Who's to Lead Islam in Tajikistan?

Дил ба ёру даст ба кор

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Нишастаам дар гӯшаи узлати ғурбат ва меандешам, ки хондани чи матлабе метавонад барои рӯзномахоне дар Тоҷикистон ҷолиб бошад? Нооромиҳои фаҷеъу боварнакардании Бритониё? Китоби тозаи Барзу Абдурраззоқи азиз, ки дили торикиро бо ҳарфи равшанаш мекишофад? Ё боз ҳам ба баҳси талоши Русия барои боз фиристодани марзбононаш ба марзи “пурдаромад”-и Тоҷикистон бо Афғонистон баргардем?.. Аммо ҳамаи ин мавзӯъҳоро занҷирае ба ҳам пайванд медиҳад: ҳимоят аз манофеъи Тоҷикистон ва мардуми он.

Дӯсте аз дурнои ҳазорфарсангӣ аз роҳи маҷозӣ (Интернет) нидо медиҳад, ки мавзӯъҳо ҳар чи дохилитар бошад, хонандаи бештар дорад. Чун Тоҷикистон як ҷомеъаи дарунгарост ва ба берун камтар нигоҳ меандозад. Муҳим он аст, ки авзоъ дар даруни хона басомон бошад... Аммо чи басо рӯйдодҳои хориҷӣ, ки метавонад таъсири мустақиме ба даруни кишвар дошта бошад. Ва ҳамин тавр воруна, чи басо рӯйдодҳои дарунӣ, ки метавонад тасвире дигар аз як кишвар ба ҷаҳониён ироа диҳад. Барои намуна, мешавад рӯи яке аз мавзӯъоти батамом дохилии Тоҷикистон тамаркуз кард ва паёмадҳои эҳтимолии он барои ваҷҳаи кишвари мо дар ҷаҳонро санҷид.

Моҳи оянда (24 септомбр) яке аз аҳзоби сиёсии умдаи Тоҷикистон пешорӯи гузиниши раҳбари худ қарор мегирад. Чи мувофиқу чи мухолиф ин нуктаро мепазиранд, ки Ҳизби Наҳзати Исломии Тоҷикистон (ҲНИТ) тайи 20 соли истиқлол аз нерӯҳои сарнавиштсози мо буда ва ҳаст. Ҳизбе, ки пешгоми ташаккулҳои ғайрикумунистӣ ва ҳатто зиддикумунистӣ дар даврони шӯравӣ буд ва пас аз он низ кӯшид раҳбарии нерӯҳои мухолифи давлатро аз даст надиҳад. То замоне ки Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, бунёнгузор ва раиси фақиди ҳизб, зинда буд, то охирҳои соли 2006, ҲНИТ таҷассуми як ниҳоди сиёсии якпорча буд; чун чеҳраву пайкари сиёсию рӯҳонии барҷастаи Абдуллоҳи Нурӣ бар он соя афканда буд. Бо омадани Муҳйиддини Кабирӣ ба мақоми раёсати ҲНИТ бархе дам аз тақсиму иншиъоби ҳизб заданд, ки бо гузашти панҷ сол иттифоқ науфтод. Аммо он чи мусаллам аст, тақсими таҳтонӣ ё дарунии ҳизб ба пайравони усулгаро ё муҳофизакор ва аъзои навгаро ё таҷаддудталаб аст. То кунун равшан нашудааст, ки кадом як аз ин ду ҷараёни таҳтонӣ дасти боло хоҳанд дошт, аммо раёсати Муҳйиддини Кабирӣ аз Ҳизби Наҳзати Исломӣ чеҳрае таҷаддудхоҳ ва навгароро аз ин ҳизб ба ҷаҳониён ироа медиҳад.

Расонаҳои чи дохилию чи хориҷӣ ҳамеша риштарошии Кабириро ба унвони нишони боризи таҷаддудхоҳии ӯ унвон мекунанд, ки ба назар бисёр содалавҳона ва сатҳӣ мерасад. Чи басо инсони фарангинамои софсурат, ки дар сар хиёли бозгашт ба садҳо сол пешро мепарварад. Яъне зоҳир ҳамеша гӯёи ботин нест. Аммо дар таҷаддудхоҳию навгароии Кабирӣ ҳам наметавон шакке раво донист, чун дидгоҳҳои ӯ аз суҳбатҳояш бо расонаҳо дар ақсо нуқоти ҷаҳон берун метаровад. Кабирӣ хостори низомест, ки дар он инсон сарфи назар аз пойбандиаш ба ин ё он эътиқоде зиндагии шоистаи шаъну шарафи инсонӣ дошта бошад. Гоҳ барои тафаннуну дилхушии ришдӯстон риш ҳам мегузорад ва то ҳавсала мекунад, дубора ба намои маъмулии мураттабаш бармегардад. Яъне иҷоза намедиҳад, ки ришаш ҳувияташро таъйин кунад, балки худашро қодир мебинад, ки барои риш ё беришиаш таърифе вазъ кунад; худро вобаста ба ришу зоҳир намебинад, балки завоҳирашро мутеъи шахсияти дарунии худаш мекунад.

Агар ба корномаи панҷсолаи Кабирӣ нигоҳ биандозем, ин ҳақиқатро мусаллам мебинем, ки бо тамоми талоши ӯ барои беаҳаммият вонамудани ҷилваҳои сурӣ, зоҳиран ришу беришии ӯ бар дидгоҳи пайравони ӯву ҳизбаш таъсиргузор будааст. Ба гунае, ки борҳо аз пайравони роҳи ҲНИТ шунидаам, ки дареғ, раҳбарашон ришписанд нест. Ва тамҷид ҳам шунидаам, ки дуруд бар шарофати ин мард, ки гӯшаш бидеҳкори ҳарфи муфт нест. Чун саранҷом ин риши Кабирӣ нест, ки сиёсатҳои ҳизбашро ба сарманзили мақсуд мерасонад, балки решаи боварҳои сиёсию эътиқодии ӯст.

Муҳйиддини Кабирӣ то кунун боварҳои худро ба гунае дар миён гузоштааст, ки ҳам лаъл ба даст ояду ҳам ёр наранҷад. Ин шеваи бархурди як сиёсатмадор аст. Ва агар ҲНИТ худро аз бозигарони сиёсии умда медонад, ки ҳаст, бояд дар раъси он раҳбаре сиёсатпеша қарор дошта бошад. Вале агар афроде хостори раёсати як фарди рӯҳонӣ бошанд, пас хиёли бақои як ҳизби сиёсиро канор бигзоранд. Аҳзоби сиёсиро чеҳраҳо ва зеҳнҳои сиёсӣ идора мекунанд.

Дар паи мусоҳибаҳои Кабирӣ бо расонаҳои хориҷӣ борҳо аз хабарнигорони хориҷии мусоҳибаш шунидаам, ки “Аҷаб раҳбари боҳуше дорад ҳизби исломии Тоҷикистон!” Яъне Кабирӣ тавонистааст аз ҷомеъаи мусалмони Тоҷикистон тасвири мусбатеро ба хориҷиҳо ироа диҳад, ки барои сарзамини мо матлуб аст. Зимнан, Кабирӣ дар канори порсӣ ба забонҳои инглисию арабӣ ҳам мусоҳиба медиҳад, ки мояи шигифтӣ ва иродати бештари хабарнигорони хориҷӣ мешавад. Гузашта аз ин ки дониши забонҳои хориҷӣ ба раҳбари як ҳизб имкон медиҳад, ки диди фарогиртари ҷаҳонӣ дошта бошад ва дар тангнои кишвари худаш гирифтор намонад.

Дар баробари номзадии дубораи Кабирӣ ба мақоми раҳбарии ҲНИТ мумкин аст номзадии Муҳаммадҷони Нурӣ, фарзанди Сайид Абдуллоҳи Нурӣ, матраҳ шавад, ки акнун раёсати ҲНИТ дар шаҳри Душанбе ба дӯши ӯст. Интихоби як фард ба мақоми раёсат сирфан ба хотири таъаллуқи хонаводагии ӯ ба бунёнгузори ҳизб кори дурусте нест. Магар ин ки фарзанди бунёнгузор аз худ мояе гузошта бошад, дархури таҷлилу тавсиф; ба монанди Индиро Гондӣ, ки ҳатто агар духтари Неҳру намебуд, шоистаи нахуствазирии Ҳинд буд, ба хотири кардаҳои худаш. На ба монанди Илҳом Алиеви Озарбойҷон, ки танҳо истеъдоди ӯ бахти зода шудан дар хонаводаи Ҳайдар Алиев буд. Дар мавриди раёсатҳои маврусӣ (ирсӣ) бояд хеле муҳтот буд, то барои раҳбарони вақт бадомӯзӣ нашавад.

Аммо барои сарнавишти кишвари ман чи омиле муҳимтар ва чи суде аз Кабирӣ сохта аст? Бо рушди эҳсосоти мазҳабӣ дар минтақа ва бурузи гароишҳои инҳирофии мазҳабӣ метавон ҳизби Кабириро неъмате барои Тоҷикистон арзёбӣ кард. Як давлати хирадманд набояд аз аҳзоби қонунманду муътадил ҳаросе дошта бошад, чун ин аҳзоб пайрави мантиқи замонанд. Ба ҷои маҳдуд кардани фаъъолиятҳои ҳизби муътадиле чун Неҳзати Исломӣ беҳ он аст, ки ба ин ташаккули сиёсӣ маҷол дода шавад, то нерӯҳои мунҳариф ва гумроҳи мазҳабиро ба роҳи эътидол ҷалб кунад. Агар ҲНИТ дасту боли бозтаре медошт, шояд то кунун аз Ҳизбуттаҳриру ҷунбишҳои салафимаоб, ки кӯчактарин манфиъати Тоҷикистон мадди назарашон нест, ному нишоне боқӣ намемонд. Аксари пайравони ҷунбишҳои исломии тундрав дар Тоҷикистон аз даступобастагии ҲНИТ сархурда шудаанд ва нерӯи худро вақфи ташаккулҳои зеризаминии хатарнок кардаанд, ки натиҷаи маҳдудиятҳои эъмолшуда аз сӯи давлат аст. Барои тарвиҷи эътидол ё миёнгини заррин бояд нерӯҳои пайрави эътидол подоше дар ҳадди озодии тамому камоли фаъъолият дарёфт кунанд. Чун сарнавишти ҳеч кадом аз ин аҳзоб, аз ҷумла ҲНИТ, муҳимтар аз ояндаи равшани Тоҷикистон нест. ҲНИТ ҳам то кунун кӯшидааст собит кунад, ки пойбанди Бундод (Қонуни Асосӣ)-и Тоҷикистон аст. Аз ин ба баъд ҳам, сарфи назар аз ин ки чи касе ба курсии раҳбарии он такя хоҳад зад, ҲНИТ бояд ин асли Бундоди Тоҷикистонро бипазирад, ки ҳеч ҳукумате набояд идеулужӣ ё эътиқоде хосро бар оҳоди ҷомеъа таҳмил кунад. Дил ба ёру даст ба кори худ бошем.

A Dream

Дар орзуи меваҳои ширини истиқлол

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Нигоҳе ба рӯйдодҳои ахири Тоҷикистон чандин муъзали муҳимми пешорӯи сарзамини моро барҷаста мекунад.

Қонуни гӯшношуниди тарбияти фарзанд пас аз он ҳама каланҷору фиғони матбуъотӣ саранҷом дар моҳи рамазон ба тасвиб расид ва кинае амиқ дар дили ҳазорон тан лона кард. Интиқодҳои байнулмилалӣ ҳам монеъ аз азми давлат ба эъмоли маҳдудият бар намозгузории навҷавонони зери 18 сол нашуд. Пештар ҳам гуфта будем, ки қонунҳое аз ин даст таъсири “бумерангвор”-е доранд ва дуруст баръакси хостаи мақомотро ба бор меоваранд. Намунаҳои бисёре дар ҷаҳони муъосир дорем, ки бо саркӯби тамоюлоти мазҳабии инсонҳо мақомот дар воқеъ он тамоюлотро ба зеризаминиҳо равона кардаанд, то фардо ба шакли хатаре даҳшатафкан пояҳои давлатро ба ларза оваранд.

Шакке нест, ки тундравии мазҳабӣ дар Тоҷикистон рӯ ба густариш аст, аммо аз роҳи мумонеъати дастрасии мардум ба омӯзишҳои мазҳабӣ ифротгароӣ решакан нахоҳад шуд, ки ҳеч, балки серобтару шукуфотар хоҳад шуд ва як мусалмони муътадилро ба вартаи ифротгароӣ парт хоҳад кард. Роҳи муқобила бо ғафлату ҷаҳолат пахши огоҳиҳо ва интишори китобҳои андешабарангез аст ва ироаи омӯзаҳои фалсафию иҷтимоъӣ аз тайфи васеъ ва тамоми адабиёти марбута аз дидгоҳҳои мухталиф. Ба ҷои интишори китобҳои барроқ барои таблиғоти пӯчи расмӣ мешавад ин кори накӯро барои ҷилавгирӣ аз балои фардо анҷом дод.

Дигар ин ки садҳо ҳазор тан аз навҷавонону ҷавонони тоҷик берун аз марзҳои кишвар дар бадбахтии ғурбат ба сар мебаранд ва дар ҳитаи нуфузи қонунҳои Тоҷикистон нестанд. Тозатарин намоиши хиффату хории ҷавонони муҳоҷири тоҷик дар Русия матлаби видеуии фаъъолони “миллигарои сусиёлист”-и рус буд, ки дар он се ноҷавонмард як ҷавони тоҷикро кутак мезананду озор медиҳанд; иттифоқе, ки шояд ҳар рӯз дар кӯю барзани кишвари кабир иттифоқ меуфтад ва гоҳ-гудоре аз роҳи маҷозӣ мухайялаи моро ба ошӯб мекашонад. Ин навъи ҳастии ҷавонони имрӯз чи армуғоне барои фардои мо хоҳад дошт? Ба ҷои тасвиби он қонуни нодир беҳтар он буд, ки ҳукумат донишварони тоҷикро гирди ҳам меоварду канкоше барпо мекард, то роҳҳои эҷоди фурсатҳои шуғлӣ дар Тоҷикистонро пайдо кунад ва ин ҷавононро аз таҳаммули ҳақорати ғурбат бираҳонад.

Пас аз эътирози диплумотики Сафорати Тоҷикистон бедиранг Русия ба талофиҷӯии мӯзиёна пардохт. Борис Гризлов, раиси Думои давлатӣ, дар изҳороте бесобиқа Тоҷикистонро дар баробари ду гузина қарор дод: ё марзбонони русро дубора дар марзи Тоҷикистон ва Афғонистон мустақар кунед ё муҳоҷирони кориро мавриди мазиқаи раводидӣ қарор хоҳем дод. Агар давлати Тоҷикистон ғуруре ба харҷ медоду билофосила гузинаи дувумро меписандид, сари тоҷикони худогоҳ дар саросари ҷаҳон ба осмон мерасид ва Тоҷикистон худ ба худ дар радифи кишварҳои худшиноси канораи Болтику Гурҷистон қарор мегирифт ва худ ба худ ҳимояти байнулмилалиро ҷалб мекард. Русия як кишвари бегона аст ва далеле надорад, ки шаҳрвандони Тоҷикистон ба онҷо бидуни раводид сафар кунанд. Касе, ки бо раводид вориди кишваре мешавад, аз арҷи бештаре бархурдор аст. Чаро бояд худамонро мадюни марҳамати русҳо бидонем, бераводид ба онҷо сафар кунем, барояшон хонаҳо бисозем ва кутак бихурему тавҳин шавем?

Ҳатман хоҳед гуфт, ки он гоҳ артиши якмилюнии муҳоҷирони кории тоҷик бояд куҷо бираванду чи кор кунанд. Ва ин ки ду милёрд дулор даромади солонаи муҳоҷирони корӣ аз чи роҳе бояд ба Тоҷикистон ворез шавад?

Магар ин тоҷикҳо ватан надоранд, ки танҳо роҳи зинда монданашон бояд хорӣ кашидан дар ғурбат бошад? Магар тоҷикҳо давлате надоранд, ки кафил ва зомини зиндагию маъишати мардуми кишвар аст? Мусалламан, дар оғоз сахт хоҳад буд, аммо то ранҷ набошад, аз ганҷ хабаре нест. Бозгашти муҳоҷирони корӣ ба Тоҷикистон шароитеро падид хоҳад овард, ки эҷоди фурсатҳои шуғлӣ барои мардумро ногузир хоҳад кард. Ва тоҷикҳое ҳам ки пас аз он бо раводид вориди Русия мешаванд, аз тимсолҳои Равшану Ҷумшуд азият нахоҳанд шуд.

Пешниҳоди нахусти густохонаи Гризлов (бозовардани марзбонони рус ба Тоҷикистон) барои як кишвари мустақил тавҳиномез аст ва ҳокимияти Тоҷикистонро зери суол мебарад. Оё ин мақоми рус ҷуръат дорад, ки чунин пешниҳодеро ба Узбакистон ё Туркманистон кунад? Онҳо ҳам бо Афғонистон ҳаммарзанд ва шояд миқдори маводди мухаддире, ки аз марзҳои онҳо дарз мекунаду ба Русия мерасад, бештар бошад. Чаро Гризлов Тоҷикистонро ҳанӯз “ҳаёти хилват”-и худаш тасаввур мекунад? Чаро бояд ин тасаввурро ба сухра накашем ва ин ёри Путинро сари ҷои сазовораш нанишонем? Дилтангии женеролҳои рус ба пули ношӣ аз қочоқи маводди мухаддир ё тамоюли Русия барои тасоҳуби дубораи марз бо рафтани омрикоиҳо аз Афғонистон далели кофӣ нест, ки як мақоми кишваре бегона ин тавҳинро ба Тоҷикистон раво дорад.

