Пархоши миёни русгароёну порсигароён дар Интернет
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Пархошҳо, вақте ки маҷозӣ мешаванду ба сафҳаҳои интернетӣ кӯч мекунанд, яъне гоме дигар ба сӯи ҷомеъаи маданӣ пеш гузоштаем. Дар ин рӯзҳо, ки Интернет ва бавижа торнамои иҷтимоъии Фейсбук ба доди забони порсӣ дар Тоҷикистон расидааст ва гурӯҳҳое дар он барои эҳёи забони порсӣ дар хостгоҳи он, Осиёи Миёна, шакл гирифтаанд, табли изтироби мухолифони забони порсӣ дар Тоҷикистон баландтар навохта мешавад. Ва ин падидаи писандидаест. Ба ҷои ин ки ба сару сурати ҳамдигар бизанем, аз роҳи дур бо санги мантиқ ҳамдигарро мекӯбем, то шояд саранҷом мантиқ яке аз ду тарафро чира кунад.
Аммо шуморе аз ин ду гурӯҳ тобу таҳаммули зарбаҳои мантиқиро надоранд ва тарҷеҳ медиҳанд дарро ба рӯи мухолифони худ бибанданд ва дар хафо (махфиёна) ба якдигар нон қарз диҳанд.
Ахиран дар шабакаи Фейсбук гурӯҳи пӯшида ё сиррии КИТ таъсис шудааст. КИТ, ки нишони наҳангро дорад, кӯтоҳшудаи иборати русии “Клуб интеллектуалов Таджикистана” (“Бошгоҳи равшанфикрони Тоҷикистон”) аст. Албатта, ба мизони худбоварӣ ё эътимод ба нафси поярезони ин гурӯҳ бояд офарин гуфт, чун ҳар касе ҷуръат намекунад бедалел худро ҷузъи қишри “равшанфикр” бидонад. Бигзарем аз ин ки мафҳуми “равшанфикр” дар ҷомеъаи мо мубтазал ва пешипоуфтода шуда ва ҳар касе, ки “а”-ро аз “б” тафкик медиҳад, савдои равшанфикрӣ бараш медорад.
Нахустин вижагии занандаи ин гурӯҳ такяи талабкоронаи он ба забони русӣ ва безории он аз забони порсист. Ҳар фарди тоҷике, ки ҷуръати такаллум ба забони модарӣ ва таъкид ба навиштан ба забони модариашро дошта бошад, дар беҳтарин маврид нодида гирифта мешавад ва дар бадтарин маврид аз гурӯҳ ронда мешавад. Пеш аз ронда шудан мудири гурӯҳ паёме маҳрамона ба узви мавриди назар мефиристад ва ба ӯ ҳушдор медиҳад; дуруст ба монанди як ниҳоди давлатӣ.
Ин мушаххасотро гуфтам, то ду маврид барҷаста шавад: нахуст, безорӣ аз забони расмии Тоҷикистон ва дувум, безорӣ аз эътироз ва тамоюли гардонандагони гурӯҳи, ба истилоҳ, равшанфикрон ба истибдоду зӯргӯӣ. Ҷомеъае, ки ҳатто “равшанфикр”-аш гароиши қавӣ ба зӯргӯӣ дошта бошад, ҷомеъаи маҳрум аз равшанфикр аст.
Ин гурӯҳи интернетӣ чандин пурсишро матраҳ мекунад, ки ба пурсишҳои умда ишора шуд. Чаро иддае, ки худро “равшанфикр” медонанд, аммо аз таҳсилоти казоӣ бархурдор нестанд, ба худ иҷоза медиҳанд забони русиро ба унвони нишоне аз таҳсилкардагиашон ба сару сурати мухолифонашон чун салибе оҳанин бикӯбанд? Оё таҳсилоти русӣ, ки ин рӯзҳо сахт мелангад ва аз ҷаҳони Ғарб вопас мондааст, ба худии худ ба онҳо маърифати ҷаҳони башариро додааст? Агар он маърифатро медоштанд, оё бархурдашон бо мухолифони дидгоҳашон иваз намешуд?
Як чистони дигар ин аст, ки барои ин даста аз “равшанфикрон”-и Тоҷикистон ишқу пойбандӣ ба забони русӣ айни маърифату равшангарӣ ва нишонаи пешрафт аст ва ишқу пойбандӣ ба забони порсӣ (забони мардуми кишваре, ки ҷуръати баррасии масоилашро доранд) айни миллигароию иртиҷоъ ва нишонаи вопасмондагист. Оё ин гурӯҳи нокуҷоободӣ ҳаққи маънавии чунин арзёбиро дорад? Ва аслан решаи ин навъ арзёбӣ зери чи хоке нуҳуфтааст?
Яке аз аъзои фаъъоли гурӯҳи “Забони порсӣ” дар Фейсбук омили тарсро сарнавиштсоз медонад. Ба гуфтаи вай, “тарси аз даст додани мавқеъият ва имкони рақобат бо тоҷикзабонҳо, тарси одии аз даст додани ҷои кор” боъиси ин порсиситезӣ шудааст. Чун, ба ақидаи ин узви гурӯҳи “Забони порсӣ”, дар сурати такяи ҳар чи бештари ҷомеъаи Тоҷикистон ба дониши порсӣ ин даста аз “равшанфикрон” мавқеъият ва ҳатто фурсатҳои шуғлии худро ба суди он гурӯҳ аз порсигӯёне аз даст медиҳанд, ки ҳам порсӣ ва ҳам забонҳои хориҷӣ, аз ҷумла русиро беҳтар аз ин тоифа баладанд.
Ва боздидкунандаи ин гурӯҳро бовар намешавад, ки бист сол пас аз истиқлоли Тоҷикистон ҳам як русизабон аз забони русии як тоҷик эроди масхараомезе бигирад ва то бо пурсиши “оё шумо забони кишваратон Тоҷикистонро баладед?” ӯро ба миллигароии ифротӣ ва бадрафторӣ муттаҳам кунад. Яъне вақте ки як тоҷик забони русиро ба хубии як рус суҳбат намекунад, метавонад мавриди синҷину бозпурсии русҳо воқеъ шавад ва аз нодонии худ шарманда бошад. Аммо вақте ки як русизабони зодаи Тоҷикистон балад нест ду вожаи порсиро канори ҳам бигзорад ва мавриди пурсиш воқеъ мешавад, шахси пурсанда ба унвони як миллигарои шувинист ва русситез муттаҳам ва бадном мешавад. Мантиқи ин муъодила куҷо нуҳуфтааст, ки “равшанфикрон”-и мо ҳам қодир ба ёфтанаш нестанд? Оё далели ин густохии бегоназабонон бегонапарварии қонунҳои Тоҷикистон нест?
Бархурди забонии “равшанфикрон”-и Тоҷикистон ба худии худ падидаи ҷолибест; бигзарем аз он ки чи касе худро “равшанфикр” медонад. Аммо заминаи қонунии ин баҳс мояи андешаю баррасии ҷомеъест. Баҳонае, ки “равшанфикрон”-и русизабон пеш мекашанд, “забони муъоширати байнулмилалӣ” будани забони русӣ дар Тоҷикистон аст; ғофил аз ин ки мафҳуми “байнулмилалӣ” дар низоми навини ҷаҳонӣ ба маънои муъошират миёни мардуми кишвари мо ва кишварҳои дигар аст. Шакке нест, ки Шӯравӣ дар замини фарҳангии мо ҳам минҳои фаровоне киштааст ва дареғ аст, ки афроди “равшанфикр”-и ин ҷомеъа рӯи он пой бигзоранд. Ҳақиқат аз ин қарор аст, ки забони расмии Тоҷикистон забони порсист, ки дар кишвари мо бо номи “тоҷикӣ” шинохта мешавад. Ва ҳар фарде, ки аз дониши ин забон бебаҳра аст, бояд “равшанфикр будан”-и худро зери суол бибарад. Равшанфикре, ки дар тӯли умраш натавонистааст забони кишварашро фаро бигирад, оё барозандаи номи равшанфикрӣ ҳаст? Равшанфикронеро мешиносам, ки серӯза забоне ғайрро фаро гирифтаанд.
