Ки чизе н-ояд аз мастуриаш кам.
Чу хурдам сер аз он ширин кулӯча,
“Ҳаромат бод!” гуфту зад ба кӯча.
Ҳиҷоби зан, ки нодон шуд, чунин аст,
Зани мастураву маҳҷуба ин аст...
Чу зан таълим диду дониш омӯхт,
Равоқи ҷон ба нури биниш афрӯхт,
Ба ҳеч афсун зи исмат барнагардад,
Ба дарё гар биуфтад, тар нагардад...
Чу дар зан иффату озарм бинӣ,
Ту ҳам дар вай ба чашми шарм бинӣ...
Куҷо фармуд пайғамбар ба Қуръон,
Ки бояд зан шавад ғӯли биёбон?!..

Аммо ширинии меваи мамнӯъ танҳо дар ин ҳарфу ҳадиси магӯ нест, балки ба ҳитаи сиёсат ҳам доман мекашад, ки як намунаи онро дар боло зикр кардем. Намунаҳои фаровони дигар ҳам ҳаст, ки суқути импротурии Шӯравӣ аз наздиктарину барҷастатарини онҳост. Ҳар чи мамнӯъ буд, тамоюл офариду марғуб шуд. Агар диндорӣ мамнӯъ бошад, бединӣ макруҳ мешавад. Ва агар диндорӣ иҷборист, бединӣ хостанист. Ба қавли шоъир:

Парирӯ тоби мастурӣ надорад,
Чу бандӣ дар, зи равзан сар барорад.

Агар маҳбубияти раҳбари як кишвар бар мардум таҳмил шавад, раҳбар манфур мешавад. Ва агар танаффур аз шахсе бар тӯдаҳо таҳмил шавад, ҳисси бечоранавозии фитрии мардум шахси мавриди назарро маҳбуб мекунад.

Ин вокунишҳои воруна (баръакс) ҳамвора сидқ кардаанду мекунанд. Барои намуна, гуфтугӯи ахири раисиҷумҳурии Эрон бо шабакаи телевизюни омрикоии Fox News, ба бовари бисёре, аз Маҳмуди Аҳмадинажод чеҳрае мазлуму маҳбуб тарсим кард, чун гӯянда бидуни риъояти одоб бар раҳбари як кишвар чунон метохт, ки гӯӣ бо дузди як баққолӣ тараф аст.

Кӯтоҳсухан, аз ин ҳикмати бостонӣ метавон ба осонӣ дар ҳар заминае аз зиндагӣ баҳра бурд. Агар моилем, ки як меваи бахусус ширин ҷилва накунад, беҳтар аст мамнӯъаш накунем. Шуъури инсонӣ саранҷом онро ба таври шоиста арзишёбӣ хоҳад кард. Андешае, ки сардамдорони имрӯз мамнӯъаш медонанд, фардо бар худи онҳо ҳукумат хоҳад кард. Шинохти озодонаву дақиқи он андеша метавонад чашмҳои баста бо шираи таъассубро боз кунад ва натиҷаҳои беҳтаре дар пай дошта бошад. Муҳим он аст, ки суфраамон аз анвоъи меваҳо холӣ намонад ва ҳамеша имкони гузиниш вуҷуд дошта бошад. Пас боиста аст, ки дар айни раҳо кардани андешаҳои мавҷуд бо канкошу мунозирот дар паи тавлиди андешаҳои тоза ва созанда бошем, то шояд меваи ширинтаре арза шавад, ки аз қазо мамнӯъ несту ҷаззобияти бештаре дорад.

On Foreign Conspiracy

Андар дасисаи бегонагон

(вижаи Ногуфтаҳои Нигоҳ)

Оё ҳаргиз ҷое шунидаед, ки як фаронсавӣ хунрезиҳои инқилоби 1789-и Фаронсаро натиҷаи бозиҳои пуштипардагии инглисиҳо бидонад? Ё як инглисӣ инқилоби 1688-ро, ки ба таназзули мақоми салтанатӣ анҷомид, кори дасти олмониҳо фарз кунад? Ё ҳатто як рус инқилоби Уктубрро рӯйдоде таҳмилшуда аз сӯи Бритониё ангорад, ки ба раҳбари он инқилоб паноҳ дода буд? Ман ки нашунидаам ва тасаввур ҳам намекунам, ки чунин пиндорҳое ба мухайялаи ғолиби мардуми он сарзаминҳо роҳ ёбад. Яъне дасиса ё тавтеаи ҳамсоягон чизе нест, ки мояи нигаронии онҳо бошад. Тавтеапиндорӣ дар ҷомеъаҳое, ки аз эътимод ба нафс ё худбоварӣ бархурдоранд, ҷой надорад.

Аммо дуруст баръакси онро метавон дар ҷомеъаҳои гирифтор мушоҳида кард. Ҳар рӯйдод ва иттифоқе метавонад бароянд (натиҷа)-и талошҳои хасмонаи ҳамсояҳои норафиқ бошад. Эътирози мардум дар фалон ҷой, эътисоби коргарон дар ҷои дигар, даргирии гурӯҳе ёғӣ бо нерӯҳои давлатӣ ва ҳатто ҷанги хонумонсӯзи дохилӣ, ҳама ва ҳама аз паёмадҳои пайкори пинҳони ҳамсояҳоест, ки ханда бар лабу дашна дар каф доранд. Ин бовари қишрҳои гуногуни ин даста аз ҷомеъаҳост ва дар миёни мақомоташон ҳам боварест ошкору ниҳон.

Ва маъмулан ин боварҳо бепоя нестанд. Ба ростӣ ҳам решаи он эътирозу эътисобу даргирию ҷангҳо метавонад ба берун аз марзҳои кишвар биравад; нахи бозигарони ин рӯйдодҳо метавонад дар дасти луъбатбозони хориҷӣ бошад. Боризтарин намунаи як чунин бозии бадсиголона панҷ сол ҷанги дохилии девонавори Тоҷикистон буд, ки бегонагоне ҳезумашро анбошта буданд ва гӯё ба тамошои як оташбозии муфассал нишаста буданд. Аммо он бозии хунин сурат намегирифт, агар бозигарони дохилӣ аз худ андаке дирояту ҳушёрӣ, хештандорию ватандорӣ ва шуъури як инсони пешрафтаро буруз медоданд. Танҳо инсонҳои ибтидоиро метавон дастхуши рӯйдодҳое аз он даст кард. Инсони болиғ бозича намешавад.

Агар чизе бо номи “ватан” ё “меҳан” барои шаҳрвандони ҷомеъа арзиш дошта бошад, худ ба худ барои “ҳамватан” ё “ҳаммеҳан” низ арзише воло эҷод мешавад. Ва ҳеч омили хориҷӣ қодир нахоҳад буд як фарди солими ҷомеъаи маданиро ба андозае барангезад, ки қасди ҷони ҳаммеҳанашро кунад. Ин як мантиқи сода аст, ки дар ҷомеъаҳои маданӣ ниҳодина шуда ва амал мекунад.

Омили дигаре, ки монеъ аз бозича шудани афрод мешавад, огоҳии фарогир ва дурӣ аз таъассуб аст. Таъассуб, ки баҳсашро ҳафтаи гузашта доштем, ба осонӣ аз афроди гирифтор ба он бозичаҳои хатарноке месозад, ки ҳар он метавонанд мавриди истифодаи бегонагони бадхоҳ воқеъ шаванд. Он таъассуб метавонад нисбат ба ақидае хос буруз кунад ё нисбат ба ҷоҳу мақом.

Аз ин рӯ дар ҳамаи рӯйдодҳои фаҷеъе, ки аз берун ҳидоят мешаванд, бегонагон суроғи афроди мутаъассиберо мегиранд, ки тамаъи ақидатӣ ё манзалатишон бар арзиши “ҳаммеҳанӣ” чира шудааст.

Кофист аз худамон бипурсем, ки агар рӯйдодҳои хунин ба ростӣ кори дасти омилҳои хориҷист, чаро ва чигуна мо бозичаи дасти онҳо воқеъ шудаем? Магар на сустии аносирамон дар меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстӣ буд, ки моро ба бероҳа кашонд? Вагарна ба баҳонаи дифоъ аз ақидаҳое, ки ҳанӯз ба дарки дурусташон муваффақ нашуда будем, бори нанги бародаркуширо намепазируфтем. Вагарна ба абзори дасти душмане табдил намешудем, ки бо дилхушии дижхимона бисоти наслкушӣ дар Тоҷикистонро паҳн карда буд ва бо истифода аз бемаърифатии мо моро мекушт.

Рӯзгори абасе буд он панҷ соле, ки бори нангаш имрӯз ҳам гаронӣ мекунад. Мо он рӯзҳоро назистем, балки муҷриёни марги худамон будем; фавҷ-фавҷ мурдем, то душманеро хушнуд кунем. Ба хотири боварҳое, ки ба чизе ҷуз таъассуби хушку берӯҳ устувор набуд, тарҳи бегонагони фурсатталабро ба иҷро гузоштем.

Ин иттифоқ танҳо бо тӯдаҳои ноогоҳ меуфтад ва бузургтарин дарси он рӯзҳои тираву тор ҳамин асли меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстист. Оё он дарсро ба хубӣ фаро гирифтаем ва оё аз бозича шудан дигар безорем? Оё дигар бегонаҳои бадхоҳ набояд дил хуш дошта бошанд, ки фардо ҳам бо истифода аз озу хушкбоварӣ (таъассуб) ва ноогоҳии мо ба тамошои оташбозие дигар хоҳанд нишаст? Оё рӯзгори абаси дигаре дар камини мо нанишастааст?

Воқеъиятҳои торих метавонад барои бархе талх бошад, аммо кас чорае ҷуз пазириши онҳо надорад. Дар торихи башарият ҳар нерӯе, ки бо дасти бегона бар курсӣ нишаста, сияҳном будаву сияҳном рафтааст. Танҳо миллатҳое, ки имрӯзу фардояшонро бо дастони худ сохтаанду сарнавишташонро худ рақам задаанд, сари баланду овози расо доранд. Тавтеапиндорӣ ҳам аз миёни онҳо рахт баста, чун фазое барои дасисаҳои бегонагон боқӣ намондааст.

Албатта, омилҳои фаровони дигаре ҳаст, ки чунин шароитро падид меоварад. Як давлати бархурдор аз эътимод ба нафс, ки ба доду инсоф арҷ қоил аст ва ба мардум маҷоли нафас кашидану ҳарф задан медиҳад ва озодиҳои маданиро арзонӣ медорад, метавонад саранҷом ҷомеъае бино ниҳад, ки дар он мафҳумҳои меҳандӯстию ҳаммеҳандӯстӣ ҷойгоҳи ростин ва на тазоҳурии худро пайдо мекунанд. Дасти бегонагони бадсигол ҳам аз як чунин ҷомеъаи мунсаҷим кӯтоҳ аст.

On Fanaticism

Андар таъассуб

Дунёи саршор аз таъассуб ба киштие мемонад, ки дар ҳоли наздик шудан ба кӯҳи ях аст. Ҳар он метавонад ба он пораи азими ях бархураду тикка-пора шавад. Дунёи пуртаъассуб Титаникест, ки ҳамаи сарнишинонашро бо худ ба қаъри нестӣ хоҳад бурд.

Таъассуб зоидаи пешониҳои тангу зеҳнҳои маҳдуд аст. Касе харидори матоъи таъассуб аст, ки матоъи андак дидааст ва дар муқоисаи матоъҳо оҷиз аст ва ба як матоъе, ки (то ҳадде) мешиносад, иктифо мекунад. Таъассуб аз чашмҳои надидаву гурусна метаровад. Гуруснагӣ боризтарин нишонаи фақр аст ва фақр, ба вижа аз навъи маънавиаш, ҳамон кӯҳи яхест, ки саранҷом Титаникро ба қаъри об хоҳад фиристод.

Таъассуб бепадару модар аст ва ба ҳар заминае аз зиндагӣ мисли кирме, ки себеро мековад, роҳ меёбаду ҷо хуш мекунад. Рагаҳои таъассуб рӯи гардани диндорону бединон баланд мешавад. Бӯи бади таъассуб дар арсаҳои сиёсӣ, маҳаллӣ, қавмӣ, нажодӣ, ҷинсиятӣ ва ҳирфаӣ димоғҳои солимро меозорад. Ва ҷомеъа ҳар чи гирифтортар бошад, ин бӯи бад озорандатар мешавад ва ақлҳоро беш аз пеш тира мекунад. Таъассуб навъе моддаи мухаддири маҷозӣ барои оромиши мағзҳои нотоб аст.

Таъассуб ҳаққу ноҳақ намешиносад, чун решаҳои он бар пояи боваре медавад, ки мутлақу нармишнопазир аст ва роҳро ба рӯи ҳар далелу шавоҳиде, ки чолишангез бошад, бастааст. Таъассуб аз чолишу пурсиш мегурезад ва аз чолишгару пурсишгар мутанаффир аст. Мисли як инсони муътод, ки ба ҳар қимате ҳозир аст маводди мухаддирашро аз каф надиҳад. Аз ин рӯ таъассуб шакку гумонро хуш надорад ва бо афроди шаккок сари ситез дорад.

Таъассуб бо дониш ҳам миёнаи хубе надорад ва дар мавориди бисёре донишро душмани худ медонад. Ҳатто дар Омрико, ки ба назар меояд, ба ҳисоби таъассуб расидааст, чунин нест. Назарсанҷиҳо нишон медиҳанд, ки теъдоди қобили таваҷҷуҳи мардуми он кишвар умри башариятро бештар аз 6000 сол намедонанд. Ба бовари онҳо, Худованд Одаму Ҳавворо дар соли 4000 пеш аз мелод дар биҳишт офарида, бо вуҷуди ин ки додаҳои бостоншинохтӣ умри насли навини башар (Homo Sapiens)-ро ҳудуди 150 ҳазор сол баровард кардаанд. Вуҷуди ободиҳои бостонии 7000-сола ҳам ба бовари ин бахш аз мардум латма намезанад, чун бовари онҳо бар пояи таъассуб устувор аст ва бо далелҳои илмӣ сарукоре надорад.