Русия аз асп уфтодаасту ҳамчунон лагом ба даст дорад. Дар севумин солрӯзи ҷанги Русияву Гурҷистон бар сари Иристони Ҷанубӣ, ки ҳамин чанд рӯз пеш буд, Медведев бо боди ғабғаби ҳамешагиаш мегуфт: “То замоне ки Соокошвилӣ барканор нашавад, равобитамонро бо гурҷиҳо аз сар намегирем”, ки албатта, аз ин таҳдидҳои хирсона мӯи димоғи Соокошвилӣ ҳам такон нахурд. Аммо ин ҷумлаи беназокат ҳокӣ аз хиёли хоми Русия дар мавриди эҳёи импротурии пешинаш буд. Дар ҳамон рӯз ҳам суҳбати “пайвастан”-и Белорус ба ҳайъати Русия дар матбуъоти он кишвар пуррангтар шуд... Бояд ба ин одамон тафҳим кард, ки Тоҷикистон дигар ҳаргиз пазирои мустаъмарадорони пешинаш нахоҳад буд ва ин ки ормони сайтараи дубора бар Тоҷикистонро бо худашон ба зери деворҳои Кремлин хоҳанд бурд.

Танҳо чизе, ки Тоҷикистон ниёз дорад, ҷуръат аст: ҷуръати истодан дар баробари рақиб, ҷуръати “на!” гуфтан, ҷуръати даъват аз ҳаммеҳанони овора ба зодбумашон... ва садоқати амал, фидокорӣ, ҳалолкорӣ, дасту дили пок, то бо коҳиши фасод бишавад фурсатҳои шуғлии бештаре дар Тоҷикистон сохт ва кишварро ба дасти мардуми бумии он обод кард ва ин бор аз меваҳои ширини истиқлол чашид.

Afghanistan's Persian: Obstacles and Objectives

(барои ҳафтаномаи “Озодагон”)

به دبیرۀ پارسی

Муҳаммадкозими Козимӣ шоъири саршиноси Афғонистон аст, ки 20 сол пеш бо шеъри баланде бо матлаъи зер дар маҳофили адабии Эрон номи баланде ёфт ва акнун дар зумраи шоъирони матраҳи порсигӯ дар ҷаҳон матраҳ аст:

Ғуруб дар нафаси гарми ҷодда хоҳам рафт,
Пиёда омада будам, пиёда хоҳам рафт.
Тилисми ғурбатам имшаб шикаста хоҳад шуд
Ва суфрае, ки тиҳӣ буд, баста хоҳад шуд…

Козимӣ аз ҷумлаи садҳо ҳазор муҳоҷири афғонистонӣ буд, ки ба ҷабри рӯзгор раҳли иқомат дар Эрон афканда буданд ва ин шеър саропо бӯи талхи ғурбат медиҳад.

Аммо ҳамин ғурбат, ки бисёре аз ҷавонони Афғонистонро ба мавзӯъи ҳувият ва забон беш аз пеш ҷазб кард ва роҳгушои онҳо барои жарфиши донистаҳояшон дар заминаи забону адаб шуд.

Мақолаи зери Муҳаммадкозими Козимӣ ба мавзӯъи дардноке ангушт гузоштааст: забони порсӣ, ки дар “истилоҳоти расмӣ”-и Афғонистон бо номи “дарӣ” шинохта мешавад. Дар воқеъ, ононе, ки таҳаммули дидани якпорчагии порсиро надоштанд, дар Афғонистон ҳам номе дигар барояш сохтанд ва сифати “дарӣ”-ро, ки ба маънои “дарборӣ” ва “расмӣ” аст, дар соли 1964 ҷойгузини номи “форсӣ” карданд.

Танҳо кӯтоҳие, ки дар мақолаи зер мушоҳида мешавад, аз қалам уфтодани порсигӯёни Варорӯд аст, бавижа дар бахши “Заруратҳо”. Нависанда метавонист бо диде фарогиртар заруратҳои пешорӯи забони порсиро баршуморад. Аммо рӯиҳамрафта, ин мақола барои дарки мушкилоту муъзалоти забони порсӣ дар Афғонистон ҷустори бисёр судманд аст. Таъкиди Козимӣ ба пайравӣ аз мусавваботи Фарҳангистони забону адаб дар Теҳрон аз муҳимтарин нукотест, ки метавонад бо эҷоди як маркази фармон барои ҳамаи порсигӯён забони меъёри порсиро ҷаҳонӣ кунад.

Форсии Афғонистон: Таҳдидҳо ва заруратҳо

Муҳаммадкозими Козимӣ

Тарҳи баҳс

Пешина ва ҷойгоҳи забони форсӣ дар Афғонистон бар касе пӯшида нест. Сарзамини Афғонистони кунунӣ аз дербоз аз конунҳои аслии пайдоиш ва густариши ин забон буда ва бисёре аз мафохир (машҳурон)-и забону адаби форсӣ аз ин паҳнаи ҷуғрофиёӣ бархостаанд. Акнун низ, бо вуҷуди ҳамаи номулоимот, Афғонистон яке аз танҳо се кишвари дунёст, ки ин забон дар он расмият ва ривоҷи тамом дорад.

Форсии Афғонистон аз ҷиҳати иштимол бар (фарогирии) баъзе вожагони куҳани ин забон ва низ низоми овоии асили он метавонад барои дигар форсизабонони дунё низ ҷаззоб ва дар мавориде, бавижа рафъи мушкилоти мутун (матнҳо)-и куҳан, роҳгушо бошад. Аммо арзиши муҳимтари ин забон ин аст, ки муҳкамтарин пули пайванди фикрию фарҳангии аҳолии ду кишвар аст ва муҳимтарин ваҷҳи муштарак аз муштаракоти мардуми Эрону Афғонистон.

Таваҷҷуҳи вижа ба форсии Афғонистон ва зинда сохтани муштаракоти забонии мардуми ин минтақа ҳам метавонад ба ҳифзу беҳсозии забон дар ҳар ду кишвар кумак кунад ва ҳам метавонад қаламрави забони форсиро, ки дергоҳест дар маърази пора-пора шудан қарор дорад, лоақал дар вазъи кунуниаш ҳифз кунад ва гоме бошад барои зинда сохтани шукӯҳи дерини ин забон.

Акнун ба мадади забон ва хатти форсӣ бештарин имконоту зарфиятҳо барои иртиботи фарҳангии ду кишвар ба таври билқувва ва билфеъл вуҷуд дорад, чун Афғонистон танҳо кишваре дар ҷаҳон аст, ки маҳсулоти фарҳангии Эрон бидуни тарҷума ё ҳатто баргардон кардани хат дар онҷо қобили истифода аст.

Бино бар ин, барои Фарҳангистони забону адаби форсӣ, ки вазифаи сангини ҳифзи асолат ва низ беҳсозии ин забонро бар уҳда дорад, иноят ба кишвари Афғонистон ва масоили забони форсӣ дар онҷо як зарурат ба ҳисоб меояд.

Таҳдидҳо ва осебҳо

Бо ҳамаи пешина ва ҷойгоҳе, ки забони форсӣ дар Афғонистон дорад, бояд пазируфт, ки ин забон дар ин маҳди торихии худ бо номулоимоти бисёре рӯбарӯ будааст ва таҳдидҳову осебҳое мутаваҷҷеҳи он аст. Муҳимтарини ин таҳдидҳоро чунин метавон баршумурд:

1. Вуруди беравияи вожагони хориҷӣ дар қуруни ҳозир ва бавижа дар даҳаи ахир (ки ин кишвар ба таври ногаҳонӣ ва васеъ бо ҷаҳони хориҷ иртибот ёфтааст). Ин вожагон бавижа дар ҳавзаи донишу иртибототи имрӯзӣ бештар мушоҳида мешавад ва, мутаассифона, дар Афғонистон ҳеч азми миллӣ ё давлатие барои муқобила бо ин раванд вуҷуд надорад.

Он чи ин қазияро хатарноктар мекунад, ин аст, ки ба сабаби заъфи саводу дониши умумӣ ва ба эътибори ин бовари нодуруст, ки гӯё забони мардуми Афғонистон “дарӣ” аст ва на “форсӣ”, бисёре аз мардум бар ҳамон вожагони хориҷӣ ба унвони вожагони дарӣ пой мефишуранд ва ҳозир ба истифода аз вожагони форсии ҷойгузин нестанд. Бисёр дида мешавад, ки ҳатто баъзе аз нухбагони кишвар бар истифода аз вожагоне мисли “бойсикал”, “пругром” ва “фокулта” таъкид доранд, бо ин бовар, ки инҳо дарианд ва муъодилҳояшон, яъне “дучарха”, “барнома” ва “донишкада” форсӣ ва ғайри қобили истифода дар ин кишваранд.

2. Ҷойгузин шудани тадриҷии забони инглисӣ дар низоми идории ин кишвар, бавижа дар миёни муассисоти ғайридавлатӣ, ки аз сӯи кишварҳои хориҷӣ таъсис шудаанд ё ҳимоят мешаванд. Имрӯза дар ин муассисот бештари мукотибот бо инглисӣ анҷом мешавад ва ин равия ба сабаби иртиботи идороти давлатӣ ва ниҳодҳои омӯзишӣ бо ин муассисот дар онҳо низ камобеш ривоҷу русух ёфтааст. Бисёре аз касоне, ки акнун масдари кор дар кишвар ҳастанд, ононеанд, ки аз Покистон ё Ғарб баргаштаанд ва гоҳ тасаллуташон бар инглисӣ бештар аз форсист.

3. Шуюъ ва густариши ғалатҳои бисёр дар сатҳи овоии забон, ба гунае, ки бисёре вожагон талаффузе комилан мутафовит бо талаффузи шево ва фасеҳи форсӣ ёфтаанд. Корбурди калимоте мисли “зиёф” (зиёд), “оҳен” (оҳан), “коригар” (коргар) ва садҳо вожаи дигар аз ин даст гӯиши муҳовараи мардуми Афғонистонро барои ҳамзабонони эронишон номафҳум сохтааст.

4. Заъфи шадиди забон дар сатҳи дастурӣ, бавижа дар расонаҳо. Омили ин мушкил аз ҷонибе заъфи саводу дониши умумӣ ва нокоромадии низоми омӯзишии кишвар аст ва сӯи дигар, нуфузи хориҷрафтагони мусаллат бар урду ва инглисӣ, вале бегона бо форсӣ, дар ин расонаҳо.

5. Заволи тадриҷии гӯишҳои ғанӣ ва асили маҳаллӣ ва ғалабаи гӯиши пойтахт ба сабаби густариши расонаҳо. Он чи ин мушкилро шадидтар мекунад, адами вуҷуди ҳар гуна ниҳодест, ки аз гӯишҳои маҳаллӣ, вожагон ва арзишҳои онҳо муҳофизат кунад. Ба ин бояд афзуд эҳсоси таҳқиреро, ки мардуми шаҳрҳои кӯчак ва рустоҳо нисбат ба лаҳҷаи худ мекунанд ва мекӯшанд ин эҳсосро бо тарки лаҳҷаи худ ва пайвастан ба ҷараёни умумии лаҳҷаи пойтахт ҷуброн кунанд.

Далоил

Далоили куллии ин нобасомониҳои забони форсии Афғонистонро чунин метавон баршумурд:

1. Заъфи савод ва дониши умумӣ ба далели чанд даҳа ҷангу нобасомониҳои иҷтимоъию сиёсӣ. Дар ин фосила бисёре аз нухбагон ба кишварҳои дигар паноҳ бурданд; бисёре аз ниҳодҳои давлатию ғайридавлатӣ тахриб ё рокид шуданд ва табақаи мутавассити ҷомеъа, ки метавонист ҳомии донишу фарҳанг бошад, тақрибан аз байн рафт.

Албатта, дар солҳои ахир бо ҳимояти хориҷиён аз донишгоҳҳои давлатии Афғонистон ва низ ташкили донишгоҳҳои хусусӣ низоми омӯзишии кишвар рӯ ба беҳбуд аст. Вале мушкил ин аст, ки на кишварҳои дигар ба таъсиси риштаҳое мисли забону адаби форсӣ алоқа доранд ва на дар донишгоҳҳои хусусӣ ин ришта тарафдор ва мутақозӣ дорад, ба сабаби камбуди заминаи кор.

2. Бархурди ногаҳонӣ ва ҳамаҷонибаи Афғонистон бо ҷаҳони хориҷ, бавижа ҷаҳони араб, ба гунае, ки акнун бахши умдае аз фаъъолиятҳои илмию фарҳангии кишвар ба василаи муассисоти ғайридавлатии хориҷӣ сурат мегирад ё пуштибонӣ мешавад. Кормандони бумии ин муассисот, ки ғолибан барои иштиғол ниёзманди тасаллути комил бар инглисӣ ҳастанд, худ ба сурати ғайримустақим мураввиҷи ин забон дар миёни хонаводаи худ ва дар сатҳи ҷомеъа мешаванд.

3. Камтаваҷҷуҳии ниҳодинашудаи ҳокимияти паштузабони Афғонистон нисбат ба забони форсӣ, ки албатта, гоҳ ба сурати хусумат бо ин забон низ буруз мекунад. Талоши умдаи ҳокимият дар ин ҳафтод соли ахир ин будааст, ки аз сӯе забони паштуро ба унвони забони миллии кишвар матраҳ созад ва аз сӯе бо таъкид бар номи “дарӣ” барои форсии Афғонистон иртиботи онро бо хориҷ аз кишвар қатъ кунад. Дар мутуни дарсии Афғонистон басароҳат аз мустақил будани “форсӣ” ва “дарӣ” сухан меравад ва ҳатто решаи торихии инҳо мутафовит вонамуд мешавад.

4. Қатъи иртиботи нисбии форсизабонони Афғонистон бо форсизабонони хориҷ аз кишвар дар ин чанд даҳа ва дур мондани онҳо аз таҳаввулоти забони форсӣ дар кишварҳои ҳамсоя. Он чи ин қатъи иртиботро пуррангтар кардааст, ҳамон таъкиди ҳокимияти Афғонистон бар “дарӣ” номидани ин забон дар Афғонистон ва бегона донистани он бо “форсӣ” аст, ки бад-он ишора кардем.

5. Камтаваҷҷуҳии мутаваллиёни забони форсии Эрон ба форсии Афғонистон ҳам дар расонаҳои ин кишвар ва ҳам дар арсаи фаъъолиятҳои муштараке, ки метавонист монеъи он қатъи иртиботе шавад, ки дар банди пеш бад-он ишора кардем. Ҳақиқат ин аст, ки форсизабонони Афғонистон дар ин талоше, ки барои ҳифзи ин забон дар қарни ахир доштанд, сахт танҳо монданд. На ҳокимиятҳои Афғонистон ёригари онҳо буданд ва на ниҳодҳои фарҳангию адабии Эрон.

Заруратҳо

Бо таваҷҷуҳ ба он чи гуфта омад, барои ҳифзу беҳсозии забони форсии Афғонистон ин корҳо аз сӯи ниҳодҳои илмию адабии Эрон, бавижа Фарҳангистони забону адаби форсӣ, зарурӣ ва амалӣ ба назар мерасад:

1. Афзоиши иртибототи аҳли адабу қалами ду кишвар ба василаи мусофиратҳо, ҳамоишҳо ва иртиботҳои расонаӣ. Бояд пазируфт, ки бахши умдае аз мавонеъи иртиботи бештар миёни ҳамзабонон бар асари адами шинохт эҷод шудааст. Мардуми Эрон ғолибан забони форсиро хосси кишвари худ медонанд ва аз мизони ривоҷу нуфузи он дар хориҷ аз Эрон бехабаранд ва ба ҳамин сабаб, ниёзе ба ин иртибот ҳис намекунанд. Дар муқобил бисёре аз мардуми Афғонистон ба сабаби ҳамин тарзи нигоҳи мавҷуд дар Эрон ҳама чиз, ҳатто як иртиботи солимро бо бадбинию тардид менигаранд. Он чи метавонад ин адами шинохт ва бадбиниро аз миён бардорад, ҳамин афзоиши иртибот аст.

2. Иттихози як равиши маъқул ва санҷида барои бузургдошти мафохири адаби форсӣ, ба гунае, ки инҳоро битавон пули вифоқу дӯстӣ сохт. Мутаассифона, дар ин қарн шеваи бархурд бо мафохири адаб дар ҳар ду кишвар ба гунае будааст, ки сабаби ҷидолу чолиш ва кудурату суитафоҳум шудааст. Ба сабаби сиёсатҳои нодурусти фарҳангӣ дар солҳои пеш дар ҳар ду кишвар баъзе аз форсизабонон дар ду кишвар ҳамдигарро на ба чашми ҳамроҳу ҳамсӯ, ки ба чашми рақиб менигаранд. То вақте ки ин тасаввур ва ин нигариш вуҷуд дошта бошад, доду ситадҳои расмию васеъи забонию адабӣ миёни ду кишвар бо монеъ мувоҷеҳ хоҳад буд.

3. Ташвиқи расонаҳои Ҷумҳурии Исломии Эрон, бавижа Садо ва Симо, ба таваҷҷуҳи бештар ба Афғонистон аз манзари муштаракоти фарҳангӣ ва забони форсӣ. Акнун он чи аз Афғонистон дар Садо ва Симои Эрон дида мешавад, ба ҳеч ваҷҳ тасвири як кишвари ҳамфарҳангу ҳамзабон нест. Ин қазия бавижа барои рафъи суитафоҳумҳо миёни форсизабонони ду кишвар ва пазириши ин ҳамсӯӣ аз сӯи ҳамаи ақшори ҷомеъа муассир аст. Беҷо нест, агар бигӯем, ки бахше аз муқовимате, ки дар Афғонистон дар баробари ҳамсӯӣ бо форсии Эрон вуҷуд дорад, ношӣ аз муъаррифии нодурусти ин кишвар ва мардумаш дар расонаҳои Эрон аст.

4. Талош барои расмият бахшидани мусавваботи Фарҳагистони забону адаби форсӣ дар Афғонистон, то аз сӯе битавон аз самароти ин кӯшишҳо барои Афғонистон истифода кард ва аз сӯе роҳ барои тасбити як забони форсии ҳанҷору яксон дар ҳамаи ин қаламрав боз шавад. Чун бо вазъияте, ки дар Афғонистон вуҷуд дорад, ҳеч баъид нест, ки форсии ин кишвар ба сабаби ин тағйироти мутаволӣ ба як забони мустақил бадал шавад.