Медонам, ки бо эъломи ин пурсиш бисёре нависандаи ин сатрҳоро ба миллигароӣ муттаҳам хоҳанд кард. Хуб аст. Дар Тоҷикистон он чи кам дорем, миллигаро аст (дар ҳоле ки миллигароӣ лозимаи буруз ва зуҳури як миллат аст); ва он чи бисёр дорем, маҳалгаро ва бегонагарост. Бо кароҳат аз маҳалгароӣ ва бегонагароӣ ба миллигароӣ мечаспам (агар ин танҳо роҳи ба курсӣ нишондани ҳаққи тоҷикон барои идораи умур ба наҳви мавриди писандашон бошад) ва аз равшанзамирони ҷомеъа мехоҳам, ки парчами миллатро баланд барафрозанд ва дар баробари таҳдидҳои тоҷикситезон сари таслим фуруд наоваранд.
Monday, July 18, 2011
Thursday, July 14, 2011
A Nature Installed
Гуфтам: “Сиришти ман бинамо, Зоти кирдигор”,
Гуфто: “Туро зи фитрати Эрон сириштаам”.
Гуфтам: “Зи ёри кор маро баҳрае бувад?”
Гуфто: “Туро зи риштаи беёр риштаам”.
Гуфтам: “Сипосу арҷу намозат барам, вале
Бедодгарӣ нест магар сарнавиштаам?”
Гуфто: “Зи дод ҳарф маёвар, ки бар замин
Аз додгарӣ ҷуз ба фиғонаш наҳиштаам”.
Гуфтам: “Агар фаришта фиристӣ ба доди ман…”
Гуфто: “Мухотаби ту Худо, не фариштаам”.
Гуфтам: “Худои ман! Ту ба чоҳам чаро ниҳӣ?”
Гуфто: “Чи роҳҳо, ки ба чоҳи ту киштаам”.
Гуфтам: “Яке бигӯ, ки равонам шавад равон”,
Гуфто: “Яке кадом? Ҳазорон навиштаам”.
Гуфтам, ки сароғози ҳазорон кадом бувад?
Гуфто : “Ба порсӣ бинигар, дарнабиштаам”.
***
گفتم سرشت من بنما ذات کردگار
گفتا تو را ز فطرت ایران سرشتهام
گفتم ز یار کار مرا بهرهای بود؟
گفتا تو را ز رشتۀ بییار رشتهام
گفتم سپاس و ارج و نمازت برم ولی
...بیدادگری نیست مگر سرنوشتهام؟
گفتا ز داد حرف میاور که بر زمین
از دادگری جز به فغانش نـَهشتهام
گفتم اگر فرشته فرستی به داد من...
گفتا مخاطب تو خدا، نی فرشتهام
گفتم خدای من، تو به چاهم چرا نهی؟
گفتا چه راهها که به چاه تو کِشتهام
گفتم یکی بگو که روانم شود روان
گفتا یکی کدام؟ هزاران نوشتهام
گفتم که سرآغاز ِ هزاران کدام بود؟
گفتا به پارسی بنگر، درنبشتهام
Гуфто: “Туро зи фитрати Эрон сириштаам”.
Гуфтам: “Зи ёри кор маро баҳрае бувад?”
Гуфто: “Туро зи риштаи беёр риштаам”.
Гуфтам: “Сипосу арҷу намозат барам, вале
Бедодгарӣ нест магар сарнавиштаам?”
Гуфто: “Зи дод ҳарф маёвар, ки бар замин
Аз додгарӣ ҷуз ба фиғонаш наҳиштаам”.
Гуфтам: “Агар фаришта фиристӣ ба доди ман…”
Гуфто: “Мухотаби ту Худо, не фариштаам”.
Гуфтам: “Худои ман! Ту ба чоҳам чаро ниҳӣ?”
Гуфто: “Чи роҳҳо, ки ба чоҳи ту киштаам”.
Гуфтам: “Яке бигӯ, ки равонам шавад равон”,
Гуфто: “Яке кадом? Ҳазорон навиштаам”.
Гуфтам, ки сароғози ҳазорон кадом бувад?
Гуфто : “Ба порсӣ бинигар, дарнабиштаам”.
***
گفتم سرشت من بنما ذات کردگار
گفتا تو را ز فطرت ایران سرشتهام
گفتم ز یار کار مرا بهرهای بود؟
گفتا تو را ز رشتۀ بییار رشتهام
گفتم سپاس و ارج و نمازت برم ولی
...بیدادگری نیست مگر سرنوشتهام؟
گفتا ز داد حرف میاور که بر زمین
از دادگری جز به فغانش نـَهشتهام
گفتم اگر فرشته فرستی به داد من...
گفتا مخاطب تو خدا، نی فرشتهام
گفتم خدای من، تو به چاهم چرا نهی؟
گفتا چه راهها که به چاه تو کِشتهام
گفتم یکی بگو که روانم شود روان
گفتا یکی کدام؟ هزاران نوشتهام
گفتم که سرآغاز ِ هزاران کدام بود؟
گفتا به پارسی بنگر، درنبشتهام
Monday, July 04, 2011
The Language of Tajik Press
Андар забони матбуъоти тоҷик
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Матбуъот ойинаи тамомнамои миллат аст. Аммо гоҳ мехоҳам бовар кунам, ки матбуъоти Тоҷикистон ойинаи кажнамои мост; ойинаи мо нест… Ва агар ҳаст, бадо ба ҳоламон. Ин ҳама иборати подарҳаворо фикр намекунам ҳатто бишавад дар бузургтарин доиратулмаъорифи ғалатҳои ҷаҳон суроғ дошт.
Гурӯҳи “Забони порсӣ” дар Фейсбук (ки дӯстоне башӯхӣ “Файзибек” ва шуморе ҳам мубтакирона “Рухнома” унвон кардаанд) ин рӯзҳо саргарми кандуков дар расонаҳои Тоҷикистон аст. Шарте, ки аъзои гурӯҳ пазируфтаанд, баррасии ҷумлаҳои ғалати матбуъоти Тоҷикистон бидуни зикри унвони нашрия ва номи муаллиф аст, то дучори сангаргириҳои беҳуда ва кӯдакона нашавем. Мусалламан, муаллифони он сатрҳо офаридаи худро хоҳанд шинохт ва агар аҳли мантиқанд, бо мо роҳ хоҳанд омад ва агар эроди мо ғалат аст, дурустии худро собит хоҳанд кард. Аммо муҳимтар аз ҳама тарҳи ин мавзӯъҳо, андешидан бар сари онҳо ва кӯшидан барои дармони дарди забонию баёнии мост.
Дар бисёре аз мавридҳо мушоҳида мешавад, ки ҳаҷми як ҳафтаномаи 16-сафҳаиро то 8 сафҳа мешавад коҳиш дод. Аз роҳи ислоҳи ҷумлаҳо ва дур рехтани изофоти беҳуда ва гичкунанда, ки баростӣ, ба ҷои равшантар кардани мавзӯъ дарки онро ба яке аз ҳафт хони Рустам табдил мекунанд. Барои намуна, ба ду ҷумлаи зер таваҷҷуҳ кунед:
"Давлатдории навини тоҷикон тайи солҳои 1920-30 поярезӣ шуд. Дар ҳамон давра буд, ки сиёсатмадорони ҷавони ин сарзамин (он замон Тоҷикистон кишвар набуд) дониши мудирияти ҷомеъаро фаро гирифтанду дар оташи ҳаводиси он рӯзгор обдида шуданд ва барои расидан ба орзуи дерини миллаташон ҷонбозиҳо карданд".