Барои як мутаъассиби қавмӣ ё нажодӣ ҳам ин ҳақиқат маҳалле надорад, ки насли навини башар дар як нуқтаи ҷаҳон (Офриқои Шарқӣ) падид омада ва сипас дар гӯшаву канори ин кӯраи хокӣ пахш шудааст. Бино ба бовари ӯ, қавми мавриди назараш аз тираву тухмае дигар аст, ки бештар аз қавмҳои дигар мавриди инояти Худованд буда. Ин ёфтаҳои донишмандон, ки танҳо ҳудуди сӣ тан аз он одамони аввалия наздик ба 100 ҳазор сол пеш аз Офриқо ба Ховари Миёнаву Осиёву Урупо муҳоҷират карданд ва ҳамаи мо аз тухмаи ҳамон гурӯҳи насли башар ҳастем, хилофи боварҳои мутаъассибонест, ки гӯшашон бидеҳкори ҳарфи илм нест. Мавлавӣ ҳудуди 800 сол пеш бо дарки мавзӯъи ваҳдати офариниш гуфта буд: “На аз Румам, на аз зангам, Ҳамон беранги берангам”. Аммо бовар ба мантиқи ин ҳақиқати илмӣ барномаҳои мутаъассибонро нақш бар об хоҳад кард. Мутаъассибон монеъи рушди донишанд. Танҳо посухи мутаъассиб ба ҳарфи дониш “На!”-и баланд аст, бидуни ин ки он “На!”-ро бо тавзеҳоте тавҷеҳ кунад ва онро бар курсии мантиқ бинишонад.

Илм мегӯяд, ки аҷдоди мо дар Офриқо панҷ милюн сол пеш тоза роҳ рафтан ба рӯи ду поро фаро гирифта буданд ва мағзашон коркардҳои печидатаре касб карда буд ва онҳоро аз ҳамнавъони бӯзинашаклашон мутамоиз ва ҷудо кард. Таъассуб мегӯяд, ки инсон ба ҳамин шакле, ки имрӯз ҳаст, офарида шуд ва ҳеч рабте ба боқии олами вуҷуд надорад. Чун бардошти фарди мутаъассиб аз навиштаҳои мазҳабӣ ҳарф ба ҳарф аст ва тасаввур намекунад, ки манзури он навиштаҳои муқаддас метавонад маҷозӣ бошад. Чун “гил” ё “гиёҳ”-е, ки ба унвони моддаи аввалияи бадани инсон дар китобҳои мазҳабии гуногун омадааст, бино ба илм ҳам дар раванди ташаккули башар ва ҳамаи мавҷудоти зиндаи дигар нақш дошта, аммо на ба шакли афсонаие, ки аз бардошти таҳтуллафзии мутаъассибон бармеояд. Мутаъассиб роғиб нест бовари мазҳабиашро бо илму дониш оштӣ диҳад, вагарна ин мусолеҳа шуданист.

Ба ростӣ, як мутаъассиби динӣ на ба Офаридгор, балки ба дини худаш имон дорад. Аз Офаридгор тасвиреро барои худ халқ карда ва танҳо ҳамон тасвирро сазовори ситоиш медонад ва усули ситоишро танҳо дар чорчӯби дини худ мепазирад ва бовари дигаронро ноқис ё ғалат медонад. Ҳарчанд Мавлавӣ хитоб ба Офаридгор гуфта буд: “Манзур туӣ, Каъбаву бутхона баҳонаст!” ва Абӯрайҳони Берунӣ бутпарастони ҳиндиро ҳам бар пояи ҳамин мантиқ “муъмин” дониста буд, таъассуб ҷуръати такрори ин ҳақиқатро аз бисёре рабудааст.

Таъассуб Офаридгореро, ки мағзу шуъурро барои андешидан ба мо ато карда, аз офаридааш пушаймон мекунад. Пас таъассубу мутаъассиб бо Офаридгор ҳам сари ситезу инод доранд.

The Jewish Mevlana of Shiraz

Ҷилди "Шарҳи Шоҳин"

Мавлонои яҳудии Шероз

(вижаи "Ногуфтаҳо"-и Нигоҳ)

Бад нест барои муддате аз ногуфтаниҳо биосоему ногуфтаҳое бисароем, ки то кунун андак забоне гуфтаву камтар гӯше шунуфта, аммо дар аҳамияти ин мактубу нияти ин маҷзуб гумоне раво нест, ки ҳадаф ҳамоно афзудан бар кӯлбори огоҳӣ аз рӯзгори пешину имрӯз аст.

Насри мусаҷҷаъ ба канор, инро ҳам бигӯем, ки забони мо маҷзубони фаровоне доштааст. Ба дарки ин муҳим борҳо расида будам ва парершаб бори дигар расидам; замоне ки китобе ба дастам уфтод, ба хатти ибрӣ, аммо ба забони порсии ороставу муваққар. Аз фарти бесаводӣ то кунун намедонистам, ки лотину сириллик танҳо расмулхатҳои бегонаи муъосир набудаанд, ки забони мо бад-онҳо нигошта шудааст. Китобҳои бисёре ба хатти ибрӣ (яҳудӣ) ва забони порсӣ тадвин шуда, ки дидани се ҷилд аз онҳо бароям муяссар шуд ва ҳамин ҳоло яке аз онҳо дами дастам аст.

Рози нуҳуфта дар китоб чунон шӯре дар ман афканд, ки тасмим гирифтам тилисми хатти ибриро бишканам ва нахустин байтҳои ин китобро бихонам.

Ҷумлае, ки дар сароғози манзума омадааст, ибрист (Бшем эл рахум...). Мешуд ҳадс зад, ки манзур ҳамон “Ба номи Худованди бахшандаи меҳрубон” аст, ки ба муъодили арабии худ бисёр наздик аст. Дигар ҳар чи буд, порсӣ буд, аммо ба хатти ибрӣ:

Оғози сухан бино ниҳодам,
Бар номи аҳад забон гушодам.
Бар номи кариму қодири пок,
Шавандаи аршу лавҳу афлок.
Халлоқи буду набуди даврон,
Аллому алими нутқи мурғон.
Бахшандаи тоҷу тахти шоҳӣ,
Рӯзидеҳи мӯру мурғу моҳӣ.
Донандаи розҳои пинҳон,
Маъбуди макону кавну аркон.
Қанному раҳими кулли ашё,
Ҳастидеҳи кӯҳу дашту дарё.
Донои руқуми тахтаи хок,
Шамъи дили ошиқони ғамнок...
Дар сунъи ту ақлу дида мадҳуш
Гардидаву нутқ гашта хомӯш.
Дар қудрати ту басар чӣ донад,
Андеша бар он куҷо расонад...

То ба ин байт расидам, нохудогоҳ нахустбайти Шоҳнома тадоъӣ шуд:

Ба номи Худованди ҷону хирад,
К-аз ин бартар андеша барнагзарад.

Шакке дар таъсири мустақими Фирдавсӣ бар нависандаи он китоб набуд. Ва то аз шоъири он абёт маълумоте чанд ба даст овардам, ҳар чи шак буд, ба яқин мубаддал шуд.

Унвони китоб “Шарҳи Шоҳин” аст. Шоҳини Шерозӣ, ки мегӯянд дар садаи 14 мелодӣ дар шаҳри Шероз ба дунё омада, дар миёни яҳудиён бо номи “Мавлоно Шоҳин” маъруфу маҳбуб аст. Ӯ барҷастатарин шоъири порсисарои яҳудист, аммо ба забони форсӣ дар бораи ӯ иттилоъот бисёр андак аст. Он чи медонем, чанд китобест, ки аз ӯ боз монда ва ҳамагӣ ба забони порсӣ ва хатти ибрист. Маъруфтарини онҳо “Мӯсонома” аст, ки Мавлоно Шоҳин ба пайравӣ аз “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ офарида ва дар он сарнавишти қавми яҳудро бозгӯ кардааст. “Мӯсонома”-ро “Туро” ё “Тавроти Шоҳин” низ меноманд. Сароиши ин китоб соли 1359 мелодӣ ба сар расид. Ҷолиб ин ҷост, ки бино ба ривояти яҳудиҳо, Шоҳин Тавроти манзумашро тайи сӣ сол навишта; дуруст ба ҳамон муддате, ки “Шоҳнома” суруда шуд.

Сафҳаи нахусти "Шарҳи Шоҳин"

Аммо китобе, ки акнун ба лутфи дӯсте дар ихтиёри ман қарор гирифта, достони манзуми малика Эстер ё Ситора – шаҳбонуи яҳудии Эрони ҳахоманишист, ки бино ба ривояти Таврот, бо тадбиру ҳушёрӣ аз наслкушии қавми яҳуд тавассути як вазири дарбори эрониён ҷилавгирӣ кардааст. Ин достон Хишоёршоҳ (Аҳасуерус) – подшоҳи ҳахоманишии Эронро фармонравое додгар тарсим мекунад, ки то аз дасисаи вазираш Ҳомон алайҳи яҳудиҳо огоҳ мешавад, худи вазирро ба дор меовезад. Имрӯз ҳам дар миёни яҳудиёни Бухоро мақоле ҳаст, ки мегӯянд: “Дор ба сӯи Ҳомон баргашт”, ки муъодили “Чоҳкан зери чоҳ”-и мост.

Ин нусхаи “Шарҳи Шоҳин” дар даҳаи 1970 дар Байтулмуқаддас чоп шуда, аммо дастнависи он бас қадимитар аст ва мутаъаллиқ ба яҳудиёни Бухорост. Аз ин рӯ зеру забар ё эъроби яҳудии китоб бар мабнои гӯиши бухороӣ иншо шуда, ки хондани онро барои яҳудиёни Эрон бисёр сахт кардааст.

Ба назар мерасад, ки худи Шоҳини Шерозӣ маснавиҳояшро дар оғоз ба хатти форсӣ навишта бошад ва сипас яҳудиён ба далели ҳурмату тақаддусе, ки барои хатти худ қоиланд, онро ба расмулхатти ибрӣ баргардондаву ҳифз кардаанд. Чун дар қитъае аз ашъори Шоҳин тавсифи чаҳор ҳарфи номи Мусоро мехонем, дар ҳоле ки Мусо (Моше) дар расмулхатти ибрӣ иборат аз се ҳарф аст.

Ин танҳо барги нозуке аз бӯстони анбӯҳи забони порсӣ дар миёни ғайриэрониён аст. Аммо баргест барроқу пинҳон. Дастикам барои бисёре аз мо дар кишварҳои порсигӯ Шоҳини Шерозӣ номе тоза ё фаромӯшшуда аст, дар ҳоле ки дар миёни яҳудиҳо арҷе, ки ӯ дорад ҳамсанги эҳтироми порсигӯён ба Ҳофизи Шерозист. Яъне яке аз бузургтарин чомасароёни яҳудӣ ҳам парвардаи хоки шоъирхези Шероз аст. Осори Шоҳини Шерозӣ афзун бар ин ки ба забони мост, пораҳое аз торихи моро ҳам фаро мегирад ва ба гунае баёнгари нигоҳи яҳудиён ба ториху фарҳанги эрониён аст.

Academician Shakuri on Bukhara Coup

Дар матлабе, ки ба муносибати навадумин солрӯзи балвои сурхи Бухоро таҳия шуд, устод Муҳаммадҷон Шакурӣ суханони пурмуҳтавову омӯзандае гуфт, ки ҳайфам омад ҷудогона рӯи торнигор қарор надиҳам. Мухолифони бозгашт ба хатти порсӣ ҳам метавонанд аз суханони устод панд бигиранд. Суханони устод Шакурӣ бидуни дасткорию вероиши муфассал аз гуфтугӯи телефунии Як Дарвеш бо эшон мунташир мешавад.

Паёмадҳои фарҳангии балвои Бухоро (02.09.1920)

Муҳаммадҷон Шакурии Бухороӣ

Бухоро яке аз бузургтарин марказҳои фарҳанги мардуми тоҷик дар Варорӯд буд, ки дар тӯли асрҳо лоақал аз замони Сомониён дар фарҳанги мардуми тоҷик, дар адабиёт ва забони эшон нақши муассир дошт. Маркази фарҳангии бисёр қавӣ буд. Мо чандин маркази фарҳангӣ доштем ва қавитарини онҳо Бухоро буд. Пас аз инқилоб, чун Бухороро хароб карданд, чун давлати Бухоро дар соли 1924 барҳам хурд, яъне Ҷумҳурии Бухороро ба импротурии булшевикӣ илҳоқ карданд, Бухоро ба сифати пойтахти як давлати бузург аҳамияти худро аз даст дод ва умри торихии Бухоро ба охир расид. Дар андак муддат ончунон хароб шуд, ки ба як шаҳри музофотии дараҷаи дуюму сеюм табдил ёфт. Ин дигаргунӣ барои рушду камоли фарҳанги мардуми тоҷик натиҷаҳои бисёр манфӣ дод.

Мардуми тоҷик миллатест, ки дар тӯли асрҳо тамаддуни бузурги шаҳрӣ ба вуҷуд овардааст. Фарҳанги мардуми тоҷик маҳсули ҳамин тамаддуни бузурги шаҳрист ё баръакс. Пас аз инқилоб, ки Бухоро ба сифати давлат барҳам хурд ва ба сифати пойтахт аҳамияти худро аз даст дод, дигар маркази сиёсӣ, фарҳангӣ ва иқтисодӣ набуд, мардуми тоҷик то андозае аз он тамаддуни бузурги шаҳрии худ маҳрум шуданд, дуртар рафтанд.

Он суннатҳои қадимии фарҳангӣ, ки дар Бухоро ташаккул ва инкишоф ёфта буд ва дар дигар шаҳрҳову марказҳои мо – Балх, Самарқанд, Хуҷанд ривоҷ ёфта буд, дар замони шӯравӣ дар Тоҷикистони мо идома ёфт. Лекин қисман идома ёфт, на комилан. Вақте ки соли 1924 Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис шуд, як шаҳр ҳам надошт. Он миллати тоҷик, ки ҳазор сол тамаддуни шаҳрӣ офарида буд, акнун як шаҳр надошт. Бухоро барҳам хурду тамоман хароб шуд. Дигар шаҳрҳо берун аз Тоҷикистон монданд... Ин дигаргунии куллӣ наметавонист, ки барои инкишофи фарҳангии мардуми тоҷик бенатиҷа бошад.