Албатта, расмият бахшидан ба мусавваботи Фарҳангистон дар Афғонистон машрут аст ба таъомуле, ки миёни давлатҳои ду кишвар сурат гирад, ба гунае, ки натиҷааш ё эҷоди як фарҳангистони воҳиди байнулмилалии забони форсӣ бошад ва ё ҳузури пуррангтари кишвари Афғонистон дар фарҳангистони кунунӣ, то давлатмардони ин кишварро низ ба афзоиши доираи нуфузи Фарҳангистон мутақоъид созад.

5. Талош барои ироаи китобҳо, нашриёт ва дигар маҳсулоти Фарҳангистони забону адаби форсӣ дар кишвари Афғонистон аз тариқи интишори маҳсулоти Фарҳангистон дар ин кишвар ба василаи ниҳодҳои давлатӣ ва ғайридавлатӣ. Ин кор ба василаи таъомул бо муассиоти интишоротӣ ва пахши китоб, ниҳодҳои баргузоркунандаи намоишгоҳҳои китоб ва ройзаниҳои фарҳангии Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Афғонистон имкон дорад. Қобили ёдоварист, ки мутаассифона, бо ҳамаи заҳамоте, ки дар заминаи эҳдои китоб ва интиқоли китоб ба Афғонистон кашида мешавад, он чи дар амал ба дасти мардуми ин кишвар мерасад, ғолибан нокоромад аст ва ба ҳеч ваҷҳ ниёзи воқеъии мардумро таъмин намекунад. Бавоқеъ, гароиши умумӣ дар ин солҳо бар китобҳои динию идеулужик будааст, ки гоҳ худ сабаби эҷоди танишҳое шудааст, ба гунае, ки акнун дар баробари вуруди китоб аз Эрон ба Афғонистон мавонеъе ҷиддӣ эҷод шудааст.

6. Пазириши аъзое аз Афғонистон дар Фарҳангистони забону адаби форсӣ, ки ҳам мақбулияти умумӣ дар миёни аҳли қалами ин кишвар доранд ва ҳам дорои саводу дониши кофӣ ҳастанд. Ин саводу дониш сабаби тақвияти корҳои Фарҳангистон хоҳад шуд ва он мақбулияти умумӣ сабаб мешавад, ки пазириши мусаввабот барои мардуми Афғонистон саҳлтар бошад. Хушбахтона, мо акнун ҳам дар миёни таҳсилкардагони муҳоҷир дар Эрон ва ҳам дар дохили кишвар чунин ашхосе дорем ва дар сурати лузум метавон ба муъаррифии онҳо пардохт.

Get to The Root

Решаро дарёб!

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Дишаб рӯи девори “Фейсбук”-ам паёми зерро навиштам:

“Эҳтимол дорад вожаи арабии “арӯс” баромада аз вожаи юнонии Eros бошад. “Эрус” номи илоҳаи ишқи Юнони бостон аст, ки “эрутик” (erotic) ҳам аз он муштақ шуда. Ба гуфтаи дӯсти ибризабонам Макси Муллоқанд, вожаи “арӯс” дар забони ибрӣ бидуни “ъайн” навишта мешавад, ки ҳокӣ аз решаи носомӣ (ғайрисомӣ)-и ин вожа аст. Дар порсии миёна ба “арӯс” “баюг” ва “ниюк” мегуфтанд”. Сипас аз Рӯдакӣ шоҳид овардам, ки фармояд:

Бас азизам, бас гиромӣ шод бод,
Андар ин хона ба сони навбаюг.

Таваҷҷуҳ ба ин навишта аз сӯи корбарон фузунӣ гирифту афзудам: “Зоҳиран ҳамаи вожаҳои порсӣ ё тозӣ (арабӣ)-е, ки поёнаи “-ус” доранд, юнониуласланд; ба монанди фонус, уқёнус, номус, қомус... Аз русҳо бояд пурсид, ки оё онҳо ҳам номашонро аз юнониҳо вом гирифтаанд ё на”.

Ҷумлаи охир ба маҳзи шӯхию саргармӣ буд, вагарна барои огоҳони амр равшан аст, ки вожаи “рус” решаи словӣ дорад ва ба маънои “сурхмӯй” аст ва бо “рыжий”-и русию “руж”-и фаронсавию “рушт”-и бадахшию “ред”-и инглисӣ ҳамреша; ҳаммаънои вожаи “суғд”, ки ҳамон “сурх” бошад. Чун ҳар ду табор бо мӯйҳои сурхи худ мутамоиз буданд.

Ҳадаф ҷалби таваҷҷуҳ ба решаи вожаҳое буд, ки асолаташон барои мо шинохташуда нест ва ҳадси ман ҳам аз доманаи “эҳтимолужӣ” фаротар намерафт, аммо бар истидлолҳое муттакӣ буд. Чун вожаи “арӯс” барои забони арабӣ ҳам вожаи нисбатан нав аст ва, масалан, дар забони Қуръон ин вожа ба чашм намехурад. Нуктаи марбутаи дигар ин буд, ки вожаи “арӯс” ё “орӯс” ва дар давраи мутааххиртар “олӯс” дар адабиёти порсии миёна ва навин ба маънои “сапед” ҳам корбурд доштааст. “Олӯс” дар порсии Варорӯд ҳамчунон роиҷ аст ва ба чашми лӯч гӯянд, шояд ба далели инҳирофи мардумаки чашм, ки фазои сапеди бештареро дар чашм ба ҷо мегузорад...

Яъне баррасии як вожаи “арӯс” моро ба бараҳути вожагоние афканд, ки дар он аз илоҳаи ишқ гирифта то сурхмӯёну русҳову суғдиёну юнониёну лӯччашмон ҳозир буданд ва яке ба дунболи дигарӣ зери заррабин мерафтанд. Пас решаёбию решашиносии вожагон танҳо бо забон сарукор надорад, балки тайфи густардае аз зиндагию таҷрубиёту устураҳову пешинаи башариро дарбар мегирад. Аз инҷост, ки ин гуна донистаниҳо барои рушди андешаи як қавм боиста аст. Ҳамон гуна ки шинохти инсон аз гузаштааш ояндае дурахшонтарро барояш ба армуғон меоварад (чун аз иштибоҳҳои гузашта парҳез мекунад), донистани решаву пояи забону вожагон ҳам бар истеҳкому устуворӣ ва пӯёию ояндагустарии забон меафзояд.

Аммо шигифт аст, ки мо, порсигӯён, то кунун ба решаи вожаҳои худ аҳаммияте қоил набудаем ва фарҳангҳои луғоти мо орӣ аз нукоти решашинохтии вожаҳост. То кунун ба забону хатти роиҷ дар Тоҷикистон ҳеч фарҳанги решашинохтие ба нашр нарасида ва ҳатто дар Эрон ин риштаи забоншиносӣ ба талоши фаровоне ниёз дорад. Ҷилди нахусти “Фарҳанги решашинохтии забони форсӣ” ба қалами Баҳмани Саркоротӣ ва Муҳаммади Ҳасандӯст ва “Фарҳанги решашинохтии ахтаршиносӣ-ахтарфизик” ба тадвини Муҳаммад Ҳайдарии Малоирӣ аз маъдуди корҳои арзишмандест, ки дар ин замина тавассути порсигӯёни Эрон анҷом гирифтааст. Ва шигифттар он ки дар ин замина эроншиносони рус гӯи сибқатро аз мо рабудаанд ва то кунун се ҷилд китоби “Фарҳанги решашинохтии забонҳои эронӣ” («Этимологический словарь иранских языков»)-и В.С. Расторгуева ва Д.И. Эделман дар решашиносии вожаҳои эронӣ ҳарфи аввалу охирро мезанад. Аз Умеди Ҷайҳонии гиромӣ, тоҷики фарҳехтаи муқими Маскав, сипосгузорам, ки боъиси ошноии ман бо ин фарҳанги шигарф шуд.

Мо гоҳ бо руҷӯъ ба торих фахр мефурӯшем, ки нахустин китоби дастури забони арабиро на арабҳо, балки мо, эрониён нигоштаем. Фардо русҳо ҳам метавонанд ҷор бизананд, ки нахустин фарҳанги ҷомеъи решашинохтии забонҳои эрониро онҳо навиштаанд, на мо. Ин фарҳанг ҳанӯз батамом мунташир нашуда ва бегумон, дар поёни интишор ба унвони танҳо ганҷинаи муътабари решашиносии вожагони эронӣ матраҳ хоҳад шуд. Гӯӣ масали русии “Зри в корень» (Решаро дарёб)-ро накӯ дарёфтаанд. Чун бо шинохти реша аст, ки метавон чашмандози рушди шоху барги дарахтро тарсим кард. Бо мувозибат аз таҳдобу бунёди ганҷина аст, ки мешавад ганҷури комгоре буд. Бо шинохти решаи вожагон аст, ки метавон бар ғанои забон афзуд ва онро имрӯзӣ кард. Шинохти дирӯз мояи тарсими фардост. Ва ин чизест, ки мо дар ҳеч як аз чаҳор кишвари порсигӯй дарнаёфтаем (Гуфтам “чаҳор”, чун шумори порсигӯёни Узбакистон фузунтар аз кулли ҷамъияти кишвари мост ва лоҷарам онро ҳам узви ин ҷомеъа медонем).

Мо то кунун бо дарки устурагунае аз вожаи “тоҷик” иктифо кардаем ва ҳатто бо ҳамон хиёли воҳӣ парчами кишварамонро бо тоҷ оростаем, дар ҳоле ки шинохти дақиқтар аз ин вожа тасвире дигар ба даст медиҳад. Дар натиҷа дарки ғалат аз номамон ҳувияти моро ҳам дучора гирдоби сардагумӣ мекунад.

Кӯтоҳсухан, донишварони забоншиноси мо бояд мояи бештар бигзоранд, то ҳамонанди “Фарҳанги забони тоҷикӣ”-и дуҷилда ҳамосае дигар биофаринанд ва нахустин фарҳанги ҷомеъи решашиносии забони порсиро тадвин кунанд. Бо таваҷҷуҳ ба мавҷудияти адабиёти русӣ дар ин замина тадвини як чунин фарҳанге кори сахт душвор нест; албатта, агар мақомот ҳам заминаи молии онро фароҳам кунанд. Агар ба ин муҳим даст ёбем, дар ҷаҳони порсигӯй пешоҳанги решашиносии забони муштаракамон хоҳем шуд. Аз дониши забонҳои порсию русӣ метавон баҳраи фаровоне бурд ва ин неъматро дар миёни порсигӯёни ҷаҳон танҳо донишварони мо доранд. Пас ин кор ҳам шуданист, агар ҳиммате ба харҷ диҳем.

Our Evil Neighbour

Ҳамсояи нобоби мо

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Ҳамсоя, яъне касе, ки ҳузури шумову худашро зери сояе муштарак таҳаммул кунад. Дар сурати набуди мизони лозими таҳаммул ҳамсоя ба мавҷуди бемояе табдил мешавад, ки пайваста дар паи осеб расондан ба шумо ва берун рондани шумо аз зери он соя аст.

Тайи бист соли ҳамсоягӣ бо Ҷумҳурии Узбакистон, аз бахти бад, сояи шуми ин ҳамсоя аз сари сарзамини мо дур нашуд. Бо ин ки мардумони ду кишвар наздиктарин пайвандҳои қавмию фарҳангиро бо ҳам доранд, ҳукуматҳо бо ҳам намесозанд. Бо ин ки дар оғоз бисёр ҳам хуб бо ҳам месохтанд ва доноёни ҳол донанд, ки он созишҳо чи миқёси густардае дошт. Аммо давлати Узбакистон ҳаргиз ин воқеъиятро напазируфт, ки Тоҷикистон ба унвони як кишвари мустақил метавонад сиёсатҳои дохилию хориҷии худашро дошта бошад, рушд кунад ва ба зумраи кишварҳои пешрафта бипайвандад.

Дар воқеъ, Тоҷикистони пешрафта аз бадтарин кобусҳои Ислом Каримов дар заминаи сиёсати хориҷиаш аст. Тоҷикистоне, ки ҳусни таваҷҷуҳу тамоюли бузургтарин ақаллияти қавмии Узбакистон, яъне тоҷикҳоро ба худ ҷалб кунад, барои уртоқ Каримов бадтар аз ҷанги ҷаҳонии севум аст. Ӯ худро муваззаф кардааст, ки Тоҷикистонро дар ҳолати фақру бенавоӣ кунсерв кунад, то ҳаргиз нутфаи он ҳусни таваҷҷуҳу тамоюли тоҷикони Узбакистон ба Тоҷикистон (ҳамоне, ки дар оғози даҳаи 1990 имкони бурузи андаке ёфта буд), баста нашавад. Ин барномаи Каримов аз роҳи оташ задани китобҳои тоҷикӣ, бастани мадрасаҳои тоҷикӣ, бастани марз, бастани хатти парвоз, бастани роҳи вуруди вогунҳо, таҳрими тарҳҳои барқи обӣ, мумонеъат аз вуруди адабиёти порсӣ ба Узбакистон ва чораҳои бадсиголонаи дигар анҷом мегирад. Яъне мехоҳад аз як сӯ, монеъ аз пешрафти иқтисодии Тоҷикистон шавад ва аз сӯи дигар, ҷилави барқарории иртибот миёни мардумони Тоҷикистону Узбакистонро бигирад.

Дар яке аз иқдомоти ахир созмонҳои, ба истилоҳ, мардумниҳод ва дар асл рӯ ба давлати Узбакистон бори дигар аз осеби зистмуҳитии корхонаи олюминиюми Тоҷикистон гила кардаанд ва мехоҳанд ин бор шикояташонро ба додгоҳҳои байнулмилалӣ бибаранд. Мусалламан, метавон аз зиёнҳои зистмуҳитии як корхона ба додгоҳ шикоят кард. Аммо оё дар ин замина пажӯҳише муштарак байни тарафҳои тоҷику узбак анҷом гирифтааст, ки иддаъои Узбакистон аз кӯчактарин эътиборе бархурдор бошад? На. Оё пешниҳоди анҷоми як чунин таҳқиқе аз сӯи Тоҷикистон шуда? Бале. Оё Узбакистон ба пешниҳоди Тоҷикистон вақъе гузоштааст? На. Пас ғалат мекунанд, ки аз Тоҷикистон ба ҷое шикоят бибаранд. Ин навъ муноқишаҳо метавонад танҳо бар пояи таҳқиқоти муштарак ва дастёбӣ ба додаҳои дақиқ мавриди баррасӣ қарор бигирад, на бо ҳавои даҳани ину он.

Ин иддаъоро кишваре мекунад, ки чанд сол пеш зоеъоти шимиёӣ (химикӣ)-и корхонаҳои шаҳри Фарғонааш боъиси бурузи бемориҳои чашму биноӣ дар миёни кӯдакони водии Фарғона шуда буд. Худи мақомоти беҳдоштии Узбакистон дар суҳбат бо хабаргузориҳо таъйид карда буданд, ки зоеъоти полоишгоҳи нафт ва чанд корхонаи шимиёии дигар бар саломати мардуми маҳаллӣ, бавижа кӯдакон, таъсироти суъи фаровоне доштаанд. Бемориҳо ба ҳадде шоеъ шуда буд, ки Сандуқи ҳимоят аз кӯдакони Созмони Милал дастбакор шуда буд ва дар миёни кӯдакон витомину дору тавзеъ мекард. Ин “Ҷунбиши зистмуҳитии Узбакистон”, ки камар ба шикоят алайҳи Тоҷикистон бастааст, он замон машғули гирду хурдан буд?

Дар ҳоле, ки 33 дарсади даромади нохолиси милии Узбакистон аз саноеъ ҳосил мешавад, бахши саноеъи Тоҷикистон танҳо 23 дарсади даромади нохолиси кишварро ташкил медиҳад. Таносуби иқтисоди азими Узбакистон ва иқтисоди тухмимурғии Тоҷикистон ҳам мадди назаратон бошад. Яъне миқдори зоидоту зоеъоте, ки Узбакистон ба фазо парт мекунад, чандин баробар бештар аз Тоҷикистон аст. Узбакистоне, ки 2200 корхонаву коргоҳи фаъъол дар беш аз 100 бахши санъатӣ дорад, ба як корхонаи нимаҷони олюминиюми Тоҷикистон гир додааст, ки таъминкунандаи аслии даромади арзии кишвари мост. Корхонаҳои Узбакистон аз ҳавопаймову троктуру худрав гирифта, то ҷарсақил (кран)-у телевизюну осонсур (лифт)-у хулоса, ҳама чиз месозанд. Аммо Тоҷикистон набояд ҳатто олюминиюм тавлид кунад. “Ҷунбиши зистмуҳитии Узбакистон” бояд аз якояки он корхонаҳо бипурсад, ки кадом якеашон мавозини кунтрули олудагиро риъоят мекунанд. Оё бештар аз 4 дарсади корхонаҳои Узбакистон, ки соли 1995 гузоришашро давлаташон дода буд?

Аслан, ба ин ҳама ададу рақам ниёзе нест. Дарёи Орол боризтарин намунаи як фоҷеъи зистмуҳитӣ дар ҷаҳон аст, ки он ҳам дар Узбакистон иттифоқ уфтод. Бо тағйири маҷрои Омӯдарёву Сирдарё барои обёрии пунбазорҳо аз чаҳорумин дарёчаи бузурги ҷаҳон акнун камтар аз нисфаш боқӣ мондааст. Дар натиҷаи он ба ҳаёти ваҳшу гиёҳони минтақа латмаи маргборе ворид шуд ва тӯфонҳои ғубору намаки дарёи Орол муҳити зисти ҷаҳонро дар маърази хатар гузоштааст. Истифодаи лагомгусехта аз маводди кишоварзии шимиёӣ аз сӯи Узбакистон таркиби обу хоки минтақаро ба ҳам рехтааст. “Ҷунбиши зистмуҳитии Узбакистон” чаро ба фикри наҷоти Орол ва перомуни он нест?

Дар ҳоле ки дар замони шӯравӣ барои ҳар ҳектор мазраъа танҳо аз се килуграм куд (удобрение; поруи шимиёӣ) истифода мешуд, акнун дар ҳар ҳектор аз мазореъи Узбакистон 20 то 25 килуграм куд мепошанд, ки таъсири вайронгаре ба муҳити зисти минтақа мегузорад ва бавижа оби ошомиданиро олуда мекунад. Дар натиҷа, мавридҳои маргумири кӯдакон дар батни модар ва инҳирофи шакли навзодон афзоиш меёбад. “Ҷунбиши зистмуҳитии Узбакистон” бояд ин масъаларо бар пешонии давлати худаш бикӯбад; дар ҳамон додгоҳи худаш, агар метавонад.