Як намунаи дигар:
“Ширкати “Вавилон-Мобайл” бо ширкати муҳтавопардози “Некст Стойл” рӯзи дувуми июн корзори муштаракеро бо номи “Хатти комгорӣ” ба роҳ андохт".
Дар ин маврид ҳам мебинем, ки ҳазфи аҷзои бекор ҷумларо кӯтоҳтар ва мафҳумро равшантар кардааст.
Ҷумлаи баъдӣ ҳам ҷанбаи хабарӣ дорад:
Мушкили умдаи ҷумлаи аслии боло корбурди вожаҳои бегонаи куҳна (сех) дар канори вожаҳои худии тоза (пату) ва истифода аз ғалатҳои баёнии “истеҳсол”, “арафа” ва “истиқлолият” аст. Ва боз ҳам бо баргардони дурусти он ҷумла мебинем, ки манзури нависанда табалвур ёфтааст.
Умеди Ҷайҳонӣ менависад:
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Матбуъот ойинаи тамомнамои миллат аст. Аммо гоҳ мехоҳам бовар кунам, ки матбуъоти Тоҷикистон ойинаи кажнамои мост; ойинаи мо нест… Ва агар ҳаст, бадо ба ҳоламон. Ин ҳама иборати подарҳаворо фикр намекунам ҳатто бишавад дар бузургтарин доиратулмаъорифи ғалатҳои ҷаҳон суроғ дошт.
Гурӯҳи “Забони порсӣ” дар Фейсбук (ки дӯстоне башӯхӣ “Файзибек” ва шуморе ҳам мубтакирона “Рухнома” унвон кардаанд) ин рӯзҳо саргарми кандуков дар расонаҳои Тоҷикистон аст. Шарте, ки аъзои гурӯҳ пазируфтаанд, баррасии ҷумлаҳои ғалати матбуъоти Тоҷикистон бидуни зикри унвони нашрия ва номи муаллиф аст, то дучори сангаргириҳои беҳуда ва кӯдакона нашавем. Мусалламан, муаллифони он сатрҳо офаридаи худро хоҳанд шинохт ва агар аҳли мантиқанд, бо мо роҳ хоҳанд омад ва агар эроди мо ғалат аст, дурустии худро собит хоҳанд кард. Аммо муҳимтар аз ҳама тарҳи ин мавзӯъҳо, андешидан бар сари онҳо ва кӯшидан барои дармони дарди забонию баёнии мост.
Дар бисёре аз мавридҳо мушоҳида мешавад, ки ҳаҷми як ҳафтаномаи 16-сафҳаиро то 8 сафҳа мешавад коҳиш дод. Аз роҳи ислоҳи ҷумлаҳо ва дур рехтани изофоти беҳуда ва гичкунанда, ки баростӣ, ба ҷои равшантар кардани мавзӯъ дарки онро ба яке аз ҳафт хони Рустам табдил мекунанд. Барои намуна, ба ду ҷумлаи зер таваҷҷуҳ кунед:
“Поягузории давлатдории навини миллии халқи тоҷик дар солҳои 20-ум ва 30-юми асри сипаригашта, солҳои воқеан тақдирсоз сурат гирифт. Маҳз дар ҳамин солҳо сиёсатмадорони ояндаи кишвар малакаи кори идоракунии ҷомеаро азхуд намудаву дар ҷараёни пурталотуми муборизаҳои сиёсӣ обутоб ёфта, барои амалӣ сохтани орзуи деринаи миллати хеш қаҳрамониҳо мекунанд”.“Дар солҳои 20-ум ва 30-юми асри сипаригашта”-ро дар канори “солҳои 1920-30” бигзоред ва бибинед, ки аз чи миқдор фазои сафҳа сарфаҷӯӣ шуд. Ва вақте аз “сиёсатмадорони оянда” суҳбат мекунем, пас он сиёсатмадорон ҳанӯз падид наомадаанд… Мантиқи ин ҷумлаҳо ҳамроҳ бо баёнаш мелангад. Пешниҳоди гурӯҳи “Забони порсӣ” барои ислоҳи он ба наҳви зер аст:
"Давлатдории навини тоҷикон тайи солҳои 1920-30 поярезӣ шуд. Дар ҳамон давра буд, ки сиёсатмадорони ҷавони ин сарзамин (он замон Тоҷикистон кишвар набуд) дониши мудирияти ҷомеъаро фаро гирифтанду дар оташи ҳаводиси он рӯзгор обдида шуданд ва барои расидан ба орзуи дерини миллаташон ҷонбозиҳо карданд".
Як намунаи дигар:
"Ширкати “Вавилон-Мобайл” дар як якҷоягӣ бо Контент-Провайдери Next Style аз санаи 2-юми июни соли равон иқдоми навбатии «Хати барор»-ро ба кор даровард".Номи ширкат гувоҳи буҳрони ҳувияти мост, аммо чун исми хос тарҷумапазир нест, чорае ҷуз ҳифзи он дар ҷумлаи зер надорем, ки Исфандиёри Одина ва дигар аъзои гурӯҳи “Забони порсӣ” пешниҳод кардаанд:
“Ширкати “Вавилон-Мобайл” бо ширкати муҳтавопардози “Некст Стойл” рӯзи дувуми июн корзори муштаракеро бо номи “Хатти комгорӣ” ба роҳ андохт".
Дар ин маврид ҳам мебинем, ки ҳазфи аҷзои бекор ҷумларо кӯтоҳтар ва мафҳумро равшантар кардааст.
Ҷумлаи баъдӣ ҳам ҷанбаи хабарӣ дорад:
"Дар ноҳияи Данғара сохтмони сехи истеҳсоли пату (одёлбарорӣ) идома дошта, дар арафаи ҷашни 20-солагии Истиқлолияти ҷумҳурӣ мавриди истифода қарор мегирад".Тасҳеҳи гурӯҳи “Забони порсӣ”: "Қарор аст дар остонаи ҷашни бистумин солгарди истиқлоли Тоҷикистон коргоҳи патубофии ноҳияи Данғара ба баҳрабардорӣ бирасад. Сохтмони ин коргоҳ дар ҷараён аст”.
Мушкили умдаи ҷумлаи аслии боло корбурди вожаҳои бегонаи куҳна (сех) дар канори вожаҳои худии тоза (пату) ва истифода аз ғалатҳои баёнии “истеҳсол”, “арафа” ва “истиқлолият” аст. Ва боз ҳам бо баргардони дурусти он ҷумла мебинем, ки манзури нависанда табалвур ёфтааст.