Дар натиҷа мо мебинем, ки мардуми тоҷик солҳои 1930 ва солҳои баъд кам-кам аз тамаддуни шаҳрӣ дур мешуданд. Унсурҳои шуъури фулклурӣ қувват ёфт.

Бухоро барои ташаккули тамаддуни замони Сомониён нақши бисёр муассир дошт. Нақши асосӣ дошт. Аз ҷумла дар ташаккули забони адабии форсии дарӣ. Дар замони шӯравӣ миллати тоҷик аз ин неъмат дур монд ва таъсири забони Бухоро ба забони адабии Тоҷикистон торафт камтар шудан гирифт. Имрӯз мо ҳеч наметавонем, ки забони муъосири тоҷикиро ба роҳи пештараи он, ба роҳи торихии он, ба роҳи ҳамбастагӣ бо адабиёти клоссики ҳазорсола баргардонем.

Масъалаи баргаштан ба хатти форсӣ яке аз масъалаҳоест, ки мо бояд дар ин роҳ ҳал кунем. Ба хатти форсӣ баргаштанамон лозим аст. Дар хатти форсӣ вежагиҳои форсӣ, вежагиҳои форсии тоҷикӣ бисёр хуб ифода шуда буд. Бино бар ин, ин хат дар торихи мо рули бисёр калон бозӣ карда буд; дар инкишофи фарҳанг, дар инкишофи шуъури мардуми мо. Забони мо ба қолиби хатти форсӣ рехта шуда буд ва ҳоказо.

Ин яке аз масъалаҳост. Боз масъалаҳои дигаре ҳаст, ки барои ба роҳи пештараи худ даровардани забони муъосири мардуми тоҷик зарур аст.

Инқилоби Бухоро пеш аз ҳама миллати тоҷикро аз роҳи торихии ӯ, ки ба оҳистагӣ идома меёфт, берун кард, ба бероҳаи торих баровард, ба роҳҳои ноошно, номуносиб, нолоиқ дохил кард, рушди торихии миллатро ба тарафи дигар гардонд; ба тарафи номатлуб, ба тарафе, ки моро аз гузаштаи худ, аз ҳазорсолаҳои пештар торафт дуртар бурд.

Акс баргирифта аз торнамои Ойина аст.

Oh Bukhara, Live Long!

Эй Бухоро, дер зӣ!

Шаҳре, ки дар абёти Рӯдакӣ ҷовидона шудааст, дар даврони ӯ ва садсолаҳо пас аз ӯ ҳам маркази умдаи фарҳангу тамаддуни минтақа буд, аммо ҳаводиси навад сол пеш Бухороро ба ҳошия ронд.

Навад сол пеш дар ҳамин рӯзҳо садҳо намоянда аз сарзаминҳои Ховарзамин дар шаҳри Боку гирди ҳам омаданд ва нахустин “Кунгреи мардумони Шарқ”-ро барпо карданд, то заминаи раҳоӣ аз истибдоди “империализм”-ро бичинанд. Дар раъси ин ҳамоиш булшевикҳои рус қарор доштанд, ки се сол пеш аз он бо ваъдаи дарҳам шикастани империализм дар Петроград рӯи кор омада буданд.

Дар рӯзҳои баргузории ин ҳамоиш Артиши Сурх пушти дарвозаҳои Аморати Бухоро қарор дошт. Таъаррузи булшевикҳо ба Аморати Бухоро дар соли 1918 ба нокомӣ анҷомида буд. Аммо ин бор Михаил Фрунзе, сарлашкари румониёитабори рус, ҳавопаймоҳои ҷангандаи азиме ба ҳамроҳ дошт ва мутмаин буд, ки нерӯҳои пароканда ва номуҷаҳҳази амир Олимхони манғит зарбаҳои муҳлики булшевикҳоро тоб нахоҳанд овард. Бумбафканҳои Артиши Сурх пойтахти аморатро тайи чаҳор шабонарӯз ба вайронӣ кашонд. Ҷалол Икромӣ, нависандаи тоҷик, ки дар он рӯзҳо дар атрофи шаҳр зиндагӣ мекард, солҳо баъд дуди ғализеро ба ёд овард, ки фазои шаҳр ва перомуни онро фаро гирифта буд.

Сайид Олимхон – вопасин амири Бухоро як каф хоки шаҳрашро дар сандуқчае ба ёдгор гирифт ва бо шуморе аз надимону нерӯҳояш ба рустои Душанбе дар шарқи аморат фирор кард ва чун булшевикҳо ба Душанбе ҳам наздик шуданд, қаламрави аморати аздастрафтаашро тарк кард ва ба Афғонистон паноҳ бурд. Олимхон то поёни умр умеди бозгашт ба тахту тоҷашро аз даст надод ва аз мизбонаш Амонуллоҳхон – фармонравои Афғонистон хотире озурда дошт, ки дайни ухуввати исломӣ ба ҷой наовард ва заминаи бозгаштро барои ӯ фароҳам накард. Вай дар соли 1944, дар ҳоле ки аз саломати равону ду чашми бино маҳрум монда ва аз суқути Иттиҳоди Шӯравӣ ба дасти Олмони нозӣ навмед шуда буд, дар ҳаволии Кобул даргузашт ва дар мазори Шуҳадои Солеҳин хок шуд. Ҳаводорони мусаллаҳи амир то даҳаи 1930 пайваста талош мекарданд, ки бо ҳамлаҳои пароканда аз хоки Афғонистон ба аморати пешин рахна кунанд ва амирро бозпас бар тахт биншонанд, ки муяссар нашуд.

Сайид Мир Муҳаммади Олимхон ҳаштумин ва охирин амири дудмони муғулии Манғит буд, ки бо фурӯпошии импротурии Нодиршоҳи Афшор дар садаи 18 зимоми умурро дар Варорӯд ба даст гирифта буданд ва шоҳиди заволи тадриҷии Бухоро ба унвони конуни фарҳангу тамаддуни минтақа буданд. Албатта, то поёни умри Бухоро рӯи сиккаҳо ва нишонҳои давлатӣ Бухорои Шариф ба унвони “Боғчаи олам” ва “Маркази ислом” муъаррифӣ мешуд. Ба гуфтаи Камолиддин Абдуллоев, торихдони тоҷик, шаҳри Бухоро қабл аз суқути аморат ҳудуди 400 мадрасаву масҷид ва 800 мударрису 34 ҳазор муҳассил дошт. Аммо бештари осори он қабл аз садаи 18 сохта шуда буд ва дар садаи 20 Бухоро ба як пораи вопасмонда дар ҳавошии импротурии Русия табдил шуда буд. Шикаст дар баробари Русия дар соли 1868 амири Бухороро дар мақоми туйулдори “оқподшоҳ” ё тезор (тсар) қарор дода буд.

Бо суқути Бухоро нақшаи қавмӣ ва сиёсии минтақа бакуллӣ дигаргун шуд. “Ҷумҳурии Шӯравии Халқии Бухоро”, ки дар паи ҳамлаи артиши Русия таъсис шуд, дар соли 1924 миёни ҷумҳуриҳои навпо ва навноми Узбакистон, Тоҷикистон ва Туркманистон бахш шуд ва аз Бухоро дигар чизе намонд, ҷуз як шаҳри вайрона, ки дигар ҳаргиз надурахшид, гӯ ин ки ба фаромӯшхонаи торих уфтодааст. Забони форсӣ, ки забони расмии аморат буд, аз курсӣ уфтод ва узбакӣ ба ҷои он нишаст. Мадориси форсӣ таътил шуданд ва форсизабонон дар шиносномаҳояшон “узбак” шуданд ё ба Бухорои Шарқӣ кӯч бастанд, ки акнун “Тоҷикистон” ном дошт ё аз баҳри мақому манзалати “соҳибхона будан” гузаштанду ранҷу азоби “тоҷик будан”-ро ба ҷон хариданд.

Ҳукумати кумунистӣ бисёре аз равшанфикрони бухороиро ба Тоҷикистон фиристод, то маркази фарҳангии тоҷикҳоро аз Бухорову Самарқанд ба деҳи Душанбе мунтақил кунад, ки қарор буд аз он шаҳре бисозанд. Яке аз онон Муҳаммадҷони Шакурӣ, фарзанди Садри Зиё - қозӣ-ул-қузоти аморати Бухоро буд. Устод Шакурӣ дар китоби “Фитнаи инқилоби Бухоро”, ки имсол мунташир шуд, бо истинод ба додаҳои торихӣ ва донистаҳои худ мегӯяд, ки он чи рӯзи 2 сентабри 1920 дар Бухоро иттифоқ уфтод, инқилоб набуд, балки таъаррузи Русия ҳамроҳ бо балвои булшевикҳои понтуркист ё понузбакист буд, ки камари фарҳанги эронии минтақаро шикаст.

Ба гуфтаи оқои Шакурӣ, вақте ки сардамдорони ҳукумати шӯравӣ дар Петрограду Маскав рӯи нақша аморати Бухороро тикка-пора мекарданд, муътақид буданд, ки танҳо миллатҳои бузурги сокини ин сарзамин узбакҳо ва туркманҳо ҳастанд. Ва танҳо пофишории кумунистҳои тоҷике чун Абдулқодир Муҳйиддинов, Шириншоҳ Шоҳтемур, Абдурраҳим Ҳоҷибоев, Аббос Алиев ва чанде дигар буд, ки Столин кӯҳистони Бухорои Шарқиро ба тоҷикҳо ихтисос дод; нахуст (1924) дар таркиби Ҷумҳурии Узбакистон ва сипас (1929) ба унвони як ҷумҳурии тамомъайёри шӯравӣ.

Акнун Бухоро бо 265 ҳазор ҷамъият панҷумин шаҳри бузурги Узбакистон ва маркази вилояти Бухорост ва бештари бошандагони ин шаҳр ҳамчунон тоҷиканд. Забони форсӣ маҳсур ба хонаҳост ва омӯзишу парвариш умдатан ба забони узбакист. Дар замони бозсозии Горбачёв бисёре аз мадориси Бухоро ба забони модарии мардуми бумии ин шаҳр (форсии тоҷикӣ) баргашта буданд, аммо бо фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ раванди узбаксозӣ аз сар гирифта шуд ва тамосҳои фарҳангию иқтисодии миёни ин шаҳр бо Тоҷикистон ба ҳадди ақал тақлил ёфт.

Акнун, ки мардумони ин диёр торихро боз менависанд, умедвории намояндагони ҳамоиши мардумони Шарқ дар Бокуро навъе содалавҳӣ таъбир мекунанд ва инқилобҳоеро, ки навад сол пеш Осиёи Миёнаро дарнавардид, кудето, балво ва ошӯб тавсиф мекунанд.

Акси боло аз Сергей Прокудин-Горский (аккоси салтанатии дарбори Русия) аст, ки соли 1915 аз Бухоро боздид карда буд.

An Alphabet for Mr. Usmanov

Алифбо барои И. Усмонов

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Агар ҳавсалаи танги гӯшаи “Ногуфтаниҳо” ё ҳатто ин сафҳаи нисбатан бузург маҷол медод, мешуд ба якояки иддаъоҳои подарҳавои профессор Иброҳим Усмонов, ки дар китобчаи “Баҳси алифбои тоҷикӣ” (2008) матраҳ кардааст, посухҳои дандоншикан дод. Ин китобча ба андозае аз шинохти хатту забону фарҳангу торих ба дур аст, ки ба ҳеч рӯй интизор намерафт аз қалами як “олими сол” битаровад. Аммо дар паи дебочаи кӯтоҳе, ки ҳафтаи гузашта мунташир шуд, мекӯшам ба яке-дуто аз иддаъоҳои пояӣ, аммо бепояи профессор бипардозам.

Усмонов панҷ омилро барои дарки зарурати тағйири хат ногузир мешуморад:

“– мувофиқ наомадани ҳарфу овоз;

– мувофиқ наомадани ҳарф ба табиати забон;

– дастнорас шудани мероси таърихӣ;

– аҳдофи динӣ ва этникию миллӣ;

– ҳадафҳои сиёсӣ”.

Ва дар паи он беибо мефармояд, ки баҳси тағйири хатти русӣ ба порсӣ дар Тоҷикистон аз ҳеч як аз ин омилҳо бархурдор нест. Мешавад так-таки ин омилҳоро бо мӯшикофӣ мурур карду дид, ки то куҷо ин иддаъои И. Усмонов воқеъият дорад.

Дар алифбои русии тоҷикӣ садоҳои бегона (ц, ы, ь) фаровон буданд, ки танҳо пас аз истиқлол аз хатти мо ронда шуданд. Аммо ҳамин акнун ҳам қавораи алифбои сириллик бо забони порсии мо ҳамхонӣ надорад. Барои намуна, садои “о”-и русӣ бо садои “о”-и порсии мову шумо тафовути фоҳише дорад. “О”-и русӣ гирдтар ва кашидатар талаффуз мешавад, ба вежа замоне, ки аломати “зада” ба рӯи он меуфтад. Яъне “дом”-и русӣ (ба маънои “хона”) бо “дом”-и порсӣ (ба маънои “тала” ё “қапқон”) талаффузҳои мутафовите доранд. “О”-и порсӣ бозтар талаффуз мешавад, ба гунае, ки дар бадви ҳукумати шӯравӣ ва пеш аз гузаштан ба хатти лотин имлои лотини номи рӯзномаи “Тоҷикистони сурх” “Tajikistani Surx” буд, на “Tojikistoni Surx”.

Дигар ин ки садои “а”-и русӣ ҳам ба садои “а”-и порсӣ шабоҳати андак дорад. Дар забони русӣ талаффузи ин садо мушорикати фаъъоли лабҳоро намехоҳад. Ба гунае, ки бо даҳони нимабоз ҳам мешавад “а” гуфт. Дар ҳоле ки “а”-и порсӣ (тоҷикӣ) бо лабҳои бозу кашида садо медиҳад. Барои намуна, “бар”-и русӣ (ба маънои “нӯшгоҳ”) аз “бар”-и порсӣ (ба маънои “самар”) талаффузи ҳамсон надоранд. Албатта, хатти сириллик боъис шудааст, ки ҳанҷори талаффузи порсии Осиёи Миёна ба вежа дар миёни насли ҷавон латма бибинад. Аммо лаҳҷаи як тоҷик ба ҳангоми такаллум ба забони русӣ бахусус дар талаффузи ҳамин ду ово сахт мушоҳида мешавад. “Как дела? Очень хорошо”-ро тамрин кунед ва бибинед, ки талаффузи он бо риъояти овоҳои порсӣ чи қадр лаҳҷаи тоҷикии шуморо барҷаста мекунад.