Ин танҳо бахши кӯчаке аз осебҳои зистмуҳитии азимест, ки корхонаҳои санъатии Узбакистон ба муҳити минтақа ва ҷаҳон ворид мекунанд. Мақомоти Тоҷикистон, ба ҷои дифоъи мудом аз худ, метавонанд бо ҳарбаи рақиб бар ӯ битозанд ва бо арзёбии муфассали осебҳои зистмуҳитии Узбакистон онро водор ба коҳиши мизони осебрасониаш кунанд. Мусалламан, корхонаҳои Тоҷикистон ҳам муваззафанд, ки мавозини зистмуҳитиро риъоят кунанд, то дар ин пайкор дасту забони дарозе дошта бошанд. Аммо он чи равшан аст, ҷанбаи пок сиёсии иддаъоҳои Узбакистон ҷиҳати боздоштани чархаи пешрафти Тоҷикистон аст, ки чунин мабод.

Russophiles Vs Persophiles

Пархоши миёни русгароёну порсигароён дар Интернет

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Пархошҳо, вақте ки маҷозӣ мешаванду ба сафҳаҳои интернетӣ кӯч мекунанд, яъне гоме дигар ба сӯи ҷомеъаи маданӣ пеш гузоштаем. Дар ин рӯзҳо, ки Интернет ва бавижа торнамои иҷтимоъии Фейсбук ба доди забони порсӣ дар Тоҷикистон расидааст ва гурӯҳҳое дар он барои эҳёи забони порсӣ дар хостгоҳи он, Осиёи Миёна, шакл гирифтаанд, табли изтироби мухолифони забони порсӣ дар Тоҷикистон баландтар навохта мешавад. Ва ин падидаи писандидаест. Ба ҷои ин ки ба сару сурати ҳамдигар бизанем, аз роҳи дур бо санги мантиқ ҳамдигарро мекӯбем, то шояд саранҷом мантиқ яке аз ду тарафро чира кунад.

Аммо шуморе аз ин ду гурӯҳ тобу таҳаммули зарбаҳои мантиқиро надоранд ва тарҷеҳ медиҳанд дарро ба рӯи мухолифони худ бибанданд ва дар хафо (махфиёна) ба якдигар нон қарз диҳанд.

Ахиран дар шабакаи Фейсбук гурӯҳи пӯшида ё сиррии КИТ таъсис шудааст. КИТ, ки нишони наҳангро дорад, кӯтоҳшудаи иборати русии “Клуб интеллектуалов Таджикистана” (“Бошгоҳи равшанфикрони Тоҷикистон”) аст. Албатта, ба мизони худбоварӣ ё эътимод ба нафси поярезони ин гурӯҳ бояд офарин гуфт, чун ҳар касе ҷуръат намекунад бедалел худро ҷузъи қишри “равшанфикр” бидонад. Бигзарем аз ин ки мафҳуми “равшанфикр” дар ҷомеъаи мо мубтазал ва пешипоуфтода шуда ва ҳар касе, ки “а”-ро аз “б” тафкик медиҳад, савдои равшанфикрӣ бараш медорад.

Нахустин вижагии занандаи ин гурӯҳ такяи талабкоронаи он ба забони русӣ ва безории он аз забони порсист. Ҳар фарди тоҷике, ки ҷуръати такаллум ба забони модарӣ ва таъкид ба навиштан ба забони модариашро дошта бошад, дар беҳтарин маврид нодида гирифта мешавад ва дар бадтарин маврид аз гурӯҳ ронда мешавад. Пеш аз ронда шудан мудири гурӯҳ паёме маҳрамона ба узви мавриди назар мефиристад ва ба ӯ ҳушдор медиҳад; дуруст ба монанди як ниҳоди давлатӣ.

Ин мушаххасотро гуфтам, то ду маврид барҷаста шавад: нахуст, безорӣ аз забони расмии Тоҷикистон ва дувум, безорӣ аз эътироз ва тамоюли гардонандагони гурӯҳи, ба истилоҳ, равшанфикрон ба истибдоду зӯргӯӣ. Ҷомеъае, ки ҳатто “равшанфикр”-аш гароиши қавӣ ба зӯргӯӣ дошта бошад, ҷомеъаи маҳрум аз равшанфикр аст.

Ин гурӯҳи интернетӣ чандин пурсишро матраҳ мекунад, ки ба пурсишҳои умда ишора шуд. Чаро иддае, ки худро “равшанфикр” медонанд, аммо аз таҳсилоти казоӣ бархурдор нестанд, ба худ иҷоза медиҳанд забони русиро ба унвони нишоне аз таҳсилкардагиашон ба сару сурати мухолифонашон чун салибе оҳанин бикӯбанд? Оё таҳсилоти русӣ, ки ин рӯзҳо сахт мелангад ва аз ҷаҳони Ғарб вопас мондааст, ба худии худ ба онҳо маърифати ҷаҳони башариро додааст? Агар он маърифатро медоштанд, оё бархурдашон бо мухолифони дидгоҳашон иваз намешуд?

Як чистони дигар ин аст, ки барои ин даста аз “равшанфикрон”-и Тоҷикистон ишқу пойбандӣ ба забони русӣ айни маърифату равшангарӣ ва нишонаи пешрафт аст ва ишқу пойбандӣ ба забони порсӣ (забони мардуми кишваре, ки ҷуръати баррасии масоилашро доранд) айни миллигароию иртиҷоъ ва нишонаи вопасмондагист. Оё ин гурӯҳи нокуҷоободӣ ҳаққи маънавии чунин арзёбиро дорад? Ва аслан решаи ин навъ арзёбӣ зери чи хоке нуҳуфтааст?

Яке аз аъзои фаъъоли гурӯҳи “Забони порсӣ” дар Фейсбук омили тарсро сарнавиштсоз медонад. Ба гуфтаи вай, “тарси аз даст додани мавқеъият ва имкони рақобат бо тоҷикзабонҳо, тарси одии аз даст додани ҷои кор” боъиси ин порсиситезӣ шудааст. Чун, ба ақидаи ин узви гурӯҳи “Забони порсӣ”, дар сурати такяи ҳар чи бештари ҷомеъаи Тоҷикистон ба дониши порсӣ ин даста аз “равшанфикрон” мавқеъият ва ҳатто фурсатҳои шуғлии худро ба суди он гурӯҳ аз порсигӯёне аз даст медиҳанд, ки ҳам порсӣ ва ҳам забонҳои хориҷӣ, аз ҷумла русиро беҳтар аз ин тоифа баладанд.

Ва боздидкунандаи ин гурӯҳро бовар намешавад, ки бист сол пас аз истиқлоли Тоҷикистон ҳам як русизабон аз забони русии як тоҷик эроди масхараомезе бигирад ва то бо пурсиши “оё шумо забони кишваратон Тоҷикистонро баладед?” ӯро ба миллигароии ифротӣ ва бадрафторӣ муттаҳам кунад. Яъне вақте ки як тоҷик забони русиро ба хубии як рус суҳбат намекунад, метавонад мавриди синҷину бозпурсии русҳо воқеъ шавад ва аз нодонии худ шарманда бошад. Аммо вақте ки як русизабони зодаи Тоҷикистон балад нест ду вожаи порсиро канори ҳам бигзорад ва мавриди пурсиш воқеъ мешавад, шахси пурсанда ба унвони як миллигарои шувинист ва русситез муттаҳам ва бадном мешавад. Мантиқи ин муъодила куҷо нуҳуфтааст, ки “равшанфикрон”-и мо ҳам қодир ба ёфтанаш нестанд? Оё далели ин густохии бегоназабонон бегонапарварии қонунҳои Тоҷикистон нест?

Бархурди забонии “равшанфикрон”-и Тоҷикистон ба худии худ падидаи ҷолибест; бигзарем аз он ки чи касе худро “равшанфикр” медонад. Аммо заминаи қонунии ин баҳс мояи андешаю баррасии ҷомеъест. Баҳонае, ки “равшанфикрон”-и русизабон пеш мекашанд, “забони муъоширати байнулмилалӣ” будани забони русӣ дар Тоҷикистон аст; ғофил аз ин ки мафҳуми “байнулмилалӣ” дар низоми навини ҷаҳонӣ ба маънои муъошират миёни мардуми кишвари мо ва кишварҳои дигар аст. Шакке нест, ки Шӯравӣ дар замини фарҳангии мо ҳам минҳои фаровоне киштааст ва дареғ аст, ки афроди “равшанфикр”-и ин ҷомеъа рӯи он пой бигзоранд. Ҳақиқат аз ин қарор аст, ки забони расмии Тоҷикистон забони порсист, ки дар кишвари мо бо номи “тоҷикӣ” шинохта мешавад. Ва ҳар фарде, ки аз дониши ин забон бебаҳра аст, бояд “равшанфикр будан”-и худро зери суол бибарад. Равшанфикре, ки дар тӯли умраш натавонистааст забони кишварашро фаро бигирад, оё барозандаи номи равшанфикрӣ ҳаст? Равшанфикронеро мешиносам, ки серӯза забоне ғайрро фаро гирифтаанд.

Медонам, ки бо эъломи ин пурсиш бисёре нависандаи ин сатрҳоро ба миллигароӣ муттаҳам хоҳанд кард. Хуб аст. Дар Тоҷикистон он чи кам дорем, миллигаро аст (дар ҳоле ки миллигароӣ лозимаи буруз ва зуҳури як миллат аст); ва он чи бисёр дорем, маҳалгаро ва бегонагарост. Бо кароҳат аз маҳалгароӣ ва бегонагароӣ ба миллигароӣ мечаспам (агар ин танҳо роҳи ба курсӣ нишондани ҳаққи тоҷикон барои идораи умур ба наҳви мавриди писандашон бошад) ва аз равшанзамирони ҷомеъа мехоҳам, ки парчами миллатро баланд барафрозанд ва дар баробари таҳдидҳои тоҷикситезон сари таслим фуруд наоваранд.

A Nature Installed

Гуфтам: “Сиришти ман бинамо, Зоти кирдигор”,
Гуфто: “Туро зи фитрати Эрон сириштаам”.
Гуфтам: “Зи ёри кор маро баҳрае бувад?”
Гуфто: “Туро зи риштаи беёр риштаам”.
Гуфтам: “Сипосу арҷу намозат барам, вале
Бедодгарӣ нест магар сарнавиштаам?”
Гуфто: “Зи дод ҳарф маёвар, ки бар замин
Аз додгарӣ ҷуз ба фиғонаш наҳиштаам”.
Гуфтам: “Агар фаришта фиристӣ ба доди ман…”
Гуфто: “Мухотаби ту Худо, не фариштаам”.
Гуфтам: “Худои ман! Ту ба чоҳам чаро ниҳӣ?”
Гуфто: “Чи роҳҳо, ки ба чоҳи ту киштаам”.
Гуфтам: “Яке бигӯ, ки равонам шавад равон”,
Гуфто: “Яке кадом? Ҳазорон навиштаам”.
Гуфтам, ки сароғози ҳазорон кадом бувад?
Гуфто : “Ба порсӣ бинигар, дарнабиштаам”.

***

گفتم سرشت من بنما ذات کردگار
گفتا تو را ز فطرت ایران سرشته‌ام
گفتم ز یار کار مرا بهره‌ای بود؟
گفتا تو را ز رشتۀ بی‌یار رشته‌ام
گفتم سپاس و ارج و نمازت برم ولی
...بیدادگری نیست مگر سرنوشته‌ام؟
گفتا ز داد حرف میاور که بر زمین
از دادگری جز به فغانش نـَهشته‌ام
گفتم اگر فرشته فرستی به داد من...
گفتا مخاطب تو خدا، نی فرشته‌ام
گفتم خدای من، تو به چاهم چرا نهی؟
گفتا چه راه‌ها که به چاه تو کِشته‌ام
گفتم یکی بگو که روانم شود روان
گفتا یکی کدام؟ هزاران نوشته‌ام
گفتم که سرآغاز ِ هزاران کدام بود؟
گفتا به پارسی بنگر، درنبشته‌ام

The Language of Tajik Press

Андар забони матбуъоти тоҷик

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Матбуъот ойинаи тамомнамои миллат аст. Аммо гоҳ мехоҳам бовар кунам, ки матбуъоти Тоҷикистон ойинаи кажнамои мост; ойинаи мо нест… Ва агар ҳаст, бадо ба ҳоламон. Ин ҳама иборати подарҳаворо фикр намекунам ҳатто бишавад дар бузургтарин доиратулмаъорифи ғалатҳои ҷаҳон суроғ дошт.

Гурӯҳи “Забони порсӣ” дар Фейсбук (ки дӯстоне башӯхӣ “Файзибек” ва шуморе ҳам мубтакирона “Рухнома” унвон кардаанд) ин рӯзҳо саргарми кандуков дар расонаҳои Тоҷикистон аст. Шарте, ки аъзои гурӯҳ пазируфтаанд, баррасии ҷумлаҳои ғалати матбуъоти Тоҷикистон бидуни зикри унвони нашрия ва номи муаллиф аст, то дучори сангаргириҳои беҳуда ва кӯдакона нашавем. Мусалламан, муаллифони он сатрҳо офаридаи худро хоҳанд шинохт ва агар аҳли мантиқанд, бо мо роҳ хоҳанд омад ва агар эроди мо ғалат аст, дурустии худро собит хоҳанд кард. Аммо муҳимтар аз ҳама тарҳи ин мавзӯъҳо, андешидан бар сари онҳо ва кӯшидан барои дармони дарди забонию баёнии мост.

Дар бисёре аз мавридҳо мушоҳида мешавад, ки ҳаҷми як ҳафтаномаи 16-сафҳаиро то 8 сафҳа мешавад коҳиш дод. Аз роҳи ислоҳи ҷумлаҳо ва дур рехтани изофоти беҳуда ва гичкунанда, ки баростӣ, ба ҷои равшантар кардани мавзӯъ дарки онро ба яке аз ҳафт хони Рустам табдил мекунанд. Барои намуна, ба ду ҷумлаи зер таваҷҷуҳ кунед:

“Поягузории давлатдории навини миллии халқи тоҷик дар солҳои 20-ум ва 30-юми асри сипаригашта, солҳои воқеан тақдирсоз сурат гирифт. Маҳз дар ҳамин солҳо сиёсатмадорони ояндаи кишвар малакаи кори идоракунии ҷомеаро азхуд намудаву дар ҷараёни пурталотуми муборизаҳои сиёсӣ обутоб ёфта, барои амалӣ сохтани орзуи деринаи миллати хеш қаҳрамониҳо мекунанд”.

“Дар солҳои 20-ум ва 30-юми асри сипаригашта”-ро дар канори “солҳои 1920-30” бигзоред ва бибинед, ки аз чи миқдор фазои сафҳа сарфаҷӯӣ шуд. Ва вақте аз “сиёсатмадорони оянда” суҳбат мекунем, пас он сиёсатмадорон ҳанӯз падид наомадаанд… Мантиқи ин ҷумлаҳо ҳамроҳ бо баёнаш мелангад. Пешниҳоди гурӯҳи “Забони порсӣ” барои ислоҳи он ба наҳви зер аст:

"Давлатдории навини тоҷикон тайи солҳои 1920-30 поярезӣ шуд. Дар ҳамон давра буд, ки сиёсатмадорони ҷавони ин сарзамин (он замон Тоҷикистон кишвар набуд) дониши мудирияти ҷомеъаро фаро гирифтанду дар оташи ҳаводиси он рӯзгор обдида шуданд ва барои расидан ба орзуи дерини миллаташон ҷонбозиҳо карданд".

Як намунаи дигар:

"Ширкати “Вавилон-Мобайл” дар як якҷоягӣ бо Контент-Провайдери Next Style аз санаи 2-юми июни соли равон иқдоми навбатии «Хати барор»-ро ба кор даровард".

Номи ширкат гувоҳи буҳрони ҳувияти мост, аммо чун исми хос тарҷумапазир нест, чорае ҷуз ҳифзи он дар ҷумлаи зер надорем, ки Исфандиёри Одина ва дигар аъзои гурӯҳи “Забони порсӣ” пешниҳод кардаанд:

“Ширкати “Вавилон-Мобайл” бо ширкати муҳтавопардози “Некст Стойл” рӯзи дувуми июн корзори муштаракеро бо номи “Хатти комгорӣ” ба роҳ андохт".

Дар ин маврид ҳам мебинем, ки ҳазфи аҷзои бекор ҷумларо кӯтоҳтар ва мафҳумро равшантар кардааст.

Ҷумлаи баъдӣ ҳам ҷанбаи хабарӣ дорад:

"Дар ноҳияи Данғара сохтмони сехи истеҳсоли пату (одёлбарорӣ) идома дошта, дар арафаи ҷашни 20-солагии Истиқлолияти ҷумҳурӣ мавриди истифода қарор мегирад".

Тасҳеҳи гурӯҳи “Забони порсӣ”: "Қарор аст дар остонаи ҷашни бистумин солгарди истиқлоли Тоҷикистон коргоҳи патубофии ноҳияи Данғара ба баҳрабардорӣ бирасад. Сохтмони ин коргоҳ дар ҷараён аст”.

Мушкили умдаи ҷумлаи аслии боло корбурди вожаҳои бегонаи куҳна (сех) дар канори вожаҳои худии тоза (пату) ва истифода аз ғалатҳои баёнии “истеҳсол”, “арафа” ва “истиқлолият” аст. Ва боз ҳам бо баргардони дурусти он ҷумла мебинем, ки манзури нависанда табалвур ёфтааст.

Умеди Ҷайҳонӣ менависад:

“Мушкили бархе рӯзномахонону китобдӯстон ин аст, ки ба ҷои ҷустуҷӯи маънии вожаҳои порсӣ-тоҷикӣ дар фарҳангҳои тафсирии порсӣ, муъодили он дар луғатҳои порсӣ-хориҷиро (порсӣ-англисӣ ё тоҷикӣ-русӣ) меҷӯянд ва гумон доранд, ки ҳамон баробаре, ки дар ин луғатҳо оварда шудааст, ягона маънои вожаи порсӣ асту бас”.