Умеди Ҷайҳонӣ менависад:
“Мушкили бархе рӯзномахонону китобдӯстон ин аст, ки ба ҷои ҷустуҷӯи маънии вожаҳои порсӣ-тоҷикӣ дар фарҳангҳои тафсирии порсӣ, муъодили он дар луғатҳои порсӣ-хориҷиро (порсӣ-англисӣ ё тоҷикӣ-русӣ) меҷӯянд ва гумон доранд, ки ҳамон баробаре, ки дар ин луғатҳо оварда шудааст, ягона маънои вожаи порсӣ асту бас”.Яке аз паҳлӯҳои муъзал ҳамин аст. Паҳлӯи дигари он корбурди вожаҳоест, ки худи нависанда ҳанӯз онро бахубӣ фаро нагирифтааст. Як рӯзноманигори шинохташуда пайваста аз вожаи “чирикӣ” ба маънии “партизан” баҳра мегирад, ғофил аз ин ки “чирикӣ” сифати “партизан” аст, на исми он. Ва аз ин даст намунаҳо фаровонанд. Паҳлӯи севуми муъзал дар саҳлангорӣ ва бепарвоии рӯзноманигорон дар мавриди масъалаи забон аст, дар ҳоле ки бузургтарин масъулият дар баробари забони мардумро ҳамоно рӯзноманигорон бар дӯш доранд. Дар асри кунунӣ вожаҳову таъбирҳоро рӯзноманигорон дар забони мардум ҷорӣ мекунанд ё аз забони мардум мезудоянд. Вақте ки рӯзноманигор вожаҳоро аз растаҳои бозор мечинаду дар нашрияи худ ба хурди садҳо ҳазор тан медиҳад, дар воқеъ бояд пушти яке аз ҳамон дукконҳо ё растаҳои бозор бинишинад, на пушти мизи таҳрир. Як намунаи роҳ ёфтани чарандиёти кӯчаву бозор ба забони матбуъот ва дунболаравии матбуъот аз тӯдаҳои таҳсилнодидаро бидуни шарҳи изофӣ дар зер мебинед:
“Ман ҷўгиам! Чӣ ҳайрон шудӣ? Тоҷикӣ, пас ту ҳам ҷўгиӣ! Зеро ин нангро расман, ҳукумати ману ту, ЗАГСҳо ва мизҳои паспортдиҳӣ бар насабномаи Миллат насб кардаанд; сварка-кафшер! Бовар намекунӣ, ки Тоҷик ҷўгӣ аст? Марҳамат, дилхоҳ ҷўгиро манъ куну паспорташро проверка! Манъ кардӣ? Дидӣ?? Бовар кардӣ, ки ту ҳам ҷўгиӣ мисли ман, мисли любой вазир, генерал, майор, чиновник, эшону мавлавӣ ва ғ. ва ҳ.”Ва саранҷом, чи дӯстон бипазиранду чи на, ҳақиқат сиришташро дигар намекунад: ошноӣ бо забони порсӣ (забони мову шумо, ки ин сатрҳоро мехонед) бидуни ошноӣ бо хатти порсӣ муяссар набувад. Ҳеч инсоне дар рӯи замин ба кони порсӣ роҳ набурда, магар ин ки алифбои порсӣ ҳам балад бошад.
Friday, July 01, 2011
A Separation... Nader & Simin
Ҷудоии Нодир аз Симин
(вижаи JadidOnline)
Филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” сохтаи Асғари Фарҳодӣ 10 тирмоҳ (01.07.2011) бо номи A Separation рӯи пардаи синемоҳои Бритониё рафт. Дар бораи ин филм, ки ҷоизаи “Хирси тилоӣ”-и ҷашнвораи филми Берлин ва ҷоизаи аслии ҷашнвораи филми Сиднейро ба худ ихтисос дода, дар матбуъоти ҷаҳон матолиби бисёре мунташир шудааст. Он чи дар зер мебинед, фишурдаи баррасиҳои рӯзномаҳои чопи Ландан аз ин филм аст.
Рӯзномаи The Times:
Дар ҳар моҷарои талоқе ҳар ҷои дунё ҳар кадом аз ду тараф худро солеҳ ва ҳақбаҷониб медонад. Дар филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” шоҳиди ҷудоии як завҷ аз табақаи мутавассит ҳастем ва бо ҳар саҳнае аз ин низоъи хонаводагӣ ҳусни назари мо ба яке аз ду тарафи даъво мунтақил мешавад. Зану шавҳар ҳар ду ҷаззобу хубрӯ ва тудилбирав (дилёб) ба назар мерасанд ва пайдост, ки духтари ёздаҳсолаашонро дӯст доранд. Аммо дар баробари дурбине қарор гирифтаанд, ки ба қазовати кирдори онҳо нишастааст.
Рӯйдодҳои ин филми нофизу равшангар дар Теҳрон сурат мегирад ва ҳовии рӯзҳои охири заношӯии Нодир, як корманди бонк, бо Симин, омӯзгори мадраса, аст. Симин, ки нақши ӯро Лайло Ҳотамӣ, ҳунарпешаи моҳиру боварбахш бозӣ мекунад, як зани мудерну баландпарвоз аст, ки мехоҳад духтараш дар фазое озод бор биёяд ва заминаи хурӯҷи хонаводааш аз Эронро фароҳам кардааст. Нодир, ки нақши ӯро Паймони Муъодӣ бо шӯру ҳарорат офаридааст, дар тала (дом)-и фарҳанги ҷомеъа гирифтор монда ва дар дарки ин ҳақиқат, ки наметавонад падари беморашро тарк кунад; падари Нодир мубтало ба бемории Олзоймер (Alzheimer) аст.
Вақте Симин ба хонаи падару модараш меравад, ки онҷо бимонад, Нодир батанҳоӣ аз падару духтараш нигаҳдорӣ мекунад ва Розия, як зани фақир ва башиддат мазҳабиро барои мувозибат аз онҳо истихдом мекунад. Дар ҷараёни як даъво Розия осеби физикӣ мебинад, Нодирро муқассир (гунаҳкор) медонад ва пас аз муддате ду хонавода – яке аз табақаи мутавассит бо дидгоҳҳои секулор ва дигарӣ аз табақаи коргар бо дидгоҳҳои мазҳабӣ - бо ҳам даргир мешаванд ва бом бар сари хонадон фурӯ мерезад.
Гуфтугӯҳои ин филм, ки Асғари Фарҳодӣ, коргардони филм, навиштааст, содиқона ва табиъист. Нақши Тирма, духтарбачаи мадрасаиро Сорино, духтари Асғари Фарҳодӣ, бозӣ кардааст. Саранҷом, тамоми моҷароҳои филм ба ҳамин духтарбача, дарку фаҳм ва истинботи ӯ аз достон мутамаркиз мешавад…
Дурбин аз хилоли дару панҷараҳо ба дарун нигоҳ мекунад ё нописандона пушти мизи идораҳои расмӣ менишинад, ки кори Маҳмуди Калорӣ, филмбардори шинохташуда аст. Ӯ саҳнаро чунон фишурдаву танг дар қоб мегирад, ки фишору тақаллоро эҳсос мекунӣ… Тамошои филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” бинандаро рӯи лабаи теғи эҳсосот қарор медиҳад.
Рӯзномаи The Telegraph:
Филми “Ҷудоии Нодир аз Симин”-и Асғари Фарҳодӣ, барандаи чандин ҷоизаи ҷашнвораи филми Берлин дар соли 2011, намоиши моҳирона ва тасвири гирои Эрони имрӯз аст… Дар ҳар саҳнаи филм печутоб бар сари ҷузъиёти сарнавиштсози достон ва муъаммоҳои ахлоқии онро таҷруба мекунем ва ҳатто барои лаҳзае маҷоли онро надорем, ки худамонро дар канори танҳо яке аз чеҳраҳои филм қарор диҳем ва сирфан аз ӯ ҳимоят кунем. Дар ҳар саҳнаи муҳайиҷи филм гусал (гусастагӣ)-ҳои табақотию ҷинсиятӣ ва мазҳабӣ забардастона барҷаста шудааст.