Далели дигар марбут ба садои “у” аст. Масалан, дар вожаи “суруд” мо аз куҷо бидонем, ки кадом “у” чи гуна талаффуз мешавад? Чун ҳар ду як шакл доранд. Аммо ононе, ки аз рӯҳи ин забон огоҳанд, медонанд, ки “у” нахуст кӯтоҳ асту “у” дувум кашидатар. Оё хатти сириллик ин амри муҳимро нишон медиҳад? На. Оё дар хатти порсӣ метавон ба ин тафовути муҳим пай бурд? Оре.

Ҳарфи “и”-и сириллик ҳам гӯишварони забони порсӣ (тоҷикӣ)-ро дучори сардагумӣ кардааст. Барои намуна, касе, ки аз хатти порсӣ ва рӯҳи ин забон огоҳ нест, дар талаффузи вожаҳое чун “бин” (феъли амрии “дидан) ва “бин” (“писар”) гиҷ мемонад; ё намедонад, ки садои “и” дар кадом як аз ду калимаи “бино” (яке ба маънои “сохтмон” ва дувумӣ ба маънои “касе, ки қодир ба дидан аст”) кӯтоҳ ё дароз аст; ё садои “и” дар вожаҳои “Сино” ва “Синд”-ро ҳамсон талаффуз мекунад, ки ғалат аст. Ин сардаргумӣ сирфан зоидаи хатти сириллик аст, ки таъсири ваҳшатноке рӯи талаффуз, забон ва ҳатто адабиёти мо гузоштааст. Бар асари ин иштибоҳ қофияҳое, ки бархе аз шоъирони мо мебанданд, ғалат аст ва он қофияҳо фаротар аз хатти сириллик корбурд надорад.

Бад-ин гуна, посухи ҳар ду омили аввалияеро, ки профессор Усмонов ба шакли “мувофиқ наомадани ҳарфу овоз ва мувофиқ наомадани ҳарф ба табиати забон” баршумурдааст, дар намунаҳои боло мушоҳида кардем. Дар хатти сириллики порсӣ на ҳарфу овоз бо ҳам созгорӣ доранду на табиъати забон бо ин расмулхат мечарбад.

Омили севумро профессор Усмонов беҳуда зикр кардааст, чун барои ҳамагон пур равшан аст, ки хатти сириллик ба монанди табаре тез пайванди насли шӯравӣ бо мероси гаронбори торихимонро қатъ кард ва боъис шуд, ки дарахти забон дар сомони мо бихушкад ва дигар шоҳкоре дар заминаи забону адаб дар ин сарзамини адабпарвар падид наояд. Ҳолати забони порсии Осиёи Миёна ҳамонанди дарахтест, ки аз решаҳояш гусаста шуда ва батадриҷ мемирад. Танҳо давои ин дард пайванди дубора бо реша, яъне бо хатти модарист. Аз он ҳазорон ҷилд дурри дарии суфта, ки то балвои сурх дар Осиёи Миёна ва фаротар аз он офарида шуда буд, шояд танҳо як гавҳари ночизаш ба чашми сирилликхони мо расидааст. Ҳукумати шӯравӣ бо он ҳама даму дастгоҳи муфассале, ки дошт, ҳатто агар тамоми мутарҷимони импротуриро барои баргардони осори порсӣ ба сириллик мегумошт, боз ҳам барояш муяссар намешуд, ки дастикам нисфи он осори куҳану арзишмандро баргардон кунад. Гусастагӣ аз мероси ғании адабию торихӣ миллатро ба андозае аз исму расми худ дур кард, ки акнун ҳатто мункири номи асили худу забони худ аст.

Дар мавриди “аҳдофи динӣ ва этникию миллӣ” ҳам фикр намекунам ниёзе ба тавзеҳи муфассал бошад. Чун аз ҳар манзари ин омил, ки бингаред, бозгашти тоҷикон ба хатти порсӣ, ки хатти дину ойину қавму миллаташон буда, ногузир ба назар мерасад.

Ва саранҷом омили “ҳадафҳои сиёсӣ”. Чи оқои Усмонов бихоҳаду чи на, хатти сириллики Тоҷикистон акнун дар ҷазирае ба сар мебарад, ки аз модараш - Русия фарсангҳо дур уфтодааст. Хатти лотини ҳамсояҳои турктабор ин занҷираи пайвастаро, ки аз Русия сар мегирифту дар Тоҷикистон ба сар мерасид, гусастааст. Он ҳамсояҳои турктабор бо ҳиммату ҷасорат хатти таҳмилиро канор гузоштанд ва барои наздикӣ ба ҳамтаборони туркашон хатти лотинро баргузиданд. Шояд бозгашт ба хатти порсии арабӣ барои онҳо амри ҳаётӣ набошад, чун мероси адабии пешинашонро, ки ҳаҷми зиёде надорад, метавонанд ба содагӣ ба ҳар расмулхатти дигаре баргардон кунанд. Аммо ақли салим ҳукм мекунад, ки сарзамине чун Тоҷикистон танҳо бо бозгашт ба хатти порсӣ метавонад зимни ҳифзи мероси торихиаш дубора ба асолати худ даст ёбад.

Усмонов бо лаҳни чаккушӣ (болғаосо) мехоҳад ин бовари худро дар зеҳнҳои мо бикӯбад, ки:

“Мо, халқҳои форсизабон, дигар дар сарзамини қадимаамон якҷоя зиндагӣ карда наметавонем. На Ҷумҳурии Исломии Эрон, на Давлати Исломии Афғонистон ва на Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба ин фикр розӣ шуда наметавонанд”.

Аммо на оқои Усмонов ва на касе дигар қодиранд бо қаҳру итоб хоки Тоҷикистонро аз ин минтақа бардоранду дар канори Кремлин бирезанд. Ин хоки азалиро Фирдавсӣ дар китоби сутургаш ингуна ном ниҳода:

Зи Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст,

Дари Ғарчагон аз бару бум буст.

Дигар Толиқоншаҳр то Форёб,

Ҳамедун дари Балх то Андароб.

Дигар Панҷҳер аст то Бомиён

Сари марзи Эрону ҷои каён.

Дигар Гӯзгонони фархундаҷой

Ниҳодаст номаш ҷаҳон кадхудой.

Дигар Мӯлиён то дари Бадхашон

Ҳамин аст аз ин подшоҳӣ нишон.

Фурӯтар дигар дашти Омӯву Зам,

Ки бо дашти Хатлон барояд барам.

Чи Шугнон в-ар Тирмизу Висагирд,

Бухорову шаҳре, ки ҳасташ ба гирд.

Ҳамедун бирав то дари Суғд низ

Наҷӯяд кас он подшоҳӣ ба низ...

Фирдавсӣ ҳамаи ин сарзаминҳоро “Эрон” медонисту худашро фарзанди Эрон. Эрон аз ҳамин ҷо оғоз мегирифт (“Зи Эрон ба кӯҳ андар ояд нахуст...”). Порсӣ, бо ҳамин ном, забони бумии ин сарзамин буд (“Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ”). Авесто ҳамин сарзаминро “Эрон” ё “паҳнаи ориёиён” (Aryanam Vaejah) номидааст. Ҳол мо ба дурри Фирдавсиву санади Авесто гӯш фаро диҳем ё ба фармудаи сиёсатзадаи И. Усмонов?

Сарзамини торихӣ ҳамсони модар аст ва таъвизнопазир. Писандида нест, ки бино ба мулоҳизоти сиёсӣ ва аз рӯи ниёз, имрӯз ҳам ба моми меҳану бузургворонаш пушт кунему рӯ ба Кремлин оварем, ки тайи даҳаҳои ахир то тавонистааст, мағзу равону ҷисму ҷони бачаҳои ин сарзаминро заҳҳоквор хурдааст. Агар Носири Хусрав зинда буд, ба эҳтимоли зиёд, дар қитъаи зераш вожаи “турк”-ро бо “рус” иваз мекард:

Туркон пеши мардон з-ин пеш дар Хуросон,

Буданд хору оҷиз ҳамчун зани сароӣ.

Имрӯз шарм н-ояд озодазодагонро

Кардан ба пеши туркон пушт аз тамаъ дутоӣ.

На, профессор Усмонов, мо ҳам дар устураҳо зиндагӣ намекунем. Инҳо ҳама ривояти торих аст, воқеъият дорад. Ин ҳам воқеъият дорад, ки имрӯза сарзаминҳои порсигӯ чаҳор тикка шудаанд ва бо номҳои Тоҷикистон, Узбакистон, Эрон ва Афғонистон рӯи нақшаи сиёсии ҷаҳон ҳузур доранд. Аммо воқеъиятҳои торих ба мову шумо гӯшзад мекунад, ки ин чаҳор тикка мутаъаллиқ ба як матоъи воҳид аст; як паҳнаи фарҳангист. Ва талошҳои ҳамандешонатон барои кандани порае аз он ва дур андохтани он ба коми аждаҳои рус роҳ ба чоҳ бурд, чун хилофи мантиқи башарӣ ва азалӣ буд. Шояд тасаввури ин мавзӯъ барои шумову ёронатон мудҳиш бошад, аммо Тоҷикистон саранҷом рӯ ба асли худ хоҳад овард. Ва ин рӯйкард аз тариқи бозгашт ба хатти модарии порсӣ муяссар хоҳад шуд. Чун муҳимтарин роҳи бақои миллат дар ҳифзи забони он аст ва забони порсии Осиёи Миёна бидуни бозгашт ба расмулхатти порсӣ нобуд хоҳад шуд. Талоши шумо барои хафа кардани пайкори асолатхоҳонаи мардум ҷиноят аст.

Дар арсаи сиёсӣ ҳам мебинем, ки се пора аз ин сарзамини фарҳангии ягона зери унвони “кишварҳои форсизабон” гирди ҳам меоянду барномарезӣ мекунанд. Корбурди истилоҳи “форсизабон” дар ҷаласоти расмии Тоҷикистон ва ҳатто дар китобчаи оқои Усмонов баёнгари сардаргумии эшон аст, ки дар мавориде истифода аз ин истилоҳро судманд медонанд, аммо ғолибан бо он сари ситез доранд. Ононе, ки номи асили забони мо (порсӣ)-ро намеписанданд, ба асолати ин миллат хиёнат кардаанд ва об ба осиёби душман рехтаанд. Онҳо қасд доранд миллати моро аз мероси ғании гузаштагони барӯмандамон маҳрум кунанд, ки ҳеч кадом номи забони худро “тоҷикӣ” наномидааст.

Дар мавриди иддаъоҳои аҷулонаи И. Усмонов дар бораи мутародифҳои “тоҷик”, “форс” ва “эронӣ” ва истиноди ғалати ӯ ба В. Бартолд (ки гӯё вожаи “тоҷик”-ро баргирифта аз “тоҷ” донистааст) дар фурсате дигар хоҳам навишт. Ин ҷо танҳо тавсия мекунам, ки эшон мақолаи илмии “Тоҷикон”-и Бартолдро бихонад, ки ба тавсеъаи дидаш ба ин мавзӯъ ҳатман мусоъидат хоҳад кард. Ва ба чанд намуна аз ғалатҳое ишора мекунам, ки дар сафҳаҳои нахусти китоби профессор Усмонов мушоҳида мешавад: “мутамаддун” на, балки “мутамаддин”; “забони паштунӣ” на, балки “забони пашту”; “истиқлолият” на, балки “истиқлол”; “мунавварон” на, балки “мунаввар-ул-фикрон” ё ба забони мо “равшанфикрон”; “Пуҳантуни Кобул” на, балки “Донишгоҳи Кобул”; “олими маҷор” на, балки “олими маҷорӣ”; “тӯрону семитӣ” на, балки “тӯронию сомӣ”; “моли машруҳ” на, балки “моли машрӯъ”; афроди “муддаои форс будан” на, балки “муддаъии форс будан”, “ӯзбекӣ” на, балки “узбакӣ” ва даҳҳо ғалати дигар, ки бештарашон ношӣ аз ноошноии эшон бо хатти модарии мо – расмулхатти порсист. Як ҷо эшон иддаъо мекунад, ки номи кишвари Урдун бо “айн” навишта мешавад, ки боз ҳам ғалат аст. Шояд бо “Адан” ё ҷое дигар иштибоҳ гирифта бошад, аммо имлои “Урдун” бо “алиф” аст.

Ин ҷо яке дигар аз далелҳои баҳонатарошиҳои И. Усмонов барҷаста мешавад, ки ноогоҳии худи профессор аз хаттест, ки бо он сари ситез дорад. Мусалламан, ҳар чизи ноошно дар оғоз тарснок аст. Аммо то бо он ошно шавед, мебинед, ки чандон тарснок ҳам набуда, балки судманд аст. Аз сӯи дигар бархе аз профессорони мо, ки осорашон дар ҳавзаи паҳновари порсӣ арзишашонро аз даст медиҳанд, бо чангу дандон ба хатти сириллик часпидаанд; чун хуб огоҳанд, ки бо бозгашти миллат ба хатти порсӣ ва боло рафтани сатҳи забондонии мардум он китобҳо дар беҳтарин ҳолат дар раффи китобхонаҳо чанг хоҳанд хурд. Вале ин донишварони гиромӣ бояд бидонанд, ки манфиъати миллат бартар аз манфиъати эшон аст. Ва инро ҳам бидонанд, ки рафтори кунунии онҳо кӯчактарин тафовуте аз рафтори понтуркистҳо ва булшевикҳои оғози садаи 20 надорад, ки ба ҳар роҳе талош мекарданд ба ҳувияти миллии тоҷикон зарба бизананд.

Торих ҳамеша ба гунае такрор мешавад.

Yet Again About the Script

Баҳсе нима бо устоди нимароҳам

(вижаи "Ногуфтаниҳо"- Нигоҳ)

Яке-ду ҳафта пеш равоншиносону пизишкони Ғарб эълом карданд, ки танҳоӣ бисёр зиёнбор ва ҳатто кушанда аст. Мизони зиёни танҳоиро бо кашидани 15 нах сигор дар рӯз баробар донистаанд. Танҳоӣ, аммо, ҳолатест, ки танҳо вижаи фард ё инсон нест. Гурӯҳе аз инсонҳо ва ҳатто қавмҳову миллатҳо ҳам метавонанд танҳо бимонанд ва чун қӯе танҳо бимиранд; оҳиста-оҳиста, бо заҷҷаву нола, бо марге тадриҷӣ ба торих бипайванданд. Танҳоӣ маргбор аст.