Яке аз паҳлӯҳои муъзал ҳамин аст. Паҳлӯи дигари он корбурди вожаҳоест, ки худи нависанда ҳанӯз онро бахубӣ фаро нагирифтааст. Як рӯзноманигори шинохташуда пайваста аз вожаи “чирикӣ” ба маънии “партизан” баҳра мегирад, ғофил аз ин ки “чирикӣ” сифати “партизан” аст, на исми он. Ва аз ин даст намунаҳо фаровонанд. Паҳлӯи севуми муъзал дар саҳлангорӣ ва бепарвоии рӯзноманигорон дар мавриди масъалаи забон аст, дар ҳоле ки бузургтарин масъулият дар баробари забони мардумро ҳамоно рӯзноманигорон бар дӯш доранд. Дар асри кунунӣ вожаҳову таъбирҳоро рӯзноманигорон дар забони мардум ҷорӣ мекунанд ё аз забони мардум мезудоянд. Вақте ки рӯзноманигор вожаҳоро аз растаҳои бозор мечинаду дар нашрияи худ ба хурди садҳо ҳазор тан медиҳад, дар воқеъ бояд пушти яке аз ҳамон дукконҳо ё растаҳои бозор бинишинад, на пушти мизи таҳрир. Як намунаи роҳ ёфтани чарандиёти кӯчаву бозор ба забони матбуъот ва дунболаравии матбуъот аз тӯдаҳои таҳсилнодидаро бидуни шарҳи изофӣ дар зер мебинед:

“Ман ҷўгиам! Чӣ ҳайрон шудӣ? Тоҷикӣ, пас ту ҳам ҷўгиӣ! Зеро ин нангро расман, ҳукумати ману ту, ЗАГСҳо ва мизҳои паспортдиҳӣ бар насабномаи Миллат насб кардаанд; сварка-кафшер! Бовар намекунӣ, ки Тоҷик ҷўгӣ аст? Марҳамат, дилхоҳ ҷўгиро манъ куну паспорташро проверка! Манъ кардӣ? Дидӣ?? Бовар кардӣ, ки ту ҳам ҷўгиӣ мисли ман, мисли любой вазир, генерал, майор, чиновник, эшону мавлавӣ ва ғ. ва ҳ.”

Ва саранҷом, чи дӯстон бипазиранду чи на, ҳақиқат сиришташро дигар намекунад: ошноӣ бо забони порсӣ (забони мову шумо, ки ин сатрҳоро мехонед) бидуни ошноӣ бо хатти порсӣ муяссар набувад. Ҳеч инсоне дар рӯи замин ба кони порсӣ роҳ набурда, магар ин ки алифбои порсӣ ҳам балад бошад.

A Separation... Nader & Simin

Ҷудоии Нодир аз Симин

(вижаи JadidOnline)

Филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” сохтаи Асғари Фарҳодӣ 10 тирмоҳ (01.07.2011) бо номи A Separation рӯи пардаи синемоҳои Бритониё рафт. Дар бораи ин филм, ки ҷоизаи “Хирси тилоӣ”-и ҷашнвораи филми Берлин ва ҷоизаи аслии ҷашнвораи филми Сиднейро ба худ ихтисос дода, дар матбуъоти ҷаҳон матолиби бисёре мунташир шудааст. Он чи дар зер мебинед, фишурдаи баррасиҳои рӯзномаҳои чопи Ландан аз ин филм аст.

Рӯзномаи The Times:

Дар ҳар моҷарои талоқе ҳар ҷои дунё ҳар кадом аз ду тараф худро солеҳ ва ҳақбаҷониб медонад. Дар филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” шоҳиди ҷудоии як завҷ аз табақаи мутавассит ҳастем ва бо ҳар саҳнае аз ин низоъи хонаводагӣ ҳусни назари мо ба яке аз ду тарафи даъво мунтақил мешавад. Зану шавҳар ҳар ду ҷаззобу хубрӯ ва тудилбирав (дилёб) ба назар мерасанд ва пайдост, ки духтари ёздаҳсолаашонро дӯст доранд. Аммо дар баробари дурбине қарор гирифтаанд, ки ба қазовати кирдори онҳо нишастааст.

Рӯйдодҳои ин филми нофизу равшангар дар Теҳрон сурат мегирад ва ҳовии рӯзҳои охири заношӯии Нодир, як корманди бонк, бо Симин, омӯзгори мадраса, аст. Симин, ки нақши ӯро Лайло Ҳотамӣ, ҳунарпешаи моҳиру боварбахш бозӣ мекунад, як зани мудерну баландпарвоз аст, ки мехоҳад духтараш дар фазое озод бор биёяд ва заминаи хурӯҷи хонаводааш аз Эронро фароҳам кардааст. Нодир, ки нақши ӯро Паймони Муъодӣ бо шӯру ҳарорат офаридааст, дар тала (дом)-и фарҳанги ҷомеъа гирифтор монда ва дар дарки ин ҳақиқат, ки наметавонад падари беморашро тарк кунад; падари Нодир мубтало ба бемории Олзоймер (Alzheimer) аст.

Вақте Симин ба хонаи падару модараш меравад, ки онҷо бимонад, Нодир батанҳоӣ аз падару духтараш нигаҳдорӣ мекунад ва Розия, як зани фақир ва башиддат мазҳабиро барои мувозибат аз онҳо истихдом мекунад. Дар ҷараёни як даъво Розия осеби физикӣ мебинад, Нодирро муқассир (гунаҳкор) медонад ва пас аз муддате ду хонавода – яке аз табақаи мутавассит бо дидгоҳҳои секулор ва дигарӣ аз табақаи коргар бо дидгоҳҳои мазҳабӣ - бо ҳам даргир мешаванд ва бом бар сари хонадон фурӯ мерезад.

Гуфтугӯҳои ин филм, ки Асғари Фарҳодӣ, коргардони филм, навиштааст, содиқона ва табиъист. Нақши Тирма, духтарбачаи мадрасаиро Сорино, духтари Асғари Фарҳодӣ, бозӣ кардааст. Саранҷом, тамоми моҷароҳои филм ба ҳамин духтарбача, дарку фаҳм ва истинботи ӯ аз достон мутамаркиз мешавад…

Дурбин аз хилоли дару панҷараҳо ба дарун нигоҳ мекунад ё нописандона пушти мизи идораҳои расмӣ менишинад, ки кори Маҳмуди Калорӣ, филмбардори шинохташуда аст. Ӯ саҳнаро чунон фишурдаву танг дар қоб мегирад, ки фишору тақаллоро эҳсос мекунӣ… Тамошои филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” бинандаро рӯи лабаи теғи эҳсосот қарор медиҳад.

Рӯзномаи The Telegraph:

Филми “Ҷудоии Нодир аз Симин”-и Асғари Фарҳодӣ, барандаи чандин ҷоизаи ҷашнвораи филми Берлин дар соли 2011, намоиши моҳирона ва тасвири гирои Эрони имрӯз аст… Дар ҳар саҳнаи филм печутоб бар сари ҷузъиёти сарнавиштсози достон ва муъаммоҳои ахлоқии онро таҷруба мекунем ва ҳатто барои лаҳзае маҷоли онро надорем, ки худамонро дар канори танҳо яке аз чеҳраҳои филм қарор диҳем ва сирфан аз ӯ ҳимоят кунем. Дар ҳар саҳнаи муҳайиҷи филм гусал (гусастагӣ)-ҳои табақотию ҷинсиятӣ ва мазҳабӣ забардастона барҷаста шудааст.

Рӯзномаи Guardian:

“Ҷудоии Нодир аз Симин” тасвири равобити таракхурда ва озмуни якздонсолорӣ, низоми хонаводагӣ ва сиёсатҳои ҷинсиятию табақотист ва андӯҳи ҳавлноку фарогиреро ошкор мекунад, ки ба назар мерасад аз зери осфолт ва аз хилоли деворҳои оҷурӣ (хиштӣ) ҳам нуфуз мекунад. Дар намоиш додани парокандагии саросарӣ дар Эрон ин филм дар радифи корҳои Ҷаъфари Паноҳӣ ва Муҳаммад Расулуф қарор мегирад. Вале радди пои синемои Ғарб ҳам дар он машҳуд аст. Ин филм як хонавода аз табақаи мутавасситро нишон медиҳад, ки мавриди ғазаби як ғариба (бегона) воқеъ шудааст, муъаммоҳое ниманогушуда мондаанд, бархурдҳои хашмгинона, бори дӯши хонавода: падари солхурда ва ду кӯдак аз ду тарафи даргир, ки зоҳиран мехоҳанд бо ҳам дӯст бошанд. Ҳамаи ин унсурҳо ҳокӣ аз таъсирпазирӣ аз филми “Пинҳон”-и Мойкл Ҳонеке (Michael Haneke; 2005) аст. Асғари Фарҳодӣ мисли Ҳонеке бо чоқуи колбудшикофӣ (скальпель – рус.) ба ҷони табақаи мутавассити сарзамини худаш уфтодааст…

Табақа ба андозаи ҷинсият ҳоизи аҳамият аст. Дар як саҳна гурӯҳе аз одамонро дар хона мебинем, ки дар ҳоли истироҳанд, футболи рӯмизӣ бозӣ мекунанд ва хуш мегузаронанд. Дӯстон метавонанд ба аъзои хонавода мулҳақ шаванд ва хуш бигзаронанд. Аммо Розия наметавонад. Розия монанди зане тирабахт машғули коре дар ошпазхона аст. Вақте муъаллими Тирма аз роҳ мерасад, аз ӯ ба унвони як меҳмони муҳтарам пазироӣ мекунанд. Охир ӯ ба духтарашон тадрис мекунад! Вале Розия чӣ? Ӯ ҳам масъулияти муҳимме дар баробари ин хонавода ба дӯш дорад ва аз падари Нодир мувозибат мекунад. Аммо ба ӯ арҷ намегузоранд. Ва ҳиссу шуъури мазҳабӣ ӯро дар мазиқаи бештаре қарор додааст.

Вақте Розия мутаваҷҷеҳ мешавад, ки қарор аст бо бадани бараҳнаи пирмард дар дастшӯӣ сарукор дошта бошад, ӯ ба имоми масҷидаш занг мезанад, то мутмаин шавад, ки ин кор муҷоз асту гуноҳ нест. Ӯ медонад, ки дар ин ҷаҳон сухани мард қонун аст ва бояд тан дод. Аммо кадом мард? Корфармои пулдори ӯ ё шавҳари бепулаш? Ҳама ҷои ин хонадон оғуштаи танишу рӯёрӯист.

Асғари Фарҳодӣ нишон медиҳад, ки ин вазъият ҳамонанди як истахр (ҳавз)-и пур аз бензин аст ва ҳар иттифоқе чун донае кибрит (гӯгирд)-и равшан дар он фурӯ меуфтад. Ҳама аз ҳуқуқашон огоҳанд ва аз бедодгариҳо ва хорӣ хашмгинанд ва занон абӯсона мутаваҷҷеҳи масъулияти дугонаи худ ҳастанд, ки ҳам бояд роҳи ҳалли корсозе пайдо кунанд ва ҳам бояд шавҳаронашонро ба пазируфтани он мутақоъид кунанд. Вале бар сари мавзӯъи фарзандон намешавад созиш кард.

Дар поёни достон Тирма чеҳраи аслист. Ӯ ҳама чизро медонад, ӯ падарашро ба эътирофи муҳимме вомедорад… Дарду хашми ӯ ғолибан пинҳон аст. Вале ҳамӯ касест, ки қарор аст бори гарони даргириҳои қазоию ахлоқиро бар рӯи дӯшҳои нозукаш бипазирад. Ҳақорату худхоҳии бузургтарҳо ин борро бар дӯши ӯ таҳмил кардааст: ин як навъ озори хоинона аст. Фарҳодӣ бо қудрату борикбинӣ ин даъвои зиштро табдил ба як трожедии муъосир кардааст.

Рӯзномаи Financial Times:

Дар шасту якумин ҷашнвораи филми Берлини имсол филми “Ҷудоии Нодир аз Симин”-Асғари Фарҳодӣ рекурдҳоро дарҳам шикаст ва ба унвони нахустин филми эронӣ ҷоизаи “Хирси тилоӣ”-ро бурд. Афзун бар ин, ҳамаи ҳунарпешагони ин филм маҷмӯъае аз ҷавоизро ба худ ихтисос доданд; ҳунарпешаҳои мард ҷоизаи беҳтарин бозигари нақши мард ва ҳунарпешаҳои зан ҷоизаи беҳтарин бозигари нақши занро бурданд. Ҳеч филми дигаре дар торихи ҷашнвораи Берлин сазовори се ҷоизаи аслӣ дониста нашуда буд.

Фарҳодӣ пештар ҳам аз коргардонони маҳбуб дар Берлин буд ва соли 2009 ҷоизаи “Хирси нуқраӣ”-ро барои филми “Дар бораи Элӣ”-аш дода буданд, ки як трожикумедии иҷтимоъии пурранг аст. “Ҷудоии Нодир аз Симин” ҳам ҳамон печидагии чандлояро дорад.

“Ҷудоии Нодир аз Симин” мамлув аз дурӯғгӯист; дурӯғгӯӣ барои наҷоти хонавода, барои наҷоти заношӯӣ ва ҳатто барои нарафтан ба зиндон. Гӯӣ ғаризаи бақои ҷомеъа ба кизб мутавассил мешавад; кизб чун нахустин хатти дифоъ.

[Асғари Фарҳодӣ мегӯяд:] “Маъмулан вақте касе дурӯғ мегӯяд, аз ӯ мутанаффир мешавем, чун дурӯғгӯиро зишт ва хилофи ахлоқ медонем. Вале дар инҷо дучори якдилӣ бо одаме мешавем, ки дурӯғ мегӯяд. Мо мефаҳмем, ки чаро ин мард ё ин зан дорад дурӯғ мегӯяд. Дар ҷомеъаи мудерни печидаи мо намешавад меъёрҳои суннатии ростию дурӯғро ба кор бурд. Зиндагӣ чиқадр мутафовит аст. Мо бояд бофту заминаи достонро бидонем”.

“Бофту замина” якест: тарс аз қудрати чи сиёсӣ ва чи мазҳабӣ бисёре аз андешаҳо ва амалҳоро – ҳатто дар сатҳи хонаводагӣ – таҳти таъсир қарор медиҳад…

Ҳисси тарс дар филм мавҷ мезанад ва мояи инсиҷоми достони он аст. Ва дар Эрон мавқеъияти муаллифи як асар аз қаҳрамононаш амнтар нест. Аз Фарҳодӣ мепурсам: “Барои худи ҳунармандон изҳори назар чиқадр сахт аст? Чизе, ки дар дигар бахшҳои ҷаҳон ба унвони як амри мусалламу одӣ мешиносанд… Оё филмсозон дар Эрон сарнавишти Ҷаъфари Паноҳиро ба унвони як ҳушдор диданду шинохтанд?”

Фарҳодӣ мегӯяд: “Шояд шумо ин тавр фикр кунед, вале воқеъият дуруст воруна (баръакс) аст. Филмсозон акнун доранд дар ин маврид ҳарф мезананд ва далерию шуҷоъати тозаеро мешавад эҳсос кард”…

Муъҷизае, ки шоҳидаш ҳастем, ҳамин синемои Эрон аст; як ҷунбиши мудерни ҳунарӣ бо ториху истимрори фавқулъода, ки ҳамчунон ҷилав меравад. Нудратан осори начандон хуб тавлид мекунад, баъзан ба ҳадди шоҳкор мерасад ва дар ин росто ҳамаи монеъҳои тарошишуда тавассути худкомагонро канор мезанад. Вақте ки баёни мустақим дар филмҳо хатарнок мешавад, ҳамеша роҳи ғайримустақимро ба ҳамон мақсад мепаймояд.

Ask Dadajan Whatever You Please

Мубоҳисаи бархат бо Додоҷони Атоуллоҳ

Торнамои русизабони toptj.com гӯшаеро ба кунфронсҳои бархат (онлайн)-и худ ихтисос додааст ва муддаъист, ки ин гӯша орӣ аз теғи сонсур хоҳад буд ва трибуни озодест барои баёни андешаҳо аз ҳар равияву ниҳлаи фикрӣ. Бибинему таъриф кунем.

Нахустин меҳмони ин гӯша Додоҷони Атоуллоҳ, раҳбари ҷунбиши иҷтимоъию сиёсии “Ватандор” аст. Торнамои ёдшуда дар муъаррифии ӯ менависад:

“Мавзеъгирии ӯ арзёбиҳои башиддат мутаноқизеро бармеангезад; аз шефтагии самимона гирифта то барошуфтагии хасмона.

Чаро Д. Атоуллоҳ ҳудуди 20 сол аст, ки алайҳи раисиҷумҳури Тоҷикистон изҳори назар мекунад?

Оё Тоҷикистон обистани инқилоб аст?

Оё боди шӯришҳои ҷаҳони араб ба сӯи Помир мевазад?

“Ватандор” устура аст ё як нерӯи ростин?

Додоҷони Атоуллоҳ кист? Муборизи танҳои роҳи додгарию додварзӣ ё як сиёсатмадори баландпарвоз бо хиёли расидан ба қудрат?

Д. Атоуллоҳ ва Э. Раҳмон дар дидори маҳрамонаашон дар бораи чи чизҳое суҳбат карда буданд?”

Торнамои toptj.com дар идома менависад, ки то рӯзи 14 жуие (июл) мунтазири дарёфти пурсишҳои корбарон хоҳад буд. Посух ба пурсишҳо рӯзи 17 жуие (июл) мунташир хоҳад шуд.