Рӯзномаи Guardian:
“Ҷудоии Нодир аз Симин” тасвири равобити таракхурда ва озмуни якздонсолорӣ, низоми хонаводагӣ ва сиёсатҳои ҷинсиятию табақотист ва андӯҳи ҳавлноку фарогиреро ошкор мекунад, ки ба назар мерасад аз зери осфолт ва аз хилоли деворҳои оҷурӣ (хиштӣ) ҳам нуфуз мекунад. Дар намоиш додани парокандагии саросарӣ дар Эрон ин филм дар радифи корҳои Ҷаъфари Паноҳӣ ва Муҳаммад Расулуф қарор мегирад. Вале радди пои синемои Ғарб ҳам дар он машҳуд аст. Ин филм як хонавода аз табақаи мутавасситро нишон медиҳад, ки мавриди ғазаби як ғариба (бегона) воқеъ шудааст, муъаммоҳое ниманогушуда мондаанд, бархурдҳои хашмгинона, бори дӯши хонавода: падари солхурда ва ду кӯдак аз ду тарафи даргир, ки зоҳиран мехоҳанд бо ҳам дӯст бошанд. Ҳамаи ин унсурҳо ҳокӣ аз таъсирпазирӣ аз филми “Пинҳон”-и Мойкл Ҳонеке (Michael Haneke; 2005) аст. Асғари Фарҳодӣ мисли Ҳонеке бо чоқуи колбудшикофӣ (скальпель – рус.) ба ҷони табақаи мутавассити сарзамини худаш уфтодааст…
Табақа ба андозаи ҷинсият ҳоизи аҳамият аст. Дар як саҳна гурӯҳе аз одамонро дар хона мебинем, ки дар ҳоли истироҳанд, футболи рӯмизӣ бозӣ мекунанд ва хуш мегузаронанд. Дӯстон метавонанд ба аъзои хонавода мулҳақ шаванд ва хуш бигзаронанд. Аммо Розия наметавонад. Розия монанди зане тирабахт машғули коре дар ошпазхона аст. Вақте муъаллими Тирма аз роҳ мерасад, аз ӯ ба унвони як меҳмони муҳтарам пазироӣ мекунанд. Охир ӯ ба духтарашон тадрис мекунад! Вале Розия чӣ? Ӯ ҳам масъулияти муҳимме дар баробари ин хонавода ба дӯш дорад ва аз падари Нодир мувозибат мекунад. Аммо ба ӯ арҷ намегузоранд. Ва ҳиссу шуъури мазҳабӣ ӯро дар мазиқаи бештаре қарор додааст.
Вақте Розия мутаваҷҷеҳ мешавад, ки қарор аст бо бадани бараҳнаи пирмард дар дастшӯӣ сарукор дошта бошад, ӯ ба имоми масҷидаш занг мезанад, то мутмаин шавад, ки ин кор муҷоз асту гуноҳ нест. Ӯ медонад, ки дар ин ҷаҳон сухани мард қонун аст ва бояд тан дод. Аммо кадом мард? Корфармои пулдори ӯ ё шавҳари бепулаш? Ҳама ҷои ин хонадон оғуштаи танишу рӯёрӯист.
Асғари Фарҳодӣ нишон медиҳад, ки ин вазъият ҳамонанди як истахр (ҳавз)-и пур аз бензин аст ва ҳар иттифоқе чун донае кибрит (гӯгирд)-и равшан дар он фурӯ меуфтад. Ҳама аз ҳуқуқашон огоҳанд ва аз бедодгариҳо ва хорӣ хашмгинанд ва занон абӯсона мутаваҷҷеҳи масъулияти дугонаи худ ҳастанд, ки ҳам бояд роҳи ҳалли корсозе пайдо кунанд ва ҳам бояд шавҳаронашонро ба пазируфтани он мутақоъид кунанд. Вале бар сари мавзӯъи фарзандон намешавад созиш кард.
Дар поёни достон Тирма чеҳраи аслист. Ӯ ҳама чизро медонад, ӯ падарашро ба эътирофи муҳимме вомедорад… Дарду хашми ӯ ғолибан пинҳон аст. Вале ҳамӯ касест, ки қарор аст бори гарони даргириҳои қазоию ахлоқиро бар рӯи дӯшҳои нозукаш бипазирад. Ҳақорату худхоҳии бузургтарҳо ин борро бар дӯши ӯ таҳмил кардааст: ин як навъ озори хоинона аст. Фарҳодӣ бо қудрату борикбинӣ ин даъвои зиштро табдил ба як трожедии муъосир кардааст.
Рӯзномаи Financial Times:
Дар шасту якумин ҷашнвораи филми Берлини имсол филми “Ҷудоии Нодир аз Симин”-Асғари Фарҳодӣ рекурдҳоро дарҳам шикаст ва ба унвони нахустин филми эронӣ ҷоизаи “Хирси тилоӣ”-ро бурд. Афзун бар ин, ҳамаи ҳунарпешагони ин филм маҷмӯъае аз ҷавоизро ба худ ихтисос доданд; ҳунарпешаҳои мард ҷоизаи беҳтарин бозигари нақши мард ва ҳунарпешаҳои зан ҷоизаи беҳтарин бозигари нақши занро бурданд. Ҳеч филми дигаре дар торихи ҷашнвораи Берлин сазовори се ҷоизаи аслӣ дониста нашуда буд.
Фарҳодӣ пештар ҳам аз коргардонони маҳбуб дар Берлин буд ва соли 2009 ҷоизаи “Хирси нуқраӣ”-ро барои филми “Дар бораи Элӣ”-аш дода буданд, ки як трожикумедии иҷтимоъии пурранг аст. “Ҷудоии Нодир аз Симин” ҳам ҳамон печидагии чандлояро дорад.
“Ҷудоии Нодир аз Симин” мамлув аз дурӯғгӯист; дурӯғгӯӣ барои наҷоти хонавода, барои наҷоти заношӯӣ ва ҳатто барои нарафтан ба зиндон. Гӯӣ ғаризаи бақои ҷомеъа ба кизб мутавассил мешавад; кизб чун нахустин хатти дифоъ.
[Асғари Фарҳодӣ мегӯяд:] “Маъмулан вақте касе дурӯғ мегӯяд, аз ӯ мутанаффир мешавем, чун дурӯғгӯиро зишт ва хилофи ахлоқ медонем. Вале дар инҷо дучори якдилӣ бо одаме мешавем, ки дурӯғ мегӯяд. Мо мефаҳмем, ки чаро ин мард ё ин зан дорад дурӯғ мегӯяд. Дар ҷомеъаи мудерни печидаи мо намешавад меъёрҳои суннатии ростию дурӯғро ба кор бурд. Зиндагӣ чиқадр мутафовит аст. Мо бояд бофту заминаи достонро бидонем”.
“Бофту замина” якест: тарс аз қудрати чи сиёсӣ ва чи мазҳабӣ бисёре аз андешаҳо ва амалҳоро – ҳатто дар сатҳи хонаводагӣ – таҳти таъсир қарор медиҳад…
Ҳисси тарс дар филм мавҷ мезанад ва мояи инсиҷоми достони он аст. Ва дар Эрон мавқеъияти муаллифи як асар аз қаҳрамононаш амнтар нест. Аз Фарҳодӣ мепурсам: “Барои худи ҳунармандон изҳори назар чиқадр сахт аст? Чизе, ки дар дигар бахшҳои ҷаҳон ба унвони як амри мусалламу одӣ мешиносанд… Оё филмсозон дар Эрон сарнавишти Ҷаъфари Паноҳиро ба унвони як ҳушдор диданду шинохтанд?”