Миллатҳое ҳастанд, ки аз бузургию азамат меуфтанд, хурду ҳақир мешаванд, тавоноии вифқи худ бо ҷаҳони берунро аз даст медиҳанд ва таҳлил мераванд. Аз бади рӯзгор, ин ҳолатест, ки порсигӯёни Осиёи Миёна тайи сад соли ахир тадриҷан ба он наздик шудаанд. Бахше аз ин танҳоиро бегонагон таҳмил кардаанд, аммо бахши бузургтари он, ки акнун мушоҳида мешавад, худангехта аст.

Тоҷикон барои шикастани танҳоӣ ва инзивояшон василаҳои лозимро доранд, аммо аз корбурди он метарсанд ё аз саводи корбурдаш маҳрум мондаанд. Дар ҷаҳоне, ки миллатҳо кӯбакӯ дунболи иштирокот бо миллатҳои дигар мегарданд, то шояд бар тӯли умрашон биафзоянд, тоҷикон аз ин иштирокот мегурезанд. Албатта, шояд корбурди лафзи “тоҷикон” дуруст набошад. Масъулонанд, ки ба ҷои ҳамаи тоҷикон тасмим мегиранд ва ин эрод ҳам зоидаи хусусиёти онҳост. Забони форсӣ ба худии худ беҳтарин васила барои афзудан бар тӯли умри ин миллат аст; ба шарти ин ки дастикам номи ин забони хуҷастаро бидонему бипазирем ва хатти онро фаро бигирем, то девори танҳоимон бишканад ва бо ҳамтаборонамон, ки аз қазо беруни марзҳоямон мондаанд, ҷӯш бихурем.

Дӯсте наҷибу фарзона аз Душанбе сафҳаҳое аз китобчаеро фиристод, ки ду сол пеш мунташир шуда; бо номи олимонаи “Баҳси алифбои тоҷикӣ” ба қалами Иброҳим Усмонов. Ин устоди нимароҳи мо, ки ҳамеша ба мо иноят доштаанд, ин бор ҳам дар навиштаи худ салоҳ надонистаанд, ки номи ноқобилро аз қалам биандозанд ва чанд сатре ҳам дар сарзанишу накӯҳиши инҷониб қаламфарсоӣ кардаанд. Гузашта аз кинае, ки шояд аз утоқҳои дарси журнализми “Ҷазира” сарчашма мегирад, устоди нимароҳам бо ман ихтилофоти ақидатии жарфе доранд ва дуруст бар хилофи ман, ҳамвора талоши фаровон ба харҷ додаанд, то Тоҷикистонро ба шакли як ҷазираи сириллик дар Осиёи Миёна ҳифз кунанд. То ин ҷо эшон муваффақ будаанд, чун чархи осиёби замона бар вифқи муроди эшон мечархад ва унвони “Олими сол” ҳам ба эшон таъаллуқ мегирад.

Китоб бо манзуре сирфан сиёсӣ тадвин шуда ва сиёсат аз сӯрохҳои ҳуруфи сириллик ва фосилаҳои миёни сатрҳояш ҳам фаварон мекунад. Аввал ин ки дебочаи китобро Сайфулло Сафаров навиштаанд, ки “сиёсатшинос” муъаррифӣ мешаванд ва кӯшидаанд аз равзанаи сиёсӣ ба мавзӯъ нигоҳ кунанду хатти форсиро ба унвони хатте, ки бо сиёсатҳои кунунии мо созгор нест, лату пор кунанд; бо таъбирҳое чун “хатти куҳан” ва “хатти мушкилфаҳм” хатти порсиро хатти афроди вопасмондаву бадбахт ҷилва диҳанд. Ва бо ин фармудаи Саъдӣ биситезанд, ки:

Куҳанҷомаи хеш перостан,
Беҳ аз ҷомаи орият хостан.

Ва ғофил аз ин мантиқ, ки танҳо афроду миллатҳои мушкилписанд ба қуллаҳое даст ёфтаанд, ки орзуи ҳамнавъонашон аст. Агар хатти ниёкони оқои Сафаров чинӣ ё жопунӣ буд, чи мегуфтанд? Ҳоло бифармоед, ки мардумони Чину Жопун куҷоянду мо куҷо? Дар ногуфтаниҳои баъдӣ ба дебочаи оқои Сафаров бармегардем, ки суҳбати ширину дилҷӯе мешавад дар борааш кард.

Аммо профессор Усмонов баҳси худро бо ин пурсиш оғоз мекунанд, ки “Мардум чӣ мехоҳанд?” Ва ба ин натиҷа мерасанд, ки мардум ҳамонеро мехоҳанд, ки эшон мехоҳанд. Ҳамапурсӣ эҳтимолан пӯшидаву пинҳон анҷом гирифтаву мо хабар надорем.

Нуктаи шигифтангез ин ҷост, ки ҳарчанд оқои Усмонов забони моро “форсӣ” намедонад, дар нахустин ҷумлаи китобаш менависад:

“Мо, халқҳои форсизабон, дигар дар сарзамини қадимаамон якҷоя зиндагӣ карда наметавонем. На Ҷумҳурии Исломии Эрон, на Давлати Исломии Афғонистон ва на Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба ин фикр розӣ шуда наметавонанд.”

Агар ҳозиред бо даҳони пур худро ҷузъи “халқҳои форсизабон” биномед, ҳадаф аз навиштани ин китоб ва ғалат будани итлоқи “форсӣ” ба забони мо чӣ буд?

Дар ҷое дигар мехонем:

“Шероз ҳамеша мулки тоҷикон будааст ва Саъдии Шерозӣ борҳо дар ғазалиёташ ин маъниро ифода кардааст. Роҷеъ ба Шероз воқеае ба ёдам меояд. Соли 1997 ҳайати Маҷлиси Олии Тоҷикистон бо роҳбарии Раиси Маҷлиси Олӣ Сафаралӣ Раҷабов ба Эрон сафар кард ва раиси Остони Шероз ҳангоми пазироӣ гуфт: “Аксарияти мардуми Шероз гузаштагони худро тоҷик меҳисобиданд”.

Ҳатман манзур аз “остон” ҳамон “устон” будааст, ки вожаи ноби порсист ба маънои “вилоят” (ки вожаест арабӣ). Ва дар Эрон устонҳо на раис, балки “устондор” доранд. Аммо бино ба тасаввури профессор Усмонов, Шерозро гӯё замоне “форс”-ҳо аз “тоҷикон” рабудаанд ва ҳатто устондори Шероз инро таъйид мекунад. Дарки ғалат аз як мавзӯъи равшану мубарҳан, ки дар гузашта ва дар замони Саъдӣ ҳам манзур аз “тоҷик” чизе ба ҷуз “эронӣ” ё “форс” набудааст ва ин лафзе буд, ки туркҳои навмусалмон дар мавриди эрониён ба кор бурдаанд. Ин ҳарфу ҳадиси ман нест, балки дар китобҳои торихи чи ғарбию чи шарқӣ садҳо санад дорад. Ва устод ёдашон рафтааст, ки дар мавриди пойтахти устони Форс суҳбат мекунанд, ки барои ғарбиён мутародифи вожаи “Эрон” буда. Дар воқеъ, ин далеле, ки эшон ба гумони худ алайҳи мухолифонашон матраҳ кардаанд, иддаъои худашонро нобуд мекунад; ин иддаъоро, ки “эронӣ” ва “тоҷик” ду мафҳуми мустақил будааст. На, об агар садпора гардад, боз бо ҳам ошност. Ва коре аз ин китобу китобчаҳои муғризонаи сиёсӣ сохта нест.

Ҳафтаи оянда мавзӯъро бештару беҳтар мешикофем. Суҳбат боқӣ.

Collectivism Vs Individualism

Мо қотилони “ман”-ем

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Яке-ду рӯз пеш аз рӯи ғайзу нороҳатӣ рӯи сафҳаи Фейсбукам навиштам: “Хат-хатӣ мекунам ин зиндагии лаънатиро”. Дӯсте нигарон пурсид, ки чаро куфрони неъмат мекунию аз зиндагӣ менолӣ. Бо ҳамон шеваи мавзуну манзум навиштам: “То боз нависамаш... Шояд бояд ранда кард зиндагиро, бо ханда”. Дӯстам ҳам хандиду афзуд, ки шояд ранда кофӣ набошад ва кор ба арраву табару тешаву сӯҳон бикашад.

Ин ҳама аз рӯи дилсардию дилгармию андӯҳу шӯхию ханда буд. Вале агар баҷидд биандешем, андак нестанд онҳое, ки дӯст доранд зиндагишонро дубора бинвисанд. Ва гирам, ки чунин амри номумкин мумкин шавад, чӣ чизе тағйир хоҳад кард? Зиндагие, ки ҳама чизаш аз пеш таъйин шуда бошад, қобили хат-хатӣ шудан нест. Мо пеш аз ин ки по ба ҳастӣ бигзорем, бисот ҳамин буда ва ҳамин хоҳад монд. Ниёконамон ба ҷои мо андеша кардаанд ва мо чорае ҷуз пайравӣ аз он андешаҳо надорем. Ё дорем? Агар ҷуръат ба харҷ диҳем, ки “ман”-е аз худ ба намоиш бигзорем, ки бо “мо” дар тафовут ё ҳатто таноқуз бошад, оё ин “ман” то кай давом хоҳад овард?

Ҷомеъае, ки мо ба ирс бурдаем, ҳамон ҷомеъаи “голилеӣ”-ст, ки “ман”-и Голелейро дар “мо” ҳабс мекунад ва ҳарфи ғалаташро бар курсӣ менишонад. Ғофил аз ин ки садҳо сол баъд тамоми насли башарият ба бовари “мо” пушт мекунаду ба мантиқи “ман”-и Голилей рӯ меорад. Намуна аз Итолиё овардан ба монанди зира ба Кирмон бурдан аст. Магар “ман”-и Рӯдакию Фирдавсию Синою Берунӣ фаромӯшамон шуда, ки ҳар кадом ба навбаи худ тавассути “мо”-и ҳокимашон таъқиб шуданду ранҷҳо кашиданд?

“Ман”-и мо ҳамчунон маҳбус аст ва ёрои худнамоӣ надорад. Пеш аз ин ки ба дунё биёем, андешаҳои моро андешидаанд ва дар мағзи мо рехтаанд ва пушт кардан ба он андешаҳо носипосию беэҳтиромӣ ба гузаштагон талаққӣ мешавад. Ғофил аз ин ҳақиқат, ки ҳар касе ба фарохури даврони худ андешида ва чизе ҷуз он ҳам аз пешиниёну имрӯзиён интизор намеравад. Ғофил аз ин ки ҳамон “ман”-ҳои ёғӣ роҳро ба сӯи пешрафт ҳамвор кардаанд ва акнун ҳамон Рӯдакию Фирдавсию Синою Берунӣ роҳнамоёни пешрафт ба шумор меоянд, на он “мо”-е, ки дар замони он бузургон ҳоким буд. Чун танҳо андешидани мутафовит аст, ки таконеро вориди ҷомеъа мекунад ва роҳи тозаеро пешорӯи он мегушояд.

Шафтолуи ин шаф-шаф равшан аст: мизони эҳтиром ба фард ва андешаҳои фард дар ҷомеъаи мо наздик ба ҳеч аст. Дар натиҷа баёни андешае, ки бо тафаккури ғолиб муғоират дошта бошад, шигифтангез аст. Дар натиҷа маҷлисро барои мо интихоб мекунанд ва ҳатто дар интихоби раиси давлат раъйи “ман”-ҳо таҳлил меравад ва бакуллӣ нодида гирифта мешавад. Дар натиҷа барои мо таъйин мекунанд, ки чи бипӯшем, чи бихонем, чи бихурем, чи бигӯему чи нагӯем, чи бишнавему чи нашнавем, дар маросими ғаму шодӣ чанд меҳмон дошта бошему дар куҷо бинишинем... Ҳатто ногуфтаниҳо ва ношунуфтаниҳоямон таъйиншуда аст. Чаро? Чун “ман” таслими “мо”-и зӯргӯву беназокат шудааст. “Мо”-е, ки ҳамаро дар як зарф меандозад; зарфе, ки бо гӯри дастаҷамъӣ тафовути андаке дорад.

Саркӯби андешаҳо ва хостаҳои инфиродӣ аз авони кӯдакӣ оғоз мегирад ва то дами марг идома дорад. Ба даҳони кӯдаке, ки муҳити атрофашро зери суол мебарад, бедиранг муҳри сукут мезанем ва ба пурсишҳои фаровони ӯ танҳо як посух дорем: “Хап шин!” Дар натиҷа “ман”-и кӯдак аз рушд боз мемонад ва табдил ба “мо” мешавад; “мо”-и танбалу абусу бетакопӯ; як қатра ранги сапед, ки дар сиёҳӣ таҳлил рафтааст. Мо қотилони “ман” ҳастем.

Аммо чи лутфе дорад ҷомеъае, ки тамоми оҳодаш нусхаҳои тамому камоли ҳамдигар бошанд? Агар ҳама мисли ҳам биандешанд, андешаи тоза аз куҷо хоҳад омад? Лобуд аз хориҷ; аз ҷое, ки “ман”-ҳое иҷозаи андешидан доранд ва ҷое, ки фард арзиши маънавӣ дорад ва хостаҳои фард таслими фишорҳои ҷамъ намешавад ва бад-ин гуна роҳро ба сӯи таҳаввулоти созандаи бештар боз мекунад.