Pyrillic - Persian Cyrillic

نگو که چشم مرا مونس نگاه نبود
و یا گلایۀ من لایق هم‌آه نبود
اگر گناه، پیریلیک‌نگاری‌ام* باشد
تو را به خدا این که هیچ گناه نبود!
پناه از حجرالاسود زمانه کجاست؟
مرا به غیر پیریلیک که سرپناه نبود!
بیا دوباره بیارای خوان معرفتم
مگر "شناخت" به تفسیر راه و چاه نبود؟
اگر دوباره به رسم نیا قلم گیرم
بگو که مرحمت افزون، اشتباه نبود

*پیریلیک - پارسی سیریلیک

Нагӯ, ки чашми маро мӯниси нигоҳ набуд,
Ва ё гилояи ман лоиқи ҳам-оҳ набуд.
Агар гуноҳ пирилликнигориам* бошад,
Туро ба Худо, ин ки ҳеч гуноҳ набуд!
Паноҳ аз ҳаҷар-ул-асвади замона куҷост?
Маро ба ғайри пириллик, ки сарпаноҳ набуд!
Биё дубора биорой хони маърифатам,
Магар “шинохт” ба тафсири роҳу чоҳ набуд?
Агар дубора ба расми ниё қалам гирам,
Бигӯ, ки марҳамат афзун, иштибоҳ набуд.

*Пириллик - порсии сириллик

Lessons For Tajik State

Дарсҳое барои давлати Тоҷикистон

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Лангари ҳилми ту, эй киштии тавфиқ, куҷост,
Ки дар ин баҳри карам ғарқи гуноҳ омадаем.

Гӯӣ ҳар ҷо санг аст, ба пои ланг аст. Ин рӯзҳо нигоҳ ба расонаҳои Ғарб чашми моро меозорад. Тоҷикистоне, ки андак касе номашро шунида буд, ба унвони як давлати худкома, ки хабарнигори Би-Би-Сиро боздошт кардааст, нақли маҳофили хабарист. Дар миёни ҳампешагони осиёимиёнаимон, ки мепурсанд: “Пас чи фарқе байни давлати шумову давлати мо?”, лол мемонем. Қаблан бо саре ним ваҷаб болотар, аз озодии нисбии матбуъот дар Тоҷикистон доди сухан медодем. Аммо боздошти хабарнигори расонае чун Би-Би-Сӣ бо далелҳое машкуку мардуд ниме аз забони моро кӯтоҳ кардааст.

Охир чи касе ба зеҳнаш хутур мекунад, ки Урунбой Усмонови шоъир, нависанда, равшанфикр, забондон, бофарҳангу фарҳехта сар аз ташаккули қурунивустоию вопасмондае чун Ҳизб-ут-таҳрир дароварад? Мегӯянд, бо таҳририён мулоқот дошта. Ох, чи аҷаб! Ва ҳамчунин мегӯянд, ба адабиёти таҳрирӣ дастрасӣ дошта. Ҷиддан?!..

Магар ин ҷамоъат аз сиришти рӯзноманигору кори рӯзноманигорӣ воқиф нестанд, ки бояд аз тамоми мавзӯъоти гузоришҳояш шинохти тамому камол дошта бошад, то ҳарфи муфт назанад? Ҳатто агар бихоҳад алайҳи Ҳизб-ут-таҳрир матлабе бинависад, оё бояд бо марому ормонҳои он ошно шавад ё на? Дар қафасаи китобҳои ман шояд “Mein Kampf”-и Ҳитлерро ҳам пайдо кунанд. Оё ин бад-он маъност, ки фардо манро ба ҳампаймонӣ бо Ҳитлер муттаҳам хоҳанд кард? Ё интизоре, ки аз Урунбой Усмонов мерафт, ин буд, ки бар мабнои фармудаҳои расмии мақомот бидуни шинохте ҳатто сатҳӣ аз Ҳизб-ут-таҳрир ёвасароӣ кунад?

Кай мақомоти мо ин ҳақиқатро хоҳанд пазируфт, ки Шӯравӣ мурдааст ва 20 сол пеш маросими хоксупориаш баргузор шуд ва ҳамроҳ бо шигирду шеваҳои ҳукумати он мори сурх ба зери хок рафт? Имсол, ки қарор аст бистумин солгарди истиқлоламонро таҷлил кунем, оё воқеъан ин мақомоти шӯравинасақ бо камоли шодию майманат ба пои мизи ҷашни истиқлол хоҳанд нишаст ё бо мӯяҳои дарунӣ барои он мори хокшуда, ки мағзи миллатро барои беш аз ҳафтод сол заҳҳоквор хурд, ки дар натиҷа то кунун камбуди мағз дорем? Агар баростӣ аз истиқлоли Тоҷикистон истиқбол мекунанд, бояд шеваи мудирияти хоҷаи пешинро ба боди фаромӯшӣ биспоранд ва тоҷикона (ба мафҳуми бостонии ин вожа), бо дирояту огоҳӣ, одилона, бо шарофату фазилат ҳукумат кунанд.

Ҳоли ҳозир кофист, ки рисолати як рӯзноманигорро фаро бигиранд, ки ӯ воқеъанигоре беш нест ва тобеъи хостаи ин ё он гурӯҳ нест, барои фалон малику беҳмон малик чормағз хурд намекунад, балки дар ҳоли таҳқиқу тафаҳҳус ва гузориш додан аз воқеъиятҳои ҷомеъа аст. Агар афроде дар канори шумо ёваҳои шуморо такрор мекунанду ҳамчунон номи “рӯзноманигор”-ро доранд, нонашон ҳалол нест. Чун рӯзноманигор ҳаргиз ҳарфи мақомотро такрор намекунад, магар ин ки нақли қавл бошад. Шумо ғаразе доред; ӯ ғаразе надорад, ҷуз ҳақиқат. Ҳақиқат бароятон талх аст. Ҳақиқати талх, агар коматонро озор медиҳад, воқеъиятҳоро дигаргуна кунед, то гузоришҳое, ки барои ҷаҳониён пахш мешавад, шаҳдбору шакарин бошад.

Дархости шуморе аз тоҷикони бурунмарзӣ аз давлати Тоҷикистон: Давлатҷон, моро сарфароз, ки намекунӣ, шармсор ҳам накун, лутфан.

Мабош дар паи озору ҳар чи хоҳӣ, кун,
Ки дар шариъати мо ғайр аз ин гуноҳе нест.

***

Хастагонро чу талаб бошаду қувват набувад,
Гар ту бедод кунӣ, шарти мурувват набувад.

Дар конун, ҳаста ё маркази ин ҷанҷол нигаронии давлати Тоҷикистон аз гурӯҳҳои ифротии мазҳабӣ нуҳуфтааст. Ва ин дақиқан чизест, ки ҷаҳони пешрафтаро ҳам нигарон кардааст; ҳамонҳоеро, ки алайҳи боздошти Урунбой Усмонов эътироз мекунанд. Ин ҳақиқатест, ки ҳар нерӯи рӯ ба фардоро нигарон мекунад, чун андак нестанд нерӯҳое, ки мехоҳанд тугмаи “вопас”-ро фишор диҳанду моро шоҳиди сайри қаҳқароӣ (регресс) кунанд. Бо ин нерӯи вайронгар бояд бархурд кард; аммо бархурд аз навъи ақлониаш, на бозувониаш. Бархурди бозувонӣ моро худ ба худ дучори сайри қаҳқароӣ (регресс) хоҳад кард, дар ҳоле ки лозимаи ҳузури як миллат дар садаи 21 бархурди ақлонӣ бо падидаҳои номатлуб аст.

Чанде пеш хабари хуши гушоиши қарибулвуқӯъи китобхонаи миллии Тоҷикистонро дар расонаҳо хондам. Аммо шӯрбахтона, гӯё мо маҷбурем, ки ҳамеша хабари хушро бо чошние аз хабари бад бишнавем: қарор аст шуморе аз кормандони идороти давлатӣ ҳар кадом панҷ адад китоб ба ин китобхона тақдим кунанд.

Маъмулан давлатҳое, ки китобхона месозанд, барои миллатҳо китобҳои тоза ба армуғон меоваранд, ки ҳовии андешаҳои тоза аст; на ин ки китобҳои миллатро барои ганҷинаи худ биситонанд. Гирам, ки шумо китобҳои мардумро аз ганҷаҳои даврони шӯравиашон ҷамъоварӣ кардед ва дар қафасаҳои локхурдаи ҷадидатон гузоштед. Чи чизе тағйир хоҳад кард? Оё бори андешае, ки он қафасаҳоро хам хоҳад кард, ҷадид аст ё куҳан? Ин андешаҳо қаблан ҳам буданду тоза нестанд. Агар он китобҳо куҳнаанд, ба чи дарди ҷомеъаи ташнаи дониши навин мехуранд?

Ҷаҳон дар таҷрубаи башарии худ дидааст, ки давлатҳо бо гушоиши китобхонаҳои нав андешаҳои навро ба умум ироа медиҳанд. Аммо ин нахустин таҷрубаи башарият аст, ки давлате китобхонае бисозад ва муҳтавои онро аз миллат биситонад. Маъмулан давлат заминаеро фароҳам мекунад, ки донишварони кишвар он қафасаҳоро бо пажӯҳишҳои тоза пур кунанд. Куҳна куҳна аст. Ва хуб нест, ки аз ҳамин ҳоло ин китобхонаи навро бо куҳнаҳо таланбор кунему куҳна кунем.

Ва инҷост, ки мавзӯъи аввали ин ногуфта бо мавзӯъи дувум пайванд мехурад. Давлате талош мекунад бо ифротгароии мазҳабӣ ё ақидатӣ ё аз ҳар навъи дигари тундравӣ мубориза кунад, аммо қурс (таблетка)-и онро надорад. Китобхонае сохтааст, ки метавонад дорухонаи зеҳнии хубе бошад, аммо қафасаҳои он холианд ва мардум маҷбуранд доруҳои куҳнаашонро ба ин дорухона таҳвил диҳанд. Аммо доруи куҳна асаре нахоҳад дошт. Ва набуди дору (набуди андеша, набуди китоб) ба таъассуб, кӯрбоварӣ ва тундравиҳои гуногун меанҷомад.

Агар китоб намедиҳед, интизор доред миллат чӣ бихонад? Китобҳои мунаққашу пурзарқу барқи ҳовии таблиғоти давлатӣ “ҳамин панҷ рӯзу шаш бошад”, ба қавли Саъдӣ. Аз чеҳраҳои шумо барои торихи фардо як акс бештар ниёз надоранд. Ва он ҳам агар чизе шоистаи таҳсин аз худ ба ёдгор бигзоред. Пас лутфан ба фикри чопи китобҳои донишварон бошед. Ва он чизест, ки чеҳраҳои шуморо мондагор хоҳад кард.

Ҳамон ки қаблан гуфтем, абзори мубориза бо тафаккуроти каж андешаҳои рост аст; муборизаи ақлонист, на бозувонӣ. Қарор нест бо куштани фалон шайх ва зиндонӣ кардани беҳмонӣ пайрави ӯ роҳ ба ҷое бибарем. Андешаҳои зиддимиллию абусу вайронкунанда то замоне рушд хоҳанд кард, ки дар баробарашон дарахти тануманди азиме аз андешаи миллии навин шакл бигирад. Дар ин маврид давлат наметавонад бигӯяд: “ҳар кас аробаи худашро худаш кашидан гирад”. Давлат муваззаф аст, ки ин халаъ (вакуум)-и фикрӣ, ақидатӣ, ормониро пур кунад. Давлат муваззаф аст, ки он қафасаҳои холии китобхонаеро, ки барои 10 милюн китоб сохта, бо 10 милюн андеша пур кунад; бо андешаҳои навин, на вопасмондаву куҳна, то фардо бо 10 милюн беандеша рӯдаррӯ қарор нагирем. Давлат бояд рӯи андешаи нав сармоягузорӣ кунад. Танҳо он гоҳ аст, ки давлат давлат мешавад.

Ва бо сипос аз ҳамроҳии Хоҷаи Шероз тайи ин ногуфтаҳо, ки гуфта:

Бедор шав, эй дида, ки эмин натавон буд,
З-ин сели дамодам, ки дар ин манзили хоб аст.

On Necessity of Switching Back to Persian Script

Ҳар кас ба забони худ сухандон гардад...

(посух ба пурсишҳои торнамои "Кимиёи саъодат")

- Яке аз масоиле, ки дар утоқи (фейсбукии) “Забони порсӣ” бештар матраҳ ва миёни аъзо перомуни он баҳсу ҷадалҳои зиёд сурат мегирад, зарурати гузор ба хатти порсӣ аст. Аз изҳори назари бархе ҳаммиҳанони азизамон чунин бармеояд, ки онон фикр мекунанд, ин кор дар мавқеи кунунӣ аз зарурате чандоне бархӯрдор нест. Ва дигар он ки чунин ангошта мешавад, ки гӯи ҳамин фардо қарор аст ҳама даст аз хатти кирил ва ба таъбири шумо пирилик бардоранд ва субҳи худро бо хатти форсӣ оғоз кунанд. Бо таваҷҷӯҳ ба ин, аз Ҷаноби Олӣ хоҳиш мешавад, ба ин ду масъала рӯшноӣ меафкандед. Аввал дар бораи зарурати ин гузор барои порсиёни Тоҷикистон, ва дигар, перомуни ин ки агар қарор бар ин шавад, ки ба хатти ниёкони худ бигузарем, ин гузор чӣ гуна ва чӣ муддат замонеро дарбар хоҳад гирифт.

- Дуруд бар Шумо ва сипос аз таваҷҷуҳатон ба муҳимтарин пурсиши пешорӯи тоҷикон ва Тоҷикистон: забон. Бисёре аз ҳаммеҳанон шояд ин суханони манро муболиғаомез ва ҳатто иғроқомез арзёбӣ кунанд, аммо баростӣ мавзӯъи забон имрӯза муҳимтарин муъзалест, ки дар камини мо нишастааст. Ба қавли Саъдӣ:

Забон дар даҳон, эй хирадманд, чист?

Калиди дари ганҷи соҳибҳунар.

Чу дар баста бошад, чи донад касе,

Ки ҷавҳарфурӯш аст ё пилавар.

Муддатест, ки он калидро ганҷуронаш гум кардаанд ва дигар ба ганҷина моро роҳе нест. Аз ин рӯ забони бастаи мо маҷол намедиҳад, ки он ганҷи нуҳуфта барои ҷаҳониён бидурахшад ва дигарбора рӯдакиҳову фирдавсиҳову синоҳову мавлавиҳо биофаринад.

Забон танҳо василаи баён нест, балки шоҳрагест байни андеша ва баён. Забон мафҳумҳоро ба зеҳн месупорад, онҳоро малмус ва фаҳмиданӣ мекунад, дар деги зеҳн меҷӯшад ва дар қолиби андешаи бикр баён мешавад. Он андеша метавонад аз ҳар ҷинсе бошад: адабӣ, ҳунарӣ, фалсафӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ, физикӣ, риёзӣ... Тамоми ин андешаҳо ба як забони дурусту мукаммал ниёз доранд. Тавлиди ин андешаҳоро метавон танҳо бо забоне анҷом дод, ки шерозаҳояш аз ҳам нагусаста бошанд, сарусомоне дошта бошад, мафҳумҳо барояш гунг набошанд ва зери бори вожаҳои ҳаммаъно ва гоҳ бемаъно ва аз фарти камбуди вожаҳо барои мафҳумҳои тоза ба ҳолати сакарот нарасида бошад.

Мо бо як таноқузи нодир дар торихи забоншиносии ҷаҳон сарукор дорем. Забони мо, ки имрӯз расман истилоҳи сиёсии “тоҷикӣ” барояш боб шудааст, забони навпою каммояе нест ва аз ғаною дороиҳои он гӯши фалакро кар кардаем. Забоне, ки барои мардумони дигар манбаъи вожасозию мафҳумофаринӣ буд, имрӯз канори ҷоддаи рӯзгор кашкӯли гадоӣ ба гардан андохта ва худро дар баробари забонҳои навпой хору муҳтоҷу нотавон мебинад.

Ин дар ҳолест, ки мо медонем калиди гумшудаи дари ганҷ куҷост. Медонем, ки ҳамзабонони дигари мо ганҷурони қобилтаре будаанду калидро ҳифз кардаанд. Он калид чизе ба ҷуз хатти порсӣ нест, ки ҳамроҳ бо забони порсии навин падид омад ва ин забону алифбо побапои ҳам роҳи дарозеро паймуданду то ба мо расиданд. То замоне ки алифбои порсӣ (рӯҳ) дар ҷилди забони порсӣ (пайкар) буд, забони мо зинда буд, зоянда буд, мояи рашку ҳайрати ҷаҳониён буд. Ҳамин ки алифбои порсӣ (рӯҳ) аз колбуди забони мо (пайкар) рахт барбаст ва иддае талош карданд рӯҳе маснӯъӣ (хатҳои лотину сириллик) бар он бидаманд, забон аз по уфтод. Нигоҳе ба пешинаи адабии мо дар ду сӯи сангари замонӣ (алифбоҳои порсӣ ва нопорсӣ) манзурамро равшантар мекунад.

Ҳифзи рӯҳи забонамон (хатти порсӣ) танҳо барои адабиёти порсӣ ҳаётӣ набуд. Забони модарӣ оғоз ва пояи ҳамаи донишҳои дигар аст. Барои намуна, Холид Ҳусейнӣ, ҳамзабони мо аз Афғонистон, акнун пурфурӯштарин китобҳо ба забони инглисиро менависад. Ҳарчанд ӯ зодаву парвардаи Афғонистон аст ва нахустин забоне, ки мафҳумҳоро ба зеҳни ӯ супурда, ҳамин забони порсист, аммо порсии дуруст ба хатти худӣ. Ё Атиқи Раҳимӣ, як тоҷики дигар аз Афғонистон аст, ки достони “Санги сабур”-аш ба забони фаронсавӣ соли 2008 ҷоизаи Гункури Фаронсаро бурд ва ӯро ба унвони беҳтарин нависандаи фаронсавӣ шинохтанд. Яъне ононе, ки забони порсиро, чуноне ки бояду шояд, фаро гирифта буданд, дар расидан ба баландтарин қуллаҳои забонҳои ғайр ҳам мушкиле надоштанд. Ҳаққо, ки “ҳар кас ба забони худ сухандон гардад, Донистани сад забон-ш осон гардад”.

Дар заминаҳои ахтаршиносию илми роёнаию пизишкию иқтисод ҳам ҳамзабонони мо аз Эрону Афғонистон гӯи сибқатро аз фарангиҳо мерабоянд. Чун хишти аввалро меъмор рост чида ва он хишти аввал чизе ба ҷуз забон нест. Забон аст, ки роҳи донишҳои дигарро ба зеҳну шуъур ҳамвор мекунад. Забон аст, ки бори фарҳангии пешиниёнро ба имрӯзиён мунтақил мекунад.