Фарҳодӣ мегӯяд: “Шояд шумо ин тавр фикр кунед, вале воқеъият дуруст воруна (баръакс) аст. Филмсозон акнун доранд дар ин маврид ҳарф мезананд ва далерию шуҷоъати тозаеро мешавад эҳсос кард”…
Муъҷизае, ки шоҳидаш ҳастем, ҳамин синемои Эрон аст; як ҷунбиши мудерни ҳунарӣ бо ториху истимрори фавқулъода, ки ҳамчунон ҷилав меравад. Нудратан осори начандон хуб тавлид мекунад, баъзан ба ҳадди шоҳкор мерасад ва дар ин росто ҳамаи монеъҳои тарошишуда тавассути худкомагонро канор мезанад. Вақте ки баёни мустақим дар филмҳо хатарнок мешавад, ҳамеша роҳи ғайримустақимро ба ҳамон мақсад мепаймояд.
(вижаи JadidOnline)
Рӯзномаи The Times:
Дар ҳар моҷарои талоқе ҳар ҷои дунё ҳар кадом аз ду тараф худро солеҳ ва ҳақбаҷониб медонад. Дар филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” шоҳиди ҷудоии як завҷ аз табақаи мутавассит ҳастем ва бо ҳар саҳнае аз ин низоъи хонаводагӣ ҳусни назари мо ба яке аз ду тарафи даъво мунтақил мешавад. Зану шавҳар ҳар ду ҷаззобу хубрӯ ва тудилбирав (дилёб) ба назар мерасанд ва пайдост, ки духтари ёздаҳсолаашонро дӯст доранд. Аммо дар баробари дурбине қарор гирифтаанд, ки ба қазовати кирдори онҳо нишастааст.
Рӯйдодҳои ин филми нофизу равшангар дар Теҳрон сурат мегирад ва ҳовии рӯзҳои охири заношӯии Нодир, як корманди бонк, бо Симин, омӯзгори мадраса, аст. Симин, ки нақши ӯро Лайло Ҳотамӣ, ҳунарпешаи моҳиру боварбахш бозӣ мекунад, як зани мудерну баландпарвоз аст, ки мехоҳад духтараш дар фазое озод бор биёяд ва заминаи хурӯҷи хонаводааш аз Эронро фароҳам кардааст. Нодир, ки нақши ӯро Паймони Муъодӣ бо шӯру ҳарорат офаридааст, дар тала (дом)-и фарҳанги ҷомеъа гирифтор монда ва дар дарки ин ҳақиқат, ки наметавонад падари беморашро тарк кунад; падари Нодир мубтало ба бемории Олзоймер (Alzheimer) аст.
Вақте Симин ба хонаи падару модараш меравад, ки онҷо бимонад, Нодир батанҳоӣ аз падару духтараш нигаҳдорӣ мекунад ва Розия, як зани фақир ва башиддат мазҳабиро барои мувозибат аз онҳо истихдом мекунад. Дар ҷараёни як даъво Розия осеби физикӣ мебинад, Нодирро муқассир (гунаҳкор) медонад ва пас аз муддате ду хонавода – яке аз табақаи мутавассит бо дидгоҳҳои секулор ва дигарӣ аз табақаи коргар бо дидгоҳҳои мазҳабӣ - бо ҳам даргир мешаванд ва бом бар сари хонадон фурӯ мерезад.
Гуфтугӯҳои ин филм, ки Асғари Фарҳодӣ, коргардони филм, навиштааст, содиқона ва табиъист. Нақши Тирма, духтарбачаи мадрасаиро Сорино, духтари Асғари Фарҳодӣ, бозӣ кардааст. Саранҷом, тамоми моҷароҳои филм ба ҳамин духтарбача, дарку фаҳм ва истинботи ӯ аз достон мутамаркиз мешавад…
Дурбин аз хилоли дару панҷараҳо ба дарун нигоҳ мекунад ё нописандона пушти мизи идораҳои расмӣ менишинад, ки кори Маҳмуди Калорӣ, филмбардори шинохташуда аст. Ӯ саҳнаро чунон фишурдаву танг дар қоб мегирад, ки фишору тақаллоро эҳсос мекунӣ… Тамошои филми “Ҷудоии Нодир аз Симин” бинандаро рӯи лабаи теғи эҳсосот қарор медиҳад.
Рӯзномаи The Telegraph:
Филми “Ҷудоии Нодир аз Симин”-и Асғари Фарҳодӣ, барандаи чандин ҷоизаи ҷашнвораи филми Берлин дар соли 2011, намоиши моҳирона ва тасвири гирои Эрони имрӯз аст… Дар ҳар саҳнаи филм печутоб бар сари ҷузъиёти сарнавиштсози достон ва муъаммоҳои ахлоқии онро таҷруба мекунем ва ҳатто барои лаҳзае маҷоли онро надорем, ки худамонро дар канори танҳо яке аз чеҳраҳои филм қарор диҳем ва сирфан аз ӯ ҳимоят кунем. Дар ҳар саҳнаи муҳайиҷи филм гусал (гусастагӣ)-ҳои табақотию ҷинсиятӣ ва мазҳабӣ забардастона барҷаста шудааст.
Рӯзномаи Guardian:
“Ҷудоии Нодир аз Симин” тасвири равобити таракхурда ва озмуни якздонсолорӣ, низоми хонаводагӣ ва сиёсатҳои ҷинсиятию табақотист ва андӯҳи ҳавлноку фарогиреро ошкор мекунад, ки ба назар мерасад аз зери осфолт ва аз хилоли деворҳои оҷурӣ (хиштӣ) ҳам нуфуз мекунад. Дар намоиш додани парокандагии саросарӣ дар Эрон ин филм дар радифи корҳои Ҷаъфари Паноҳӣ ва Муҳаммад Расулуф қарор мегирад. Вале радди пои синемои Ғарб ҳам дар он машҳуд аст. Ин филм як хонавода аз табақаи мутавасситро нишон медиҳад, ки мавриди ғазаби як ғариба (бегона) воқеъ шудааст, муъаммоҳое ниманогушуда мондаанд, бархурдҳои хашмгинона, бори дӯши хонавода: падари солхурда ва ду кӯдак аз ду тарафи даргир, ки зоҳиран мехоҳанд бо ҳам дӯст бошанд. Ҳамаи ин унсурҳо ҳокӣ аз таъсирпазирӣ аз филми “Пинҳон”-и Мойкл Ҳонеке (Michael Haneke; 2005) аст. Асғари Фарҳодӣ мисли Ҳонеке бо чоқуи колбудшикофӣ (скальпель – рус.) ба ҷони табақаи мутавассити сарзамини худаш уфтодааст…
Табақа ба андозаи ҷинсият ҳоизи аҳамият аст. Дар як саҳна гурӯҳе аз одамонро дар хона мебинем, ки дар ҳоли истироҳанд, футболи рӯмизӣ бозӣ мекунанд ва хуш мегузаронанд. Дӯстон метавонанд ба аъзои хонавода мулҳақ шаванд ва хуш бигзаронанд. Аммо Розия наметавонад. Розия монанди зане тирабахт машғули коре дар ошпазхона аст. Вақте муъаллими Тирма аз роҳ мерасад, аз ӯ ба унвони як меҳмони муҳтарам пазироӣ мекунанд. Охир ӯ ба духтарашон тадрис мекунад! Вале Розия чӣ? Ӯ ҳам масъулияти муҳимме дар баробари ин хонавода ба дӯш дорад ва аз падари Нодир мувозибат мекунад. Аммо ба ӯ арҷ намегузоранд. Ва ҳиссу шуъури мазҳабӣ ӯро дар мазиқаи бештаре қарор додааст.
Вақте Розия мутаваҷҷеҳ мешавад, ки қарор аст бо бадани бараҳнаи пирмард дар дастшӯӣ сарукор дошта бошад, ӯ ба имоми масҷидаш занг мезанад, то мутмаин шавад, ки ин кор муҷоз асту гуноҳ нест. Ӯ медонад, ки дар ин ҷаҳон сухани мард қонун аст ва бояд тан дод. Аммо кадом мард? Корфармои пулдори ӯ ё шавҳари бепулаш? Ҳама ҷои ин хонадон оғуштаи танишу рӯёрӯист.