Дар ҷомеъае, ки ҳаққи инфиродии аъзои он нодида гирифта мешавад, мардум табдил ба рама мешаванд ва раҳбари давлат худ ба худ табдил ба чӯпон мешавад. Чӯпон бо рама ҳар он чи мехоҳад, мекунад. Аз диди чӯпон, рама танҳо барои давоми умри ӯ вуҷуд дорад ва лоғайр. Аз ин рӯ, вақте чӯпон бихоҳад барои қазои ҳоҷат аз як гӯша ба гӯшаи дигари мулкаш биравад, рамаро аз роҳҳо канор мезананд, роҳҳо баста мешавад ва қарор нест аз рама садое барояд. Агар садое баромад, хафааш мекунанд. Рама ҳаққи раъй надорад. Рама фармонпазир аст. Раъй, ҳар он чи ҳаст, бо чӯпон аст. Қатли “ман”-ҳо “мо”-ро гӯспанд мекунад.

Рама якранг аст.

Дар натиҷа аҷаб нест, ки бибинем ҷомеъаи мо замоне либоси “мудернизм”-ро ба тан карда буду гӯё аз андешаҳои куҳан бурида буд. Ва акнун ҳам аҷаб нест, ки бибинем ҷомеъа ба таври дастаҷамъӣ либоси “диндорӣ”-ю “порсоӣ” ба тан мекунад. Дар ҷомеъае, ки “ман” мурдааст, иттифоқот ба таври дастаҷамъӣ ва бидуни андеша меуфтад. Кандукову ҷустуҷӯе на дар бединӣ ва на дар диндоришон анҷом намепазирад. Фикри “ҳоло мардум чи хоҳанд гуфт?” бузургтарин дағдағаи фардҳост ва фардҳо барои обрӯи худ пеши “мардум” зиндагӣ мекунанд, на барои рушду такомули худ ва мардуми худ.

Пас чи фарқе мекунад, ки ин зиндагиро хат-хатӣ бикунему зиндагие тоза боз нависем ё на. Ҳар он чи ҳаст, ҳамин аст.

Магар ин ки ормоншаҳреро тасаввур кунем, ки дар он мардум дигар рама нестанд ва фард-фарди ҷомеъа ҷойгоҳи худро доранд ва Андеша зоидаи таҷрубиёту андӯхтаҳои фардҳост. Ва муҳимтар аз ҳама, Андешаҳое ҳаст, ки зиндагие шукуфотарро ваъда мекунанд ва дар қайду банди куҳнагароӣ нестанд ва рӯ ба равшаноии фардо доранд. Он вақт мешавад хат-хатӣ кард ин зиндагии лаънатиро.

A Stranger in the Homeland

Дар ватани хеш ғариб

(вижаи "Ногуфтаниҳо"-и ҳафтаномаи Нигоҳ)

Тӯли се ҳафта иқомат дар шаҳри Душанбе дарёфтам, ки ман гунаҳкорам ва гуноҳам чизе нест ҷуз форсизабонӣ. Лаҳну забони форсиам нигоҳҳои шигифтомезу гумонолудро фаро мехонд. Агар эҳсос мекардам, ки забони сурхи форсиам оқибат сари сабзам медиҳад ба бод, ба русию инглисӣ мутавассил мешудам. Ва аҷаб ин ки наҷот меёфтам. Дар пойтахти тоҷикон бароям содатару роҳаттар буд, ки бо забоне ғайр муъошират кунам ва дар амон бимонам.

Тазодде шигарфтару занандатар аз инро ҷое суроғ надорам. Агар Рӯдакию Фирдавсӣ ба ҳукми Офаридгор дар ин рӯзҳо ба хостгоҳи забонашон (Тоҷикистон) ташриф биоваранд, шакке нест, ки ба монанди ман “афғон” ё “эронӣ” лақаб бигиранд ва ба унвони “шахси шубҳанок” бозрасию бозҷӯии муфассал шаванд. Ин иттифоқест, ки бо мани тоҷики мутаваллиди Тоҷикистони қарни 20 уфтод; чи бирасад ба чеҳраҳое, ки дар сарзаминҳои порсигӯи ҳазор сол пеш ба дунё омадаанд; ҳарчанд зиндагию дору надори худро вақфи фарҳанги он карда бошанд.

Пулисе мусаллаҳ дар роҳ нигоҳам медорад ва то мепурсам “Мушкил чист?”, мегӯяд: “Э ин авғонай! Мушкил? И чихелӣ гав задестай? И точна авғонай!” Мегӯям: “Э братан, ага “Праблема чияй” бгам, тоҷик мешам?” Гичу парешон нигоҳам мекунад. Шиносномаам ҳам сад дарсад мутақоъидаш намекунад, ки рӯбарӯяш як ҳаммеҳану ҳамзабонаш қарор дорад. Мехостам бо забони ғаррои Ахавони Солис фарёд бизанам, ки

Даст бардор аз ин дар ватани хеш ғариб,
Қосиди таҷрубаҳои ҳама талх…

Аммо мутмаиннан ин фарёд бедиранг муҳри “хориҷӣ”-ро бар пешонии ман мекӯбид. Дубора забони Пушкин ба имдодам мерасад. Зиҳӣ Пушкин, ки забонаш дар сарзамини Рӯдакӣ арзише бештар дорад! То мағз-мағзи ҷон шодравон Лоиқро дармеёбам, ки дилаш бар Рӯдакӣ месӯхт…

Дар аснои навиштани ин сатрҳо шумхабари даргузашти Сорбони овози тоҷик устод Зафар Нозимро шунидам. Бузургмарде, ки дар баробари деву дадони шӯравӣ поймардона истоду марзҳои маснӯъии гӯишҳои порсиро дарҳам шикаст; ба гунае, ки ҷилави сафарҳои ҳунариаш ба Афғонистону Эронро гирифта буданд, то воҳимаи дурӯғини ноҳамгунии се гӯиши як забон сари ҷои худ бимонад. Зафар Нозим тайи 70 сол зиндагии пурбораш таслими зӯргӯии порсиситезон нашуд, балки баръакс, дар саффи пешоҳангони эҳёи забон дар Тоҷикистон қарор гирифт ва дар поярезии Бунёди Забон саҳми басазое дошт; бунёде, ки замоне забони азпойуфтодаи моро дубора бар курсӣ нишонд.

Аммо ҳоло ки бузургони ҳомии забон чун Лоиқу Зафар Нозим ҳузурашонро аз мо дареғ доштаанд, аз вазъияти забони порсӣ дар Тоҷикистон дубора чизе ҷуз ҳайфу дареғ надорем, ки бигӯем. Ҳамин дирӯз дар яке аз гузоришҳои хабаргузории расмии “Ховар” мехондам, ки вожаи “мактаб”-ро ба сабки “ахборот” ду бор ҷамъ бастааст ва ба шакли “макотибҳо” даровардааст. Ин оқоёни хабарнигор зоҳиран ҷамъбандии арабии вожаи “мактаб”-ро шакли шиктару қашангтари ин вожа талаққӣ кардаанд. Бегудор ба об мезананд, яъне бидуни он ки шинохте аз вожа дошта бошанд, дар корбурди он саросема мешаванд, то шояд бад-ин гуна фазле фурӯхта бошанд. Он ҳам дар хабаргузории расмии кишвар, ки бояд ойинаи тамомнамои вазъияти забони расмӣ бошад. Ва чунин ҳам ҳаст, зоҳиран. Вазъи забони мо ҳамин аст, ки дар “Ховар” мебинем. Мавридҳои корбурди ғалати вожаҳо дар ин ва дигар расонаҳои кишвар яке-дуто нест. Фаровон аст ва беҳтар аст дар матлабе ҷудогона ба ин мавзӯъ бипардозем.

Ноошноӣ бо хатти модарӣ решаи балоест, ки бар ҷони забони мо нишастааст. Забони мо, ки аз хатти модарӣ ба дур монд, аз бистари табиъии худ маҳрум шуд. Ва акнун бояд бо як забони тарҷумазадаи намкашида дасту панҷа нарм кунем, ки дар бисёре маворид ҷумлаҳояш гунгу бемазмунанд. Дар як родюи пойтахт ҳамарӯза чандин бор садое раъдосо эълом мекунад: “Фақат сухан пайванд ба далел аст” ва ҳеч кас намедонад, ки манзур аз ин ҷумлаи пурҳавоидаҳан чист. Эҳтимолан бояд боз ҳам ба забони Пушкин андеша кунем, то шояд мазмуне аз ин баргардони ноҳамворро дарёбем…

То замоне ки забони мо ба бистари табиъии худ, яъне ба хатти порсӣ барнагардад, ин ҳама ҳарф беҳуда аст. Чун ҷудоӣ аз хатти модарӣ гӯишварони порсӣ дар Осиёи Миёнаро аз рӯҳи забон маҳрум кардааст. Ошноӣ бо рӯҳи забон лозимаи суханварию андешаварзист. Дар натиҷа зеҳнҳо нозо шудаанд ва ҳеч андешаи тозае намезоянд. Чун пайванди андеша бо забон як амри мусаллам аст ва бидуни забони суфта дар ҳеч заминае шоҳиди пешрафт нахоҳем буд. Ин суханонро пештар ҳам гуфта будам ва дар сурати лузум сад бори дигар ҳам батакрор хоҳам гуфт.

Агар авзоъ ба ҳамин минвол ҷараён дошта бошад, баъид нест, ки фардо тоҷикони порсигӯ дар кишвари худ ба як ақаллият табдил шаванд; ақаллияти дар ватани хеш ғариб.

God of Modern Jungles

Худои деҳкадаҳои ҷангалӣ

(Ногуфтаниҳои 28.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

Ҷомеъаҳои ҷангалӣ ҳам чеҳра иваз мекунанд ва гӯшаҳое аз он ба таври ношинохтанӣ пӯст меандозад. Пӯсти тоза ҷое писандида асту ҷое нописанд. Сохтмонсозӣ дар атрофу акноф авҷ мегирад.

Ба ҷои кулбаҳои коҳгилии пешин сохтмонҳои хиракунандае қад мекашанд, ки бештар ба коху кушкҳои ашрофи инглисӣ мемонанд. Оре, ҷангалҳо ҳам баъзан шаҳр мешаванд; тағйир мекунанду арзишҳоро ҳам тағйир медиҳанд.

Дар ҷангал андак касе аз худ ё ҳамроҳи худ мепурсад, ки ин коху кушкҳо дар кишваре, ки ҳадди ақалли даромади мардумаш, масалан, 18 дулор аст, бо чи пуле сохта шудаанд. Вокуниши ғолиби мардум дар баробари ин сохтмонҳо дар ду ҷумла хулоса мешавад: “Қандша бзана мардак! Тонистай, ошуш шава!”

Дар зеҳни ҷомеъаи ҷангалӣ марзи миёни мафҳумҳои “пули ҳалол” ва “пули ҳаром” зудуда мешавад ва ба ҷои он арзишҳои “ҳалолу ҳаром”-и тозае шакл мегирад, ки танҳо ҷанбаи тазоҳурӣ дорад ва онро бо ҷаҳони маънавии мо коре нест. Чун қонун қонуни ҷангал аст ва ин коху кушкҳо дар ҷангал рӯидаанд.

Арзиши пулию молӣ бар соири арзишҳо ҳоким мешавад. Пеши соҳиби он коху кушк бояд таъзим кард, то шояд сари сӯзан суде аз ӯ ба мо ҳам бирасад. Эҳтиёҷ, гурусначашмӣ, судҷӯӣ, ҳақорату худкеҳтарбинӣ, бардахӯӣ ё ғуломсириштӣ ва беэҳтиромӣ ба зоти инсонии худ дар чашмҳо мавҷ мезанад. Пул арҷу эҳтироми газофе дорад; ба ҳадде, ки шояд дар оянда ин вожаро бо ҳарфи бузург бинависанд. Ва шояд дар фарти самимият суруди миллии баъдишонро дар ситоиш аз Пул бисароянд. Чун Пул аст, ки арзишҳои дигарро таъйин мекунад. Ва Пул аст, ки дар бештари гуфтугузорҳо гули сари сабад аст ва маҳбубтарин мавзӯъи суҳбатҳо зери дарахтҳои дудхурдаи ҷангале, ки шаҳр мешавад.

Дар ҷомеъаҳои ҷангалӣ Пул маҳаки дониш аст. Бо Пул мешавад донишро (дар воқеъ, коғази гувоҳии донишро) харид, ба унвонҳову рутбаҳои боло даст ёфт, аз қаҳри додгоҳу додрас гурехт... Пул қудрат меоварад. Аз ин ҷост, ки шумори маъдуде аз мардум дар ҷомеъаҳои ҷангалӣ иҷоза доранд миқдори мушаххасе Пул захира кунанд ва ҳамин ки аз ҳадди муҷоз по фаротар бигзоранд, озодӣ ва Пулашон мусодира мешавад. Дар ҷомеъаҳои ҷангалии падарсолор танҳо чанд хонаводаи ҳоким иҷозаи дастрасӣ ба миқдори номаҳдуди Пулро доранд. Чун Пул қудрат меоварад ва фаровонии он дар маҳфилҳои берун аз даму дастгоҳи ҳукумати қабилаӣ метавонад барои кадхудои деҳу ҳукумати падарсолораш хатарзо бошад.

Мардуми деҳкадаи ҷангалӣ ба хотири Пул ба ҳокимон таъзим мекунанд ва ҳокимон ба навбаи худ ба манбаъи Пул (яъне курсӣ) таъзим мекунанд ва барои ҳифзи он манбаъ ҳозиранд идеулужӣ ва андешаҳои ҳокимро борҳо иваз кунанд; чун Пул аст, ки марҷаъи ниҳоӣ барои ҳар навъ тағйир маҳсуб мешавад.

Мардуми деҳкада барои беҳбуди рӯзгору табъу ҳолу ҳавои Кадхудо зиндагӣ мекунанд. Онҳо дар дуъоҳои худ аз Парвардгор мехоҳанд, ки гузори Кадхудо дастикам боре ба кӯи онҳо ҳам биуфтад, то шояд роҳи пургарди онҳо ҳам асфолт шавад ва сохтмонҳои атроф пас аз даҳсолаҳо гардзудоию тармим шаванд; то шояд гузари онҳо ҳам зоҳири шаҳрро ба худ бигирад.

Такрими Пул соири арзишҳоро хафа мекунаду аз нафас меандозад. Дигар дуруде бетамаъ садо намедиҳад ва донишманди бепул аз маҳфилҳо ронда мешавад ва бедониши пулдор ба ҷои ӯ менишинад. Ин ҳолати такарзишӣ роҳро танҳо ба сӯи чоҳ ҳамвор мекунад ва ҷангале, ки шаҳр шуда буд, дубора ба асли худ бармегардад ва калоғҳо фазои ҷангалро тираву тор мекунанд. Ва ҳамин ғоила такрор мешавад.