Бузургтарин мусибате, ки ба сари порсиёни Варорӯд омад, чизе ҷуз гум шудани ҳамон калиди дари ганҷи соҳибҳунар набуд. Бо гум шудани он калид (хатти порсӣ) дигар аз ганҷе хабаре нест. Дар ҷомеъаи мо буҳрони андеша бедод мекунад. Боризтарин намудори буҳрони андеша бозори китоби Тоҷикистон аст, ки шояд дар даврони аморати Бухоро ҳам ба ин андоза касод набуд (хатти порсӣ фақри фарҳангии аморатро ҷуброн мекард). Ғуддаи саратонии ин вазъият хатти пириллик (порсии сириллик) аст, ки роҳи моро ба сӯи андешаи дирӯзу имрӯз батамом баста ва ояндаи моро тира кардааст. Бо ин хатти қотирӣ, ки на русисту на порсӣ, на дониши комили русӣ насибамон мешавад ва на ба забони модарии худ тасаллут пайдо мекунем. Аз ин ҷост, ки кӯчактарин нуфузи забону адабиёти Рӯдакӣ то Аҳмади Дониш ба забони имрӯзии мо бисёре аз ҳаммеҳанони моро озурда мекунад, ки “чаро ин қадар эронӣ гап мезанед?” Ғофил аз ин ки бо чизе, ки хӯ гирифтаанд, тоҷикӣ (порсӣ) нест, балки бегона (русӣ, узбакӣ) аст. Имрӯза дар кадом муҳовараи хиёбонӣ ба “ҷавҳарфурӯш”-е, ки Саъдӣ дар мисроъи боло овардааст, “ҷавҳарфурӯш” мегӯянд? “Ювелир” роиҷтарин муъодили он аст ва агар “ҷавҳарфурӯш”-ро ба кор бибаред, ҳатман шумо ҳам муттаҳам ба “эронигӯӣ” мешавед. Ва ҳамин афроде, ки порсигӯёни Тоҷикистонро ба “эронигӯӣ” муттаҳам мекунанд, бештар аз ҳама санги Саъдиро ба сина мекӯбанду иддаъои тасоҳуб ба ному осори ӯ мекунанд; раги гарданашон танҳо ба ҳангоми иддаъоҳои пӯчу фахрфурӯшӣ баланд мешавад, дар ҳоле ки дар бисотамон чизе надорем, ки бозори имрӯзро биорояд.

Кӯтоҳсухан, танҳо роҳи пешрафти чи фарҳангӣ ва чи иқтисодию илмӣ дар Тоҷикистон бозгашт ба хатти худӣ, яъне хатти порсӣ ва фаро гирифтани забони порсии меъёр аст. Мухотаби офаридаҳои мо ба хатти пириллик имрӯза камтар аз 10 милюн нафар аст. Дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ ин рақам болиғ бар 200 милюн хоҳад шуд. Аз сӯи дигар, дастрасӣ ба фаровардаҳои зеҳнии порсигӯён дар саросари ҷаҳон мизони огоҳиҳои моро даҳчандон боло хоҳад бурд. Аз диди иқтисодӣ ҳам ниёзе ба тарҷума (-и ғолибан ғалат)-и осори хориҷӣ ба порсӣ намемонад, чун ҳамаи онҳо то кунун ба порсӣ баргардон шудаанд. Рози муваффақияти фарҳангии тоҷикони Афғонистон ҳам, ки бо вуҷуди вайрониҳои густардаи ношӣ аз ҷанг, ҳамчунон қодир ба тавлиди фикр ҳастанд, ҳамин ҳифзи хатти порсист. Ҳеч равшанфикри афғоне вуҷуд надорад, ки аз осори мунташира дар Эрон баҳра набурда бошад. Гузашта аз он, китобҳои порсӣ акнун дар саросари ҷаҳон, бавижа Омрикову Урупо ҳам мунташир мешаванд ва бозори китоби порсӣ пурравнақтар аз пеш аст. Муқоисаи манобеъи маҷозӣ (интернетӣ) ба хатҳои пириллик ва порсӣ кӯчактарин шакке намегузорад, ки ҳарчи зудтар бояд мардум бо ин хат ошно шаванд ва аз ин баҳри дониши фаваронӣ баҳра бибаранд. Ман дар аҷабам, ки чаро бо ин ҳама об дар кӯза мо ташаналабон мегардем. Оё мумонеъат аз дастрасии мардуми ташна ба ин ҳама оби фарҳангӣ ҷурме бузург нест?

Ба ҳар рӯй, ҳар инсони оқиле бо мушоҳида ва муқоиса хоҳад дарёфт, ки танҳо роҳи пешрафти тоҷикон бозгашт ба хатти худашон аст. Роҳи дигаре ҳам ҳаст: дур рехтани пешинаи порсӣ ва паноҳ бурдан ба оғӯши забону фарҳанги русӣ. Яъне ҳатто агар мо забони русиро ба ҳадди камол бидонем, боз ҳам беҳтар аз вазъяити кунунии шутурмурғист. Аммо дар он сурат дигар ба таври комил ба торих хоҳем пайваст ва дар баданаи фарҳангу тамаддуни рус таҳлил хоҳем рафт. Дуруст ба монанди мисриҳо, ки бо пазириши забони арабӣ араб шуданд ва пайвандашон бо мисриҳои бостон дар ҳадди як достони торихист.

Вале агар тобеъи ҳукми ақлу мантиқ бошем, роҳе ҷуз бозгашт ба хатти порсӣ пешорӯи мо нест. Шояд афроде, ки бо хатти порсӣ ошно нестанд, аз ин натиҷагирӣ биҳаросанд. Бо ин ки русҳои шӯравӣ собит карданд, ки метавонанд дар тӯли 10 сол ду бор хатти тоҷикҳоро иваз кунанд (1929 ва 1939), такрори он таҷрубаи истибдодӣ ҷоиз нест. Гузор ба хатти порсӣ бояд тадриҷӣ бошад. Барои 5 то 10 сол ҳар ду хатти порсию пириллик метавонанд ҳамзистӣ дошта бошанд ва оҳиста-оҳиста бо хатти бегона видоъ кунему хатти худиро ба таври комил бипазирем. Тайи ин муддат бояд дарсҳои алифбои порсӣ аз клоси 1 то поёни таҳсил дар мадорису донишгоҳҳо ҷиддитар анҷом бигирад ва тамоми расонаҳо ба корзори тадриси алифбои порсӣ бипайванданд. Дар ин замина бегумон мешавад аз кумаки Эрону Афғонистон сирфан барои тадриси хатти порсӣ баҳра гирифт. Афзун бар ин, созмонҳои фарҳангии порсигӯёни бурунмарзӣ борҳо барои мусоъидат ба гузори Тоҷикистон ба хатти порсӣ изҳори алоқа кардаанд, ки онро ҳам мешавад роҳандозӣ кард... Ин барномаҳоро мешавад дар сурате пиёда кард, ки давлати Тоҷикистон тасмим бигирад бо анҷоми иқдоме торихӣ сатри зарринеро дар торихи кишвар аз худ ба ёдгор гузорад.

Дар сурати идомаи пойбандии давлат ба сиёсати русмеҳваронааш ҷомеъаи маданӣ бояд вориди кор шавад ва ин иқдомро тайи мароҳиле анҷом диҳад. Ташреҳи имтиёзоти гузор ба хатти порсӣ дар миёни оҳоди ҷомеъа (аз тариқи расонаҳо, Интернет, суҳбатҳо ва нишастҳо), баргузории давраҳои омӯзиши алифбои порсӣ дар миёни аъзои хонавода, дӯстону наздикон, маҳаллаҳо ва аз тариқи Интернет, тавзеъи китобҳои омӯзишӣ ва адабии порсӣ дар миёни порсигӯёни Тоҷикистону Узбакистон аз ҷумлаи иқдомотест, ки ҷомеъаи маданӣ метавонад аз пасаш барояд. Дар мавриди тавзеъи китобҳои порсӣ ҳам анҷуманҳои фарҳангии эронӣ дар дохил ва хориҷ аз Эрон изҳори омодагӣ ба ироаи кумак кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки китобҳои ин корзор бояд сирфан омӯзишию адабию илмӣ бошанд, то ҳассосиятҳои эътиқодию ақидатии гурӯҳҳои ҳокими ҳеч як аз кишварҳои минтақаро барнаангезанд.

Бархе аз доираҳои ҳоким нигаронанд, ки гӯё гузор ба хатти порсӣ ба густариши ифротгароии мазҳабӣ мусоъидат хоҳад кард. Дар ҳоле ки таъассуб зоидаи надонистан аст, на донистан. Танҳо роҳи мубориза бо таъассуб дар Тоҷикистон ҳам гузор ба хатти порсӣ хоҳад буд. Имрӯза густариши таъассуботи мазҳабӣ дар миёни порсигӯёни Осиёи Миёна фузунӣ гирифта, то порсигӯёни дигар. Далели он ҳам гароиши ҷавонони нохонда ва ноогоҳ ба ниҳлаҳои мазҳабии ифротист.

Зимнан, бо истилоҳи “алифбои арабиасос” ҳам, ки дар давраи шӯравӣ боб шуда буд, мувофиқ нестам. Чун алифбои порсӣ тавассути порсигӯён барои забони порсӣ халқ шуда буд ва дар воқеъ, арабҳо буданд, ки порае аз вижагиҳои хатти порсӣ (аз қабили нуқтаҳову зеру забар)-ро дар хатти худ низ ба кор бурданд. Агар танҳо ба далели решаи ин хат онро “арабиасос” биномем, дар ин сурат хатти арабҳо ҳам бояд “финиқиасос” ва хатти русҳо “юнониасос” унвон шавад. Сарчашмаи ҳамаи ин хатҳо ҳам якест ва эҷоди истилоҳ барои ин алифбоҳоро сахттар мекунад. Номи дурусти алифбои мо ҳамон алифбои порсист.

Бо ин ҳама пургӯӣ ҳаққи матлаб адо нашуд ва танҳо ба порае аз имтиёзоти ношӣ аз бозгашт ба алифбои порсӣ ишора кардам. Дар фурсатҳои дигар мешавад ба мавридҳои дигар пардохт ва якояки онҳоро бо ҳавсала мӯшикофӣ кард.

How to Recover Our Language

Чи гуна забонамонро бозёбем?

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Дар баҳсҳое, ки дар гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” идома дорад, таҷрубаи яҳудиҳо дар эҳёи забони ибрӣ, ки аз садаи дувуми мелодӣ то садаи 19 забони тақрибан мурдае буд ва танҳо дар навиштаҳои мазҳабию расмӣ корбурд дошт, бисёр омӯзанда тавсиф шуд. Сарфи назар аз бархурде, ки бо Исроилу сиёсатҳояш дорем, ин таҷруба омӯзанда аст; омӯзанда барои миллатҳое, ки ҷиҳати эҳё ва ҳифзи забонашон бо мушкилоти фаровони асри нав дасту панҷа нарм мекунанд. Аз миёни ҳудуди 7000 забоне, ки дар ҷаҳон вуҷуд дорад, ҳар ду ҳафта яке мемирад ва забонҳое ҳам вуҷуд доранд, ки як гӯишвар бештар надоранд. Ҳарчанд забони мо ба он марҳилаи ҷонкоҳ нарасидааст, мо ҳам дар зумраи милале ҳастем, ки бояд илоҷи воқеъаро пеш аз вуқӯъ биандешему пиёда кунем.

Агар хатти мо порсӣ буд, нигарониамон дар ин замина шиддати камтаре медошт. Дар ҳоле ки хатти сириллик дарахти тануманди забони моро дар маъбари кушандаи хазон қарор додааст ва оби мо ҳамчунон дар кӯза мондаву мо гирди ҷаҳон мегардем.

Ва аммо забони ибрӣ. Чи омилҳое буданд, ки боъиси растохезу боззоди ин забони куҳан шуданд? Ҳарчанд забони ибрӣ ҳаргиз ба таври комил мунқариз нашуда буд, аммо доираи корбурди он, ки дар канисаву мактабҳои мазҳабӣ хулоса мешуд, ба андозае маҳдуд буд, ки вожаҳои одию рӯзмаррае чун “дучарха”, “арӯсак”, “дастмол”, “рӯзнома”, “сарбоз” ва садҳо мафҳуми дигар дар забони ибрӣ баробаре надоштанд. Ба қавли Сесил Рут (Cecil Roth), торихнигори яҳудитабори бритониёӣ, “қабл аз Бен-Яҳудо яҳудиҳо метавонистанд ибрӣ суҳбат кунанд, аммо пас аз ӯ суҳбат карданд”.

Элизер Бен-Яҳудо (Eliezer Ben-Yehuda) боъис ва бонии растохези забони ибрии навин буд, ки рӯзи 13 уктубри соли 1881 бо дӯстонаш қарор гузошт сирфан ба забони ибрӣ суҳбат кунанд; яъне ибриро аз каниса ба дафтару дуккону ошпазхонаву утоқи нишеману хиёбон бибаранд. Он рӯзро оғози раванди растохези забони ибрӣ медонанд.

Бен-Яҳудо соли 1858 дар Белорус ба дунё омад, ки он замон порае аз сарзамини импротурии Русия буд. Падару модараш мехостанд, ки ӯ хохом (рӯҳонии яҳудӣ) шавад. Дар натиҷа Бен-Яҳудо дар синни 12-солагӣ бо бахши азиме аз адабиёти мазҳабии яҳудӣ ошно шуд. Вале рафта-рафта таваҷҷуҳи Бен-Яҳудо ба улуми дунявӣ ва бавижа пизишкӣ ва забонҳо бештар шуд. Ӯ ба забонҳои фаронсавӣ, олмонӣ ва русӣ тасаллут дошт ва дар риштаи пизишкӣ таҳсил мекард. Аммо пизишк ҳам нашуд. Бемории сил, ки саранҷом боъиси маргаш шуд, ӯро аз идомаи таҳсил дар Порис боздошт.

Соли 1877 Русияи тезорӣ алайҳи импротурии Усмонӣ эъломи ҷанг кард, то ба истиқлоли Булғористон мусоъидат кунад. Саранҷом Булғористон мустақил шуд. Ин рӯйдод шояд бештарин таъсирро бар ҷаҳонбинӣ ва худшиносии Бен-Яҳудо гузошта бошад. Дар паи растохези фарҳангии юнониён ва итолиёиҳо, ки пуштвонаи торихии ғанию азиме доштанд, истиқлоли булғориҳо бидуни он бунмоя Бен-Яҳудоро ба андешаи растохези миллати яҳуд водошт. Аммо ӯ мутаваҷҷеҳи парокандагии яҳудиҳо буд, ки дар кишварҳои гуногун ба забонҳои гуногун такаллум мекарданд, дар ҳоле ки забони воҳид лозимаи инсиҷоми як миллат аст. Аз он замон ба баъд бо худ паймон баст, ки зиндагиашро вақфи эҳёи забони ибрӣ кунад.

Элизер Бен-Яҳудо соли 1878 ба Фаластин сафар кард ва таҷрубиёте забонӣ анҷом дод. Вай дар кӯчаву хиёбонҳои Фаластин бо яҳудиҳо ба забони ибрӣ суҳбат мекард ва хурсанд буд, ки мухотабонаш, ҳарчанд шикаставу баста ва бо иштибоҳҳои фаровон, ба забони ибрӣ посух медиҳанд. Ҳар кадом гӯиши хосси худро дошт, ки гоҳ дарки мафҳумро сахт мекард. Аммо Бен-Яҳудо мутмаин буд, ки метавон бо даромехтани ин гӯишҳо ба як забони меъёр даст ёфт. Вай барои пиёда кардани барномаи худ чанд барнома тарҳрезӣ карда буд, ки муҳимтаринашон “Ибрӣ дар хона”, “Ибрӣ дар мадраса” ва “Вожаҳо, вожаҳо, вожаҳо” буд. Яъне вай марҳилаҳои тадовули забони ибрӣ дар хона ва мадрасаро мушаххас карда буд ва тавлиди вожаҳои тозаро аз ниёзҳои мубрами забони ибрӣ медонист.

Вақте писараш Иттамар Бен-Авӣ ба дунё омад, ҳамсарашро водошт, ки бо фарзандашон танҳо ба забони ибрӣ суҳбат кунад ва Иттамар нахустин кӯдаке маҳсуб мешавад, ки забони модариаш ибрии навин будааст. Аммо дар ҷараёни гуфтугӯҳои рӯзмарра ба забони ибрӣ Бен-Яҳудо дарёфт, ки бисёре аз мафҳумҳои нав дар забони ибрӣ муъодил надоранд. Ин буд, ки худи ӯ бо омӯзиши ҳирфаии илми забоншиносӣ шурӯъ ба вожасозӣ кард ва вожаҳои навро дар дафтарчае менавишт. Он дафтарча баъдан табдил ба нахустин фарҳанги забони ибрии навин шуд.

Бен-Яҳудо мухолифони бешуморе дошт, ки бархе талоши ӯро беҳуда медонистанд ва шуморе ҳам корбурди як забони муқаддас барои ниёзҳои рӯзмарраро ҳаром арзёбӣ мекарданд. Вай барои посух гуфтан ба ин мухолифатҳо ва ҷиҳати интишори дидгоҳҳояш соли 1884 рӯзномаи “Hatzvi”-ро таъсис кард. Интишори рӯзномаҳои ибрӣ дар Урупо падидаи тозае буд ва ба даҳаи 1850 бармегашт. Ва рӯзномаҳо ғолибан мавзӯъот ва вожагони маҳдуде доштанд. Аммо рӯзномаи Бен-Яҳудо аз рӯйдодҳои маҳаллию ҷаҳонӣ гирифта то хабарҳои марбут ба муд, саргармиҳо ва вазъи обу ҳаворо ҳам дарбар мегирифт. Ҳадафи Бен-Яҳудо ин буд, ки тавоноиҳои забони ибрии навин дар баёни мафҳумҳои мухталифро собит кунад. Аммо ин тавоноиҳо ҳамчунон маҳдуд буданд ва мафҳумҳои нав ба вожаҳои нав ниёз доштанд. Бен-Яҳудо барои ҳалли ин муъзал дар ҳар шумораи рӯзномааш вожаномакҳое чоп мекард, ҳовии вожаҳои нав барои мафҳумҳои нав, то дар миёни аҳолии яҳудӣ марсум шавад.