Асғари Фарҳодӣ нишон медиҳад, ки ин вазъият ҳамонанди як истахр (ҳавз)-и пур аз бензин аст ва ҳар иттифоқе чун донае кибрит (гӯгирд)-и равшан дар он фурӯ меуфтад. Ҳама аз ҳуқуқашон огоҳанд ва аз бедодгариҳо ва хорӣ хашмгинанд ва занон абӯсона мутаваҷҷеҳи масъулияти дугонаи худ ҳастанд, ки ҳам бояд роҳи ҳалли корсозе пайдо кунанд ва ҳам бояд шавҳаронашонро ба пазируфтани он мутақоъид кунанд. Вале бар сари мавзӯъи фарзандон намешавад созиш кард.
Дар поёни достон Тирма чеҳраи аслист. Ӯ ҳама чизро медонад, ӯ падарашро ба эътирофи муҳимме вомедорад… Дарду хашми ӯ ғолибан пинҳон аст. Вале ҳамӯ касест, ки қарор аст бори гарони даргириҳои қазоию ахлоқиро бар рӯи дӯшҳои нозукаш бипазирад. Ҳақорату худхоҳии бузургтарҳо ин борро бар дӯши ӯ таҳмил кардааст: ин як навъ озори хоинона аст. Фарҳодӣ бо қудрату борикбинӣ ин даъвои зиштро табдил ба як трожедии муъосир кардааст.
Рӯзномаи Financial Times:
Дар шасту якумин ҷашнвораи филми Берлини имсол филми “Ҷудоии Нодир аз Симин”-Асғари Фарҳодӣ рекурдҳоро дарҳам шикаст ва ба унвони нахустин филми эронӣ ҷоизаи “Хирси тилоӣ”-ро бурд. Афзун бар ин, ҳамаи ҳунарпешагони ин филм маҷмӯъае аз ҷавоизро ба худ ихтисос доданд; ҳунарпешаҳои мард ҷоизаи беҳтарин бозигари нақши мард ва ҳунарпешаҳои зан ҷоизаи беҳтарин бозигари нақши занро бурданд. Ҳеч филми дигаре дар торихи ҷашнвораи Берлин сазовори се ҷоизаи аслӣ дониста нашуда буд.
Фарҳодӣ пештар ҳам аз коргардонони маҳбуб дар Берлин буд ва соли 2009 ҷоизаи “Хирси нуқраӣ”-ро барои филми “Дар бораи Элӣ”-аш дода буданд, ки як трожикумедии иҷтимоъии пурранг аст. “Ҷудоии Нодир аз Симин” ҳам ҳамон печидагии чандлояро дорад.
“Ҷудоии Нодир аз Симин” мамлув аз дурӯғгӯист; дурӯғгӯӣ барои наҷоти хонавода, барои наҷоти заношӯӣ ва ҳатто барои нарафтан ба зиндон. Гӯӣ ғаризаи бақои ҷомеъа ба кизб мутавассил мешавад; кизб чун нахустин хатти дифоъ.
[Асғари Фарҳодӣ мегӯяд:] “Маъмулан вақте касе дурӯғ мегӯяд, аз ӯ мутанаффир мешавем, чун дурӯғгӯиро зишт ва хилофи ахлоқ медонем. Вале дар инҷо дучори якдилӣ бо одаме мешавем, ки дурӯғ мегӯяд. Мо мефаҳмем, ки чаро ин мард ё ин зан дорад дурӯғ мегӯяд. Дар ҷомеъаи мудерни печидаи мо намешавад меъёрҳои суннатии ростию дурӯғро ба кор бурд. Зиндагӣ чиқадр мутафовит аст. Мо бояд бофту заминаи достонро бидонем”.
“Бофту замина” якест: тарс аз қудрати чи сиёсӣ ва чи мазҳабӣ бисёре аз андешаҳо ва амалҳоро – ҳатто дар сатҳи хонаводагӣ – таҳти таъсир қарор медиҳад…
Ҳисси тарс дар филм мавҷ мезанад ва мояи инсиҷоми достони он аст. Ва дар Эрон мавқеъияти муаллифи як асар аз қаҳрамононаш амнтар нест. Аз Фарҳодӣ мепурсам: “Барои худи ҳунармандон изҳори назар чиқадр сахт аст? Чизе, ки дар дигар бахшҳои ҷаҳон ба унвони як амри мусалламу одӣ мешиносанд… Оё филмсозон дар Эрон сарнавишти Ҷаъфари Паноҳиро ба унвони як ҳушдор диданду шинохтанд?”
Фарҳодӣ мегӯяд: “Шояд шумо ин тавр фикр кунед, вале воқеъият дуруст воруна (баръакс) аст. Филмсозон акнун доранд дар ин маврид ҳарф мезананд ва далерию шуҷоъати тозаеро мешавад эҳсос кард”…
Муъҷизае, ки шоҳидаш ҳастем, ҳамин синемои Эрон аст; як ҷунбиши мудерни ҳунарӣ бо ториху истимрори фавқулъода, ки ҳамчунон ҷилав меравад. Нудратан осори начандон хуб тавлид мекунад, баъзан ба ҳадди шоҳкор мерасад ва дар ин росто ҳамаи монеъҳои тарошишуда тавассути худкомагонро канор мезанад. Вақте ки баёни мустақим дар филмҳо хатарнок мешавад, ҳамеша роҳи ғайримустақимро ба ҳамон мақсад мепаймояд.
Monday, June 27, 2011
Ask Dadajan Whatever You Please
Мубоҳисаи бархат бо Додоҷони Атоуллоҳ
Торнамои русизабони toptj.com гӯшаеро ба кунфронсҳои бархат (онлайн)-и худ ихтисос додааст ва муддаъист, ки ин гӯша орӣ аз теғи сонсур хоҳад буд ва трибуни озодест барои баёни андешаҳо аз ҳар равияву ниҳлаи фикрӣ. Бибинему таъриф кунем.
Нахустин меҳмони ин гӯша Додоҷони Атоуллоҳ, раҳбари ҷунбиши иҷтимоъию сиёсии “Ватандор” аст. Торнамои ёдшуда дар муъаррифии ӯ менависад:
“Мавзеъгирии ӯ арзёбиҳои башиддат мутаноқизеро бармеангезад; аз шефтагии самимона гирифта то барошуфтагии хасмона.
Чаро Д. Атоуллоҳ ҳудуди 20 сол аст, ки алайҳи раисиҷумҳури Тоҷикистон изҳори назар мекунад?
Оё Тоҷикистон обистани инқилоб аст?
Оё боди шӯришҳои ҷаҳони араб ба сӯи Помир мевазад?
“Ватандор” устура аст ё як нерӯи ростин?
Додоҷони Атоуллоҳ кист? Муборизи танҳои роҳи додгарию додварзӣ ё як сиёсатмадори баландпарвоз бо хиёли расидан ба қудрат?
Д. Атоуллоҳ ва Э. Раҳмон дар дидори маҳрамонаашон дар бораи чи чизҳое суҳбат карда буданд?”
Торнамои toptj.com дар идома менависад, ки то рӯзи 14 жуие (июл) мунтазири дарёфти пурсишҳои корбарон хоҳад буд. Посух ба пурсишҳо рӯзи 17 жуие (июл) мунташир хоҳад шуд.
Торнамои русизабони toptj.com гӯшаеро ба кунфронсҳои бархат (онлайн)-и худ ихтисос додааст ва муддаъист, ки ин гӯша орӣ аз теғи сонсур хоҳад буд ва трибуни озодест барои баёни андешаҳо аз ҳар равияву ниҳлаи фикрӣ. Бибинему таъриф кунем.
“Мавзеъгирии ӯ арзёбиҳои башиддат мутаноқизеро бармеангезад; аз шефтагии самимона гирифта то барошуфтагии хасмона.
Чаро Д. Атоуллоҳ ҳудуди 20 сол аст, ки алайҳи раисиҷумҳури Тоҷикистон изҳори назар мекунад?
Оё Тоҷикистон обистани инқилоб аст?
Оё боди шӯришҳои ҷаҳони араб ба сӯи Помир мевазад?
“Ватандор” устура аст ё як нерӯи ростин?
Додоҷони Атоуллоҳ кист? Муборизи танҳои роҳи додгарию додварзӣ ё як сиёсатмадори баландпарвоз бо хиёли расидан ба қудрат?
Д. Атоуллоҳ ва Э. Раҳмон дар дидори маҳрамонаашон дар бораи чи чизҳое суҳбат карда буданд?”
Торнамои toptj.com дар идома менависад, ки то рӯзи 14 жуие (июл) мунтазири дарёфти пурсишҳои корбарон хоҳад буд. Посух ба пурсишҳо рӯзи 17 жуие (июл) мунташир хоҳад шуд.
Saturday, June 25, 2011
Pyrillic - Persian Cyrillic
نگو که چشم مرا مونس نگاه نبود
و یا گلایۀ من لایق همآه نبود
اگر گناه، پیریلیکنگاریام* باشد
تو را به خدا این که هیچ گناه نبود!
پناه از حجرالاسود زمانه کجاست؟
مرا به غیر پیریلیک که سرپناه نبود!
بیا دوباره بیارای خوان معرفتم
مگر "شناخت" به تفسیر راه و چاه نبود؟
اگر دوباره به رسم نیا قلم گیرم
بگو که مرحمت افزون، اشتباه نبود
*پیریلیک - پارسی سیریلیک
Нагӯ, ки чашми маро мӯниси нигоҳ набуд,
Ва ё гилояи ман лоиқи ҳам-оҳ набуд.
Агар гуноҳ пирилликнигориам* бошад,
Туро ба Худо, ин ки ҳеч гуноҳ набуд!
Паноҳ аз ҳаҷар-ул-асвади замона куҷост?
Маро ба ғайри пириллик, ки сарпаноҳ набуд!
Биё дубора биорой хони маърифатам,
Магар “шинохт” ба тафсири роҳу чоҳ набуд?
Агар дубора ба расми ниё қалам гирам,
Бигӯ, ки марҳамат афзун, иштибоҳ набуд.
*Пириллик - порсии сириллик
و یا گلایۀ من لایق همآه نبود
اگر گناه، پیریلیکنگاریام* باشد
تو را به خدا این که هیچ گناه نبود!
پناه از حجرالاسود زمانه کجاست؟
مرا به غیر پیریلیک که سرپناه نبود!
بیا دوباره بیارای خوان معرفتم
مگر "شناخت" به تفسیر راه و چاه نبود؟
اگر دوباره به رسم نیا قلم گیرم
بگو که مرحمت افزون، اشتباه نبود
*پیریلیک - پارسی سیریلیک
Нагӯ, ки чашми маро мӯниси нигоҳ набуд,
Ва ё гилояи ман лоиқи ҳам-оҳ набуд.
Агар гуноҳ пирилликнигориам* бошад,
Туро ба Худо, ин ки ҳеч гуноҳ набуд!
Паноҳ аз ҳаҷар-ул-асвади замона куҷост?
Маро ба ғайри пириллик, ки сарпаноҳ набуд!
Биё дубора биорой хони маърифатам,
Магар “шинохт” ба тафсири роҳу чоҳ набуд?
Агар дубора ба расми ниё қалам гирам,
Бигӯ, ки марҳамат афзун, иштибоҳ набуд.
*Пириллик - порсии сириллик
Monday, June 20, 2011
Lessons For Tajik State
Дарсҳое барои давлати Тоҷикистон
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Лангари ҳилми ту, эй киштии тавфиқ, куҷост,
Ки дар ин баҳри карам ғарқи гуноҳ омадаем.
Гӯӣ ҳар ҷо санг аст, ба пои ланг аст. Ин рӯзҳо нигоҳ ба расонаҳои Ғарб чашми моро меозорад. Тоҷикистоне, ки андак касе номашро шунида буд, ба унвони як давлати худкома, ки хабарнигори Би-Би-Сиро боздошт кардааст, нақли маҳофили хабарист. Дар миёни ҳампешагони осиёимиёнаимон, ки мепурсанд: “Пас чи фарқе байни давлати шумову давлати мо?”, лол мемонем. Қаблан бо саре ним ваҷаб болотар, аз озодии нисбии матбуъот дар Тоҷикистон доди сухан медодем. Аммо боздошти хабарнигори расонае чун Би-Би-Сӣ бо далелҳое машкуку мардуд ниме аз забони моро кӯтоҳ кардааст.
Охир чи касе ба зеҳнаш хутур мекунад, ки Урунбой Усмонови шоъир, нависанда, равшанфикр, забондон, бофарҳангу фарҳехта сар аз ташаккули қурунивустоию вопасмондае чун Ҳизб-ут-таҳрир дароварад? Мегӯянд, бо таҳририён мулоқот дошта. Ох, чи аҷаб! Ва ҳамчунин мегӯянд, ба адабиёти таҳрирӣ дастрасӣ дошта. Ҷиддан?!..
Магар ин ҷамоъат аз сиришти рӯзноманигору кори рӯзноманигорӣ воқиф нестанд, ки бояд аз тамоми мавзӯъоти гузоришҳояш шинохти тамому камол дошта бошад, то ҳарфи муфт назанад? Ҳатто агар бихоҳад алайҳи Ҳизб-ут-таҳрир матлабе бинависад, оё бояд бо марому ормонҳои он ошно шавад ё на? Дар қафасаи китобҳои ман шояд “Mein Kampf”-и Ҳитлерро ҳам пайдо кунанд. Оё ин бад-он маъност, ки фардо манро ба ҳампаймонӣ бо Ҳитлер муттаҳам хоҳанд кард? Ё интизоре, ки аз Урунбой Усмонов мерафт, ин буд, ки бар мабнои фармудаҳои расмии мақомот бидуни шинохте ҳатто сатҳӣ аз Ҳизб-ут-таҳрир ёвасароӣ кунад?
Кай мақомоти мо ин ҳақиқатро хоҳанд пазируфт, ки Шӯравӣ мурдааст ва 20 сол пеш маросими хоксупориаш баргузор шуд ва ҳамроҳ бо шигирду шеваҳои ҳукумати он мори сурх ба зери хок рафт? Имсол, ки қарор аст бистумин солгарди истиқлоламонро таҷлил кунем, оё воқеъан ин мақомоти шӯравинасақ бо камоли шодию майманат ба пои мизи ҷашни истиқлол хоҳанд нишаст ё бо мӯяҳои дарунӣ барои он мори хокшуда, ки мағзи миллатро барои беш аз ҳафтод сол заҳҳоквор хурд, ки дар натиҷа то кунун камбуди мағз дорем? Агар баростӣ аз истиқлоли Тоҷикистон истиқбол мекунанд, бояд шеваи мудирияти хоҷаи пешинро ба боди фаромӯшӣ биспоранд ва тоҷикона (ба мафҳуми бостонии ин вожа), бо дирояту огоҳӣ, одилона, бо шарофату фазилат ҳукумат