Ҳакимони давр фармудаанд, рози раҳоии деҳкадаҳои комгортар аз ин ғоила такрими арзише чун Дониш будааст, ки ба Шоистасолорӣ меанҷомад ва Пулро дар хидмати Дониш мегуморад, на баръакс.

Press Becomes 'Impudent'

Матбуъот “густох” мешавад

(Ногуфтаниҳои 21.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

“Оё интихоби раисиҷумҳури нав дар Тоҷикистон шуданист?;” “Мо дар ҳоли табдил шудан ба миллати маддоҳем”; “IRS моли кист?”; “Дарвозаҳои зулм”; “Тоҷикистон ба президент ниёз дорад ё ба шоҳ?”; “Қатли мармузи Мирзо Ҷага”; “Чаро домоди президент ба гап даромад?”; “Ба гуфтаҳои домоди президент бовар доред?”..

Унвони чанд матлаби ҳафтаномаҳои Тоҷикистон буд, ки чеҳраи комилан мутафовитеро аз матбуъоти кишвар бароям тарсим кард: матбуъоте, ки дорад дубора эътимод ба нафсашро бозмеёбад ва тан ба хорию хиффати худсонсурӣ намедиҳад. Шояд дорам муболиға мекунам, аммо муболиғае андак, ки бар воқеъияте қобили мулоҳиза савор аст.

Матбуъоти Тоҷикистон дар ҳоли бозёбии густохии ҳирфаист, ки лозимаи матбуъоти ростин аст; густохӣ барои баёни воқеъиятҳои рӯзгор ё дастикам, барои тарҳи пурсишҳое, ки дар зеҳни бахши мутафаккири ҷомеъа мечархад, аммо то кунун касе ҷуръати тарҳи онҳоро надоштааст. Мутмаиннан, ин густохии ҳирфаӣ бояд бо виждону усули ҳирфаӣ ҳамроҳ бошад. Аз матбуъоти ду ҳафтаи ахир мешавад чунин бардоште ҳосил кард, ки рӯзноманигорон дар баёни нигарониҳову пурсишҳои худ эҳтиёти лозимро риъоят мекунанд, то мабодо иддаъои бедалелеро матраҳ кунанд.

Намунаи хуби ин нукта ҳамон мавзӯъи мармузи ширкати пулситонии IRS аст, ки расонаҳои дохилӣ бо риъояти усули хабарнигорӣ танҳо бо зикри манбаъи аслии хабар эълом карданд, ки соҳиби ширкат чи касе метавонад бошад. Пас аз эътирози Ҷамолиддин Нуралиев ба пахши ин хабар, ки ба гуфтаи ӯ, бепоя аст, ҳамон расонаҳо изҳороти Нуралиевро ҳам мунташир карданд, ки бо усули матбуъоти ҳирфаӣ ҳамхонии комил дорад.

Ва акнун чизе, ки аз як расонаи ҳирфаӣ интизор меравад, даст ёфтан ба лубби матлаб аст: яъне агар ин ширкат ба Нуралиев таъаллуқ надорад ва агар қарор аст, ки ин изҳоротро бовар кунем, пас соҳиби воқеъии ин ширкати, зоҳиран, хориҷӣ кист? Далели ношунида гирифтани эътирози Ожонси зидди инҳисор чист? Далели маъоф шудани ин ширкат аз пардохти шумори зиёде аз молиёти давлатӣ чи будааст? Суди ҳосил аз пулситониҳои ин ширкат ба чи сандуқе ворез мешавад? Ва аслан, чаро ин мавзӯъ дар ҳолаи рамзу роз қарор дорад? Агар ширкат ва фаъъолиятҳои он қонунист, чаро набояд аз сир то пиёзи умури он дар матбуъот бозтоб ёбад?.. Бо пофишориҳои матбуъоти ҳирфаӣ метавон саранҷом ин ҳолаи рамзу розро пароканд ва ба ҳақиқат даст ёфт. Чун вазифаи аслии матбуъоти ростин чизе ҷуз воқеънигорӣ ва бозтоби вазъияти ростини ҷомеъа нест.

Танҳо дар сурати анҷоми ҳамин вазифа аст, ки матбуъот ба қудрату эътибори лозим даст меёбад ва ҳамонанди матбуъот дар ҷомеъаҳои озод, ҳукуматро дар баробари ҷомеъа посухгӯ мекунад. Чопи матолибе дар бораи даромадҳои номашрӯъи намояндагони мардум дар порлумони Бритониё таҳаввулоти густардаи бесобиқаеро дар пай дошт, ки такрори он иштибоҳро тақрибан номумкин кардааст. Матбуъоти Тоҷикистон ҳам дар сурати иҷрои пайгиронатари ҳамон вазифаи аслии худ (воқеънигорӣ) метавонад ба унсури корсозе дар ҳидояти давлату ҷомеъа табдил шавад.

Давлат набояд аз матбуъоти озод ҳарос дошта бошад, чун рози мондагории сомона (систем)-ҳои сиёсии Ғарб ҳамоно матбуъоти ойинавори онҳост. Давлат метавонад кажиҳои худро дар матбуъот мушоҳида кунад ва ба пероишу ислоҳи он бикӯшад. Дуруст мисли як инсон, ки қабл аз берун омадан ба ойинаи тамомқад нигоҳ мекунад, то мабодо, масалан, ришашро комил натарошида бошад ё почаи шалвораш пора бошад, давлат ҳам ба як чунин ойинае дар шакли матбуъоти озод ниёз дорад. Матбуъоти вобаста ба давлат, яъне ойинаи дақ ё кажнамо, ки тасвири дурӯғинеро дар зеҳни давлат менишонад ва мушкилоту решаҳои онҳоро аз диди давлат пинҳон медорад. Кори матбуъоти дурӯғпардоз ва давлатмеҳвар “дӯстии хола-хирса” аст, ки саранҷом ба табоҳии давлат меанҷомад.

Дигар ин ки мизони озодии матбуъот аз нишондодҳои обрӯву эътибори як кишвар аст. Матбуъот ҳар чи ҳирфаитару озодтар бошад, ба ҳамон мизон бар эътибори давлату кишвар дар арсаи байнулмилалӣ афзуда мешавад. Албатта, дар ҳоли ҳозир матбуъоти Тоҷикистон ба ин марҳила нарасида, аммо оғози талоше сутуданӣ дар ин росторо метавон мушоҳида кард.

Шабакаҳои телевизюнии Тоҷикистон, ба далели вобастагишон ба давлат, аз расонаҳои чопӣ фарсангҳо вопас мондаанд. Масалан, пахши барномаи ҷашни Рӯзи Истиқлоли соли 2002 дар Истаравшан ба далели сафари раисиҷумҳур ба он ноҳия дар соли 2010 ё қатъи барномаи ҳамаи шабакаҳои марказӣ барои пахши суханронии раисиҷумҳур аз мавридҳои хандадору ашкбори ин навъ вобастагии хоркунанда аст. Таърифу такриму ситоиши сарвари давлат бо унвонҳои пуртумтароқи “шоҳ”-у “шоҳаншоҳ” аз қавли мардуми бечораи ноҳияҳои дурдасти кӯҳистонӣ, ки нони имрӯзашон ба фардо намерасад, хиёнат ба виждони рӯзноманигорист. Агар тамоми мардуми ҷаҳон ба таври дастаҷамъӣ ранги сиёҳро сапед тавсиф кунанд, боз ҳам таркиби ранги сиёҳ бетағйир мемонад. Пас беҳтар аст шабакаҳои телевизюнӣ ҳам даст аз худфиребӣ бардоранд ва ба вазифаи ҳирфаии худ бипардозанд, ки чизе ҷуз баёни воқеъиятҳо нест.

Барои санҷиши дурустӣ ё нодурустии ин гуфтаҳо бад нест биандешем, ки матбуъоти чи кишварҳое озод асту расонаҳои чи мамлакатҳое – вобаста. Он гоҳ дармеёбем, ки танҳо давлатҳои дорои эътимод ба нафс, қобили эҳтиром ва рӯ ба пешрафт ба матбуъот маҷоли озодӣ медиҳанд ва давлатҳои бадбахту фосиду рӯ ба завол монеъ аз озодии баён мешаванд, то табоҳишон ифшо нашавад. Ҳар давлате мухтор аст яке аз ин ду гузинаро баргузинад ва бо паёмадҳои интихобаш мувоҷеҳ шавад.

London-Dushanbe Travelogue

Роҳгуфтаҳои Ландан - Душанбе

(Ногуфтаниҳои 14.07.2010 дар ҳафтаномаи Нигоҳ)

Аз даруни лӯлаи бузурге мегузараму вориди солуни ҳавопаймои “airBaltic” мешавам. Мақсади парвоз шаҳри Риго аст ва мақсади ниҳоии ман - шаҳри Душанбе. Солҳост, ки вуруди ҳавопаймоҳои Тоҷикистон ба ҳарими ҳавоии Бритониё мамнӯъ эълом шуда ва интизор ҳам намеравад, ки дар ояндаи наздик шароити парвози ширкатҳои тоҷикӣ бо мавозини парвози байнулмилалӣ ҳамхонӣ пайдо кунад, то бишавад мустақиман аз Ландан ба Душанбе парвоз кард. Аз ин рӯ ҳоли ҳозир ночорем дастбадомони ширкатҳои хориҷӣ бошем, ки дар ин миён ширкати “airBaltic”-и Летунӣ (Латвия) гӯи рақобатро аз ширкатҳои дигар бурдааст ва муштариёни бештареро ҷазб мекунад.

Шароити парвоз бо ҳавопаймои ин ширкат аз мавозини байнулмилалӣ бархурдор аст. Бархурди мизбонони ҳавопаймо бо мусофирон ҳам тавъам бо эҳтирому адаб аст ва ибороте чун “сипосгузорам” ва “хоҳиш мекунам” ҳар он ба гӯш мерасад. Огаҳиҳо ба ду забони инглисию летуниёӣ пахш мешавад ва мизбонон ҳар ду забонро, ба изофаи забони русӣ, бахубӣ баладанд; ҳарчанд русиро бо лаҳҷаи ғализтар суҳбат мекунанд, ки ҳокӣ аз дурии нисбии мардуми Летунӣ аз фарҳанги русист.

Интизори мо дар Риго ҳудуди ду соъат ба дарозо мекашад. Дар солуни интизор гурӯҳе аз ҷавонони тоҷикро мебинам, ки даври духтаре эронӣ бо мӯҳои муҷаъад (ҷингила)-и боз гирд омадаанд ва бо иштиёқи тамом ба саргузашти ӯ гӯш медиҳанду ҷӯёи синну солаш ҳастанд. Духтар мегӯяд, номаш Маъсума асту 21 сол дорад ва аз Утриш (Австрия) меояд. Мутаваллиди онҷост, аммо падару модараш эронианд. Ҷавонони тоҷик таъаҷҷуб мекунанд, ки бо вуҷуди дурӣ аз Эрон ӯ бо чи салосату салобате ба форсӣ суҳбат мекунад. Маъсума ҳам ба навбати худ ибрози шигифтӣ мекунад, ки дар дарку фаҳми суҳбатҳои тоҷикон аслан мушкиле надорад: “Забонатон, ки тақрибан мисли забони мост!” Ман ҳам вориди баҳс мешавам ва тавзеҳ медиҳам, ки суҳбат аз ду гӯиши забони ягонаи порсӣ аст, на ду забони ҷудогона. Ҳам Маъсума ва ҳам ҷавонони тоҷик, ки аксаран аз Киев меоянд, бо ин иддаъои ман мувофиқат мекунанд.

Бо дӯстони тозаёфтаам ба самти ҳавопаймо меравам. Ин бор аз он лӯлаи бузург, ки солуни интизорро бо солуни ҳавопаймо васл мекунад, хабаре нест. Аз пилакон (зинапоя)-е, ки ба баданаи ҳавопаймо часпондаанд, боло меравем. Шояд ба далели ин ки ин бор мақсади парвоз Душанбе аст ва ба таҷаммулу тасҳилот ниёзе нест.

Нохудогоҳ дармеёбам, ки бархурди мизбонони ширкати “airBaltic” бо мусофирон ҳам ин бор мутафовит аст. Забони русӣ беш аз пеш ба гӯш мехурад ва фарёдҳои асабонии мизбонон бар сари мусофироне, ки зоҳири тоҷикӣ доранд, гӯшҳоро меозорад. Огаҳиҳо аз утоқи фармони ҳавопаймо ба се забони инглисию русию летуниёист, аммо аз забони форсӣ (тоҷикӣ), ки забони расмии кишвари мақсад (Тоҷикистон) аст, хабаре нест. Гӯё мо дар ҳоли сафар ба яке аз вилоёти Русия ҳастем, на як кишвари мустақил, ки забони худашро дорад.

Шояд ба далели набуди огаҳиҳо ба забони форсӣ бархе аз мусофирон ба тақозои утоқи фармон таваҷҷуҳе надоранд. Дуруст ҳангоме ки халабон аз мусофирон мехоҳад, ки сари ҷояшон бинишинанду камарбандҳои эминиро бибанданд, мусофире аз ҷо баланд мешавад, то чамадонашро аз тоқча бигирад. “А ну-ка сядьте на свое место!” Фарёди мизбон фазоро пур мекунад ва он мусофири бахтбаргашта саросема ба сандалиаш бармегардад. Пур равшан аст, ки мизбонони “airBaltic” мусофирони тоҷикашонро сазовори арҷу эҳтиром намедонанд; ҳамон мизбононе, ки ҳангоми парвоз аз Ландан ба Риго забонашон шакаррез буд, ин бор тундию талхӣ мепошиданд.

Дар фурудгоҳи Душанбе ҳам пилакон (зинапоя) ба баданаи ҳавопаймо мечаспаду пиёда мешавем. Ҳамон бисоти чандин сол пеш; тағйири чандоне намебинам. Марзбони тоҷике дами дар дарро боз мекунаду мегӯяд: “Проходите, пожалуйста!” Ба утоқи фармони “airBaltic” ҳақ медиҳам, ки забони расмии моро нодида бигиранд. Забоне, ки дар фурудгоҳи пойтахташ арҷе надорад, чи гуна метавонад дар ҳавопаймое бегона арҷ бибинад?

Мебинам, ки ин бор саффи шаҳрвандони Тоҷикистонро аз саффи меҳмонони Тоҷикистон бо ду навишта аз ҳам ҷудо кардаанд. Хушҳол мешавам, ки дастикам дар як маврид ҳисси соҳиби ин марзубум будан ба мо даст медиҳад. Пас аз ҳудуди даҳ дақиқа интизор дар саффи “Шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон” як марзбони тоҷик эълом мекунад, ки шаҳрвандони кишвар бояд ба саффи дигар бипайванданд, ки дар баробари он навиштаи “Шаҳрвандони кишварҳои хориҷӣ”-ро овехтаанд. Фалсафаи ин тасмимро дарнамеёбам ва аз ҷоям ҳам такон намехурам. Мехоҳам аз маъмури муҳру имзои гузарномаҳо бипурсам, ки чаро бояд шаҳрвандони Тоҷикистон дар саффи бегонагон мунтазир бимонанд. Аммо маъмур ҳавсалаи суҳбат надорад. Чанд пурсише аз киву чи будани ман, муҳру имзо ва падруд.

Дар баробари ду навори богож мунтазири бор мемонам ва ба худ меандешам, ки чанд сол тӯл кашид, то як навор табдил ба дуто шавад ва чанд соли дигар тӯл хоҳад кашид, то навори севуму чаҳорум ҳам сохта шавад. Мутмаин мешавам, ки фурудгоҳи Душанбе воқеъан нодир аст. Ҳеч шаҳреро надидаам, ки як чунин фурудгоҳи муҳаққаре дошта бошад, чи бирасад ба фурудгоҳи аслии як кишвар.

Савори токсӣ мешавам. Ҷастухези мошин рӯи роҳҳои пурчоҳи пойтахт саргиҷаам медиҳад. Аз ронанда мепурсам, ки ин роҳҳо кай обод мешуда бошад. Мегӯяд, ин роҳ базудӣ осфолт хоҳад шуд, чун “ин роҳ прямо то Белий Дома мера ва ҷаноби олӣ аз ҳамин ҷа мегузара.” Мепурсам: “Вале роҳҳое, ки мардум аз рӯяшон мегузаранд, кай обод мешавад?” Ронанда бо таъаҷҷуб ба ман нигоҳ мекунаду чизе намегӯяд.

Ман ҳам ногуфтаниҳои фаровонеро дар сина маҳбус мекунаму чизе намегӯям.

The Ballad of Adalat

Барои А, пораи дилам.

Адолатро,
Ки мардест ошуфтаву жулидамӯ
Бо фарёдҳои хафа,
Дар майдони Тарафулғори Ландан
Пои чӯбаи дор мебаранд.

Ва ман
Дасти зарифи ту дар дасти меҳолуди хиёл
Ба тамошои ҳодиса нишастаам.

Чашми маъсуму гӯспандонаи ҷаллод
Аз пушти кулоҳхӯди сиёҳ
Бо нигоҳи нигарони ту гиреҳ мехурад,
Хира мешавад,
Таҳлил меравӣ.

Ҷаллод бегуноҳона,
Бе ин ки аз ту нигоҳ бардорад,
ҳалқа меандозад,
Адолат...
Фарёди хафа
Чанд такони дасту пои баста
Ва хомӯшӣ.

Ашки чашмони гӯспандвор
Чӯбаи дорро мешӯяд
Дар майдони Тарафулғор
Гиёҳи сиёҳи нафрат
Худ ба худ
Мерӯяд.
Ҷаллоди ашкбор
Печакҳои бебӯро мебӯяд.

Ва ту, мабҳути ҳодиса,
Дар нигоҳи лоли ҷаллод табхир шудаӣ
Дасти хиёлам буридаӣ
Ва ба зодрӯзат расидаӣ

Дер зӣ,
То шояд Адолате дигар бизоӣ.


عدالت را
که مردی‌ ست آشفته و ژوليده مو
با فريادهای خفه
در ميدان طرف الغار لندن
پای چوبۀ دار می برند

و من
دست ظريف تو در دست مه آلود خيال
به تماشای حادثه نشسته ام

چشم معصوم و گوسپندانۀ جلاد
از پشت کلاه خود سياه
با نگاه نگران تو گره می خورد
خيره می شود
تحليل می روی

جلاد بی گناهانه
بی اين که از تو نگاه بردارد
حلقه می اندازد
عدالت...
فرياد خفه
چند تکان دست و پای بسته
و خاموشی

اشک چشمان گوسپندوار
چوبۀ دار را می شويد
در ميدان طرف الغار
گياه سياه نفرت
خود به خود
می رويد
جلاد اشکبار
پيچک های بی بو را می بويد

و تو، مبهوت حادثه
در نگاه لال جلاد تبخير شده ای
دست خيالم بريده ای
و به زادروزت رسيده ای

دير زی
تا شايد عدالتی ديگر بزايی

From England With Love

Дилбохтаи инглисии Фирдавсӣ

вижаи "Ногуфтаниҳо"-и Нигоҳ

Аз поёни сароиши “Шоҳнома” дуруст ҳазор сол мегузарад. Шояд вақте ки Абулқосими Фирдавсӣ аз даргоҳи Султон Маҳмуди суханнашнос бо чанд пашизи ночиз навмедона по ба кӯчаву бозорҳои Ғазнӣ мегузошт, дар гӯшаи хаёлаш ҳам хутур намекард, ки ҳазор сол баъд ҷавоне аз сарзаминҳои дурдаст по ба пои ӯ ҳамин роҳро тай хоҳад кард, то бо чашми сар бибинад, ки бар он ҳамосасарои беҳамто чӣ гузаштааст; ҷавоне аз сарзаминҳои ноошно, ки дар даврони Фирдавсӣ ҳанӯз Шекспирро ҳам бар худ надида буд.

Ник Ҷоббер (Nicholas Jubber), дар Донишгоҳи Оксфорд забону адаби инглисиро фаро гирифта буд, аммо ошноӣ бо яке-ду достони “Шоҳнома” ӯро ба масире дигар кашонд. Ӯ ба Эрон рафт, то забони Фирдавсиро фаро бигирад. Рафта-рафта ишқ ба Фирдавсӣ ӯро шефтаи фарҳангу забони Фирдавсӣ кард ва роҳи сахту саҳмгини сафар аз Тӯси Эрон ба Ғазнии Афғонистонро барояш ҳамвор кард. Ин ҳам кофӣ набуд. Ник сарзаминҳои шоҳномахонро дарнавардид ва сар аз биёбонҳои Туркманистону шаҳрҳои Узбакистону кӯҳсори Тоҷикистон баровард. Ва китобе навишт бо номи кинояомези “Арақнӯшӣ бар риши оятуллоҳ” (Drinking Arak Off an Ayatollah’s Beard), бо ишора бар як мавриди нӯшидани арақ дар Теҳрон бар сари рӯзномае, ки акси Хоманаӣ бар он буд.

Китоби Никулос Ҷоббер, ки чанд моҳ пеш дар Ландан мунташир шуд, омезаест аз ториху саргузашт; саргузаштҳои ин ҷавони моҷароҷӯи инглисӣ, ки мехост бидонад Фирдавсӣ чаро сӣ соли умрашро рӯи як китоб сармоягузорӣ карда буд ва бо чи ранҷе худро ба Ғазнӣ расонда буд, то чи ганҷеро бибарад. Дар лобалои ин ҷустуҷӯҳо Ҷоббер дармеёбад, ки ҳаққи заҳмати Фирдавсӣ ҳамон чанд сиккаи симини Маҳмуди Ғазнавӣ набуд, балки ҷовидонагии асараш буд, ки ҳатто ҳазор сол пас аз поёни сароиши он дар мағз-мағзи фарҳанги сарзаминҳои Эрони бостон ҳамчунон метападу зинда аст. Як марди қассоби бахтиёрӣ дар саҳроҳои Эрон, як нависандаи ошуфта дар Афғонистон ва як овозхони даврагард дар Тоҷикистон ҳамчунон байтҳои “Шоҳнома”-ро бар лаб доранд. Ҳатто ҷавоне, ки ба сӯги Имом Ҳусейн дар хиёбонҳои Теҳрон занҷир ба тан мезанад, мегӯяд, ки ӯ ба сӯги Сиёвуш ҳам нишастааст. Дарҳам-танидагии Шоҳнома бо фарҳанги мазҳабие, ки бар ин сарзаминҳо чира шудааст, нависандаи китобро дучори шигифтӣ мекунад.

Бештари саргузаштҳои Ник марбут ба Эрони имрӯзист ва табъан, бештари сафаҳоти китобаш ҳам ба Эрон ихтисос дорад. Тасаввури нависанда аз Ҷумҳурии Исломии Эрон пеш аз сафараш зоидаи гузоришҳои матбуъотӣ буд – омезае аз ришу ҳиҷобу мотам. Аммо вуруди ӯ ба Эрон ин тасаввурро нақш бар об кард ва тасвири тозаеро ба ҷои он нишонд: кишваре, ки мардумаш бо ду навъи “будан” хӯ гирифтаанд: зиндагии зеризаминию зиндагию рӯизаминӣ. Дар зиндагии зеризаминӣ, ки пушти деворҳои сохтмонҳои Эрон ҷараён дорад, Ник эҳсоси ғурбат намекард. Гӯё дар ҷамъи дӯстони эрониаш дар Ландан хушгузаронӣ мекард, бо тамоми бисоти айшу нӯш. Пушти ин деворҳо Эрони расмӣ ҷо хуш карда буд, ки гӯӣ бо эрониёни хонаву кошонаҳо коре надошт. Мардум дар хиёбонҳо таври дигар роҳ мерафтанду сухан мегуфтанду рафтор мекарданд. Ва ранги сиёҳ чира буд.

Ник ба ман гуфт, ки аз миёни се кишвари порсигӯ Эронро бештар писандидааст, чун ба назари ӯ, мардуми он ҷо то ҳадди зиёде пешрафтатару суфтатаранд. Шояд ҳам ба далели ин ки муддати бештареро дар Эрон монда буд. Аммо ин ҳақиқат, ки фарҳанги эронии Фирдавсӣ беш аз ҳама дар Эрон зинда мондааст, дилбастагии Никро ба обу хоки он диёр бештар карда буд. Дар посух ба хостаи ман, ки ҳар кадом аз ин се кишварро бо як иборат таъбир кунад, Ник Ҷоббер Эронро “кишвари танаввуъу гуногунӣ”, Афғонистонро “кишвари хатарҳо” ва Тоҷикистонро “кӯҳистон” номид. Яъне он чи аз ин се кишвар бар зеҳни нависандаи китоб нақш баста, ҳамин се унсур аст.

Пеш аз сафараш ба Тоҷикистон Ник Ҷоббер дар Теҳрон аз як равшанфикри эронӣ шунида буд, ки давлати Тоҷикистон ба Фирдавсӣ арҷи бештар мениҳад. Дар ҷараёни сафараш ба Хуҷанду Душанбе ӯ дармеёбад, ки истифода аз намоди Фирдавсӣ дар сарзамини мо ба таври аҷибе ҷанбаи сиёсӣ доштааст. Ҷойгузинии тандиси Ленин бо муҷассамаи Фирдавсӣ дар баҳори истиқлоли Тоҷикистон барои нависандаи китоб намунае аз ҳамон корбурди сиёсии намоди бузургвор аст. Аммо ҷолиб аст, ки ин нависандаи инглисӣ ба шеваи як тоҷик ё эронӣ афсӯс мехурад, ки ҷойгоҳи Фирдавсӣ дар пойтахти Тоҷикистон баъдан ба як сиёсатмадор (Исмоъили Сомонӣ) дода шуд ва гӯё пири сухан бори дигар тавассути фармонравое дигар ба ҳошия ронда шуд.

Ник Ҷоббер тайи дидораш аз Душанбе пои суҳбати касоне чун Валӣ Самад менишинад, ки мегӯянд, зиндагиашонро вақфи таҳқиқи Фирдавсиву Шоҳнома кардаанд ва ба дидори афроде чун Заур Дахте меравад, ки дар канори зиндаёд Борис Кимёгаров мондагортарин осори синемоӣ бар мабнои достонҳои Шоҳномаро офаридаанд. Нависанда ба зинда будани ёди Шоҳномаву Фирдавсӣ дар Тоҷикистон мутмаин мешавад, аммо мутаассиф аст, ки султаи русҳо бар ин сарзамин фарҳанги Фирдавсиро лаккадор кардааст. Вале иштиёқи нависанда ба Тоҷикистону Узбакистон ҳам андак нест ва мехоҳад дар оянда китобе ҷудогонаро ба ин сарзаминҳо ихтисос диҳад.

Гузашта аз мавзӯъҳои марбут ба Шоҳнома, Ник нигарони сарнавишти порсигӯёни Узбакистон аст ва аз касоне сухан мегӯяд, ки метарсанд худро “тоҷик” биноманд, бо ин ки тоҷиканд. Ба бовари нависандаи китоб, Бухорову Самарқанд, пойтахтҳои пешини фарҳанги эронӣ, бо вуҷуди он ҳама сиёсатҳои порсизудоии понтуркистҳову кумунистҳо ҳамчунон эронӣ ё тоҷикӣ боқӣ мондаанд. Вай ҳамчунин мутаассиф аст, ки нависандагони озодахӯи ҳар се сарзамини порсигӯ имрӯз ҳам чун фирдавсиёни дигар аз маҳмудҳои дигар амон надоранд. Гӯӣ такрори торих фарҷоме надорад.

Сарфи назар аз чанд иштибоҳи имлоию торихӣ, китоби “Арақнӯшӣ бар риши оятуллоҳ” асарест беҳамто. Чун то кунун ҳеч нависандаи инглисие по ба пои Фирдавсӣ сарзаминҳои Эрони куҳанро напаймуда буд. Ва шеваи нигориши хосси китоб, ки моҷароҳои имрӯзро бо рӯйдодҳои гузашта дарҳам танида, онро хонданитару ҷаззобтар кардааст. Аҷиб аст, ки Фирдавсии бузургвор як чунин поси хотирро на аз парвардагони фарҳангаш, ки аз як шефтаи хориҷии фарҳангаш дид.