Ба манзури тадовуми вожасозию вожапардозӣ ва пахши вожаҳои нав дар миёни яҳудиёни ҷаҳон Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамроҳонаш дар моҳи десомбр (декабр)-и соли 1890 Шӯрои Забони Ибрӣ (Va’ad HaLaschon)-ро созмон доданд, ки имрӯз ҳам бо номи Фарҳангистони Забони Ибрӣ вуҷуд дорад ва истилоҳоти тозаро барои яҳудиёни ҷаҳон таъйид ва мунташир мекунад.

Дар паи талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш забони ибрӣ дар миёни яҳудиҳои Фаластин по гирифту ҷо уфтод. Ба гунае, ки дар шаҳрҳои мухталиф корзори “Яҳудӣ, ибрӣ бигӯ!” роҳ уфтод, ки яҳудиҳоро ба такаллум ба забони ибрӣ вомедошт. Соли 1913, вақте ки гурӯҳе аз олмониҳои яҳудитабор дар Фаластин мехостанд як муассисаи омӯзишии муҳандисӣ ба забони олмонӣ роҳ биандозанд, эътирозоти густардае дар гирифт, ки бо номи “Ҷанги забонҳо” сабти торих шудааст. Яҳудиҳое, ки забони ибриро нишони шомиху шохиси ҳувияти худ медонистанд, олмониҳои яҳудитаборро водоштанд, ки дарсҳои муассисаро ба забони ибрӣ доир кунанд. Бад-ин гуна нахустин муаасисаи текнулужик ба забони ибрӣ бо номи Technion созмон ёфт.

Саранҷоми талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш ин буд, ки мақомоти бритониёии Фаластин рӯзи 29 нувомбр (ноябр)-и соли 1922 забони ибриро ба унвони забони расмии яҳудиҳои муқими Фаластин ба расмият шинохтанд. Фароянди растохези забони ибрӣ ба сар расид ва орзуи дерини Бен-Яҳудо бароварда шуд. Ва гӯё маъмурияти зиндагиаш анҷом шуда бошад, Бен-Яҳудо як моҳ баъд аз он аз бемории сил, ки аз дербоз озораш медод, даргузашт.

Барои шукуфоии забони мо ниёзе ба ин ҳама пайкор нест. Бозгашт ба хатти порсӣ басанда аст, ки дубора рӯди хурӯшони забони порсиро дар хостгоҳаш равон кунад.

It's Your Choice!

خراب و خواب و خفیف و خموده خنگ خمیر
سحاب سیم و ستبر و سترگ سطر سمیر
یکی به روس غنوده خط و بریده ز پریر
دگر به جمع خودیست و نشسته روی سریر
از این دو خط نهادینۀ صغیر و کبیر
یکی به دور بیفکن دگر به جان بپذیر

Харобу хобу хафифу хамуда хинги хамир,
Саҳоби симу ситабру сутург сатри самир.
Яке ба Рус ғунуда хатту бурида зи парер,
Дигар ба ҷамъи худисту нишаста рӯи сарир.
Аз ин ду хатти ниҳодинаи сағиру кабир,
Яке ба дур бияфкан, дигар ба ҷон бипазир.

Oh Persians of Transoxania...

خطاب به پارسیگویان ورارود

بیا برگرد این راه من و ما نیست
دم و دستگاه اقوام پریشانی ست
بیا که خط ما در شعر مولاناست
...به کلک رودکی و بیت خاقانی ست

بیا که ما و تو امروز مدهوشیم
دمی سودابه و گاهی سیاووشیم
میسر نیست با صد حله و ترفند
ز گاو روس شیر پارسی دوشیم

بیا که روس هم از ما گریزان شد
که گویی حضرت نوح است و طوفان شد
به کشتی پوشکین اندر شود آخر
الفبای من و تو خط بطلان شد

بیا که یوسفستیم و زلیخایی
ربوده با فسونی بند تقوایی
به یعقوبش قسم کین قصه را باید
به ته برد تا نگشتیم بند رسوایی...ء

Хитоб ба порсигӯёни Варорӯд

Биё, баргард, ин роҳи ману мо нест,
Даму дастгоҳи ақвоми парешонест.
Биё, ки хатти мо дар шеъри Мавлоност,
Ба килки Рӯдакию байти Хоқонист.

Биё, ки мову ту имрӯз мадҳушем,
Даме Судобову гоҳе Сиёвушем.
Муяссар нест бо сад ҳиллаву тарфанд
Зи гови рус шири порсӣ дӯшем.

Биё, ки рус ҳам аз мо гурезон шуд,
Ки гӯӣ ҳазрати Нӯҳ асту тӯфон шуд.
Ба киштӣ Пушкин андар шавад, охир
Алифбои ману ту хатти бутлон шуд.

Биё, ки Юсуфастему Зулайхое,
Рабуда бо фусуне банди тақвое.
Ба Яъқубаш қасам, к-ин қиссаро бояд
Ба таҳ бурд, то нагаштем банди расвоӣ...

Back to Persian! Why?

Чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем?

(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")

Гуфтаниҳо зиёд аст дар ин қафасаи танги ногуфтаҳо ва шояд бояд аз масъулони арҷманди “Нигоҳ” хост, ки фазои фарохтареро бо гӯшаноме дақиқтар дар назар бигиранд, то бишавад мавзӯъотеро матраҳ кард, ки мустақиман бо ҳувияти тоҷикон сарукор доранду метавонанд ояндасоз бошанд.

Гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” бо тарҳу баррасии мавзӯъоти марбут ба забони расмии Тоҷикистон бо решаи мафҳумҳои “ҳувият” ва “худшиносӣ” сарукор дорад, ки пойбасти ҳар давлати муқтадир ва комгор аст. Баҳсҳои ин гурӯҳ ин рӯзҳо доғ аст. Барои намуна, рӯзе, ки хабари зарурати дониши забони расмӣ барои коршиносони идораҳои давлатӣ мунташир шуд, яке аз аъзои ин гурӯҳ навишт:

“Ба ёди маталаке уфтодам, ки як духтар намедонист бо кадом як аз ду номзади билқувва (потенсиалӣ)-аш издивоҷ кунад: якумаш сарватманд буду дувумаш хуб мерақсид. Ва модари духтар пурсид: “Оё он сарватманд наметавонад рақсиданро ҳам ёд бигирад?..” Оё мутахассиси кордон, агар забони расмии мамлакаташро ёд бигирад, зараре дорад? Стенли Фишери омрикоӣ, ки яке аз беҳтарин иқтисоддонҳои ҷаҳон аст, вақте раиси Бонки Исроил мансуб шуд, забони ибриро ёд гирифт. Намурд-ку!”

Ин изҳори назар мавҷе аз дидгоҳҳоро дар пай дошт ва бори дигар баҳс бар сари зарурати бозгашт ба хатти порсӣ барои танзиму густариши забони расмии Тоҷикистон дар гирифт.

Ва аммо чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем? Бозгашт ба хатти порсӣ барои мардуми Тоҷикистон чи мазийятҳое дорад? Дар посух ба ин пурсишҳо селе аз посухҳо сарозер шуд, ки порае аз онҳоро дар зер мулоҳиза мекунед. Ин посухҳои кӯтоҳ, ки ҳомили чандин мақола маънову мазмун аст (ва беҳтар он аст, ки асли онҳо дар таркиби дидгоҳҳои дигар хонда шавад), ба аъзои гурӯҳи маҷозии “Забони порсӣ”, аз ҷумла Макси Муллоқанд, Салими Аюбзод, Умеди Ҷайҳонӣ, Исфандиёри Одина, Эҳсони Зарвон, Сироҷиддини Толиб, Тоҳири Сафар ва ин нависанда таъаллуқ дорад:

Теъдоди мақолаҳои форсӣ дар Wikipedia: ба хатти форсӣ 128.000 адад; ба хатти сириллик 9000.

Натоиҷи ҷустуҷӯ аз тариқи Google: "Худомӯзи забони фаронсавӣ": форсӣ- 811.000 сафҳа, сириллик – 0; "Худомӯзи физик(а)": форсӣ - 667.000 сафҳа, сириллик - 2. "Назарияи нисбият": форсӣ – 207.000 сафҳа, сириллик – 58; "Бозори молӣ": форсӣ - 11.600.000 сафҳа, сириллик -26.000; "Фарҳанги исломӣ": форсӣ - 21.600.000 сафҳа, сириллик – 733.000; "Ҳуқуқи башар": форсӣ - 6.280.000 сафҳа, сириллик – 280.000.

Забони порсӣ ба хатти порсӣ (бино ба омори чанд сол пеш, ки БиБиСи эълом карда буд) чаҳорумин забон дар Интернет аст. Яъне мову шумо сад соли дигар ҳам ба хатти сириллик матлаб бинависему дар Интернет ҷой диҳем, боз ҳам ба гарди хатти порсӣ намерасем. Ҳатто забони русӣ ба андозаи форсӣ дар Интернет матлаб надорад. Пас дари воқеъӣ ба ҷаҳони иттилоъот барои мову шумо, ки забонамон форсисту хаттамон нест, кадом яке аст?

Пириллик (порсии сириллик) барои тоҷикон бузургтарин садд (девор) дар баробари ҷаҳони нав аст. Вазъияти Интернет ба хатти пириллик ва муқоисаи он бо форсӣ тасвири равшане ба даст медиҳад. Пириллик боъис шудааст, ки тоҷикҳо, бо ин ки ба яке аз роиҷтарин забонҳои минтақа ва ҷаҳон суҳбат мекунанд, ба иттилоъот ниёзманд бошанд. Китобҳое ҳам ки ба пириллик мунташир мешавад, қобили муқоиса бо ҳазорон ҷилд китоби наве нест, ки ба забони мо ва ба хатти порсӣ чоп мешавад. Пас пириллик на танҳо боъиси пешрафти мо нест, ки монеъ аз пешрафти мо ҳам шуда ва моро дар як ҷазираи хушк қарор додааст.

Бархе мегӯянд, ки хатти тоҷикӣ ва хатти русӣ «як хат аст – ҳардуяш сириллик…», ки гӯё бо донистани хатти сириллик худбахуд метавон русиро ҳам фаро гирифт, ки дуруст нест. Хатти муғулӣ низ сириллик аст. Оё ҳар тоҷике бо ҳамин хатти сириллик забони муғулиро хонда ва фаҳмида метавонад? Ё хатти забони узбакӣ лотинӣ аст. Оё ҳар узбаке гуфтаҳои Юлий Сезар ё Шекспир ё Адам Смитро хонда ва фаҳмида метавонад?

Пайванди миёни хатти пириллик ва забони русӣ дуруст ба монанди пайванди шохи гов бо каллапоча аст. Агар касе бо хондани хатти русӣ забони русиро ҳам фаро мегирифт, ҳеч як аз муҳоҷирони мо дар Русия дучори шох кашидани русҳо намешуд. Пириллик ғуддаи саратонист дар пайкари миллати мо, ки онро ба табоҳӣ кашондааст.

Дар Тоҷикистон ба хатти пириллик солона чанд китоб нашр мешавад? Ва агар ба хатти порсӣ бармегаштем, имкони хондани чанд китобро медоштем? Магар Ҳофиз, Хайём, Фирдавсӣ ё Саъдӣ ба хатти пириллик менавиштанд? Агар натавонем чакомаи асили Рӯдакиро бихонем, оё ҳақ дорем худро тоҷику порс биномем? Бовар кунед, агар Рӯдакӣ зинда мебуд, аз аҳволи имрӯзаи мо хун мегирйист. Чи метавон гуфт, вақте ки як вазир ё омӯзгори мадраса як ҷумлаи модарии худро наметавонад дуруст баён кунад?! Вая вай кунем вай мешавад... Барои ҳамин ваямон вай шудааст ва аз ваям вайтар мешавад! Эй вой ба вайгӯии мо... Роҳи наҷот хатти порсист!

Дониш замоне зиёд мешавад, ки маънӣ дақиқ баён гардад. Барои ин забони тавоно ва беғалат даркор аст. Омӯзиш бо забони ғалат ва парешону тарҷумазада дониши ҳақиқӣ нахоҳад дод, магар ин ки ба забони русӣ омӯзиш бигирем. Шиносоӣ бо хатти форсӣ ва истифода аз сарчашмаҳои фаровоне, ки дар ин дабира ҳастанд, ҳам забон ва ҳам дониши бачаҳои моро зиёд хоҳад кард.

Афзоиши сатҳи саводи мардумони Осиёи Миёна дар давраи шӯравӣ бештар натиҷаи низоми нави омӯзиш дар замони шӯравӣ буд, то натиҷаи тағйири хат. Агар ҳамон хатти форсӣ ҳам дар ин низом истифода мешуд, мардум босавод мешуданд.

Агар фарзанди навзод медоштед ва модараш ҳам шири софу поку ғании мураккаб аз витоминҳоро медошт ва шуморо як нафар тавсия медод ё маҷбур мекард, ки шири сунъиро ба навзод бидиҳед беҳтар аст, зеро ину он дорад, кадомашро ихтиёр мекардед? Аввалиро, ки тану ҷону рӯҳи фарзандро солиму қавӣ мекунад ё дуввумиро, ки фақат шиками фарзандро сер мекунад? Интихоб миёни хатти форсӣ ва пириллик ҳамин аст.

Бозгашт ба хатти порсӣ ба масобаи амали ҷарроҳиест, ки ҳарчанд дардовар аст, аммо зарурӣ ва ногузир аст. Дар сурате, ки ин амал анҷом нашавад, ҷони ин миллати беморро хатари марг таҳдид мекунад. Албатта, ин амал бидуни захм ва бидуни беҳушии муваққат наметавонад бошад, аммо базудӣ пас аз амал ҳоли бемор беҳтар хоҳад шуд ва ин ҳама дарди ҷонкоҳ, ки ӯро солҳо азият медод, аз баданаш рахт бар хоҳад баст. Пас бояд интихоб кунед: мехоҳед ҷарроҳӣ кунед ва зинда бимонед ё накунеду батадриҷ бимиред?

Чанде дигар аз корбарони гурӯҳи «Забони порсӣ» дар Facebook дар посух ба биме, ки бархе дар мавриди рушди ифротгароии исломӣ дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ медиҳанд, мегӯянд:

Оё истифода аз хатти сирилик мардумро ба пайравони масеҳияти уртудукс табдил кард? Ё ҳар касе, ки ба хатти лотин нависад, котулик мешавад? Арабҳои масеҳӣ аз хатти арабӣ истифода мекунанду то ҳоло "имон наовардаанд".

Бозгашт ба хатти порсӣ ва дастрасӣ ба осори тарҷумашудаи зиёд дар Эрон тоҷиконро аз хатароти исломгароии ифротӣ дар воқеъ наҷот медиҳад.

Саранҷом Макси Муллоқанд, ҳаммеҳани бурунмарзии мо, бо қиёсе мантиқӣ ва риёзӣ лубби матлабро баён кард:

“Соҳиби як дуккони мутавассити баққолӣ ду-се ҳазор ному нарху ҷои колои гуногунро дар ёд дорад. Барои гирифтани гувоҳиномаи ронандагӣ одам бояд беш аз 120 нишони роҳнамоиро ёд бигирад. Барои дастрасӣ ба як дунё китобу иттилоъоти дигар ба забони форсӣ барои мо кофист, ки 32 дона ҳарфи форсиро биомӯзем”.

Сию ду дона ҳарфе, ки роҳи тоҷикон ба ҷаҳоне аз додаҳо ва иттилоъотро хоҳад гушуд ва моро вориди асри нав хоҳад кард; ҳампову ҳамсанги миллатҳо ва тамаддунҳои пешрафтаи ҷаҳон. Ё мешавад бо ҳамин 35 ҳарфи рустабори юнониасос дар миёни фаромӯшшудагони даҳр хуспиду мурд. Интихоб бо мост.

Drenched in Wine...

خراب‌تر ز من خلوتی خراب کجا
به خرابات ته‌نشسته‌تر شراب کجا
به خواب رفته سرنوشت من سرگردان
ز خواب جز به حروفش بگو که خواب کجا
به بطالت سپرده عمر بی‌دریغ و چه حیف
...به شرافت قسم که نیست یقین باب کجا
آب و نانم به دوش هرمز و حساب حرام
بگو که بهر من خام نان و آب کجا
به آب و نان نصیبم مباد اگر دانم
که بودنم به رهیابی شباب کجا
ز شعبه‌خواه زبان و پریش قوم عجم
فرّار‌تر ز تب قسم و انشعاب کجا
اگر به دار فلک گریه‌ام نصیبم بود
بگو گناه کجا بوده و ثواب کجا

Харобтар зи мани хилватӣ хароб куҷо,
Ба харобот таҳнишастатар шароб куҷо.
Ба хоб рафта сарнавишти мани саргардон,
Зи хоб ҷуз ба ҳуруфаш бигӯ, ки хоб куҷо.
Ба батолат супурда умр бедареғу чи ҳайф,
Ба шарофат қасам, ки нест яқин боб куҷо.
Обу нонам ба дӯши Ҳурмузу ҳисоб ҳаром,
Бигӯ, ки баҳри мани хом нону об куҷо.
Ба обу нон насибам мабод, агар донам,
Ки буданам ба рaҳёбии шабоб куҷо.
Зи шуъбахоҳ забону пареш қавми Аҷам,
Фаррортар зи таби қисму иншиъоб куҷо.
Агар ба дори фалак гиряам насибам буд,
Бигӯ гуноҳ куҷо будаву савоб куҷо…

***

لحظه‌های عزیمت سال
خوشه‌های رسیده، افتاده
غژم انگور ترک‌خورده به تاک
سیب سرخ به باغ ناپیدا
باغ پرحادثۀ سرگردان...ء

Лаҳзаҳои азимати сол,
Хӯшаҳои расида, уфтода,
Ғужми ангури таракхурда ба ток,
Себи сурхи ба боғ нопайдо,
Боғи пурҳодисаи саргардон...

31 May - 01 June 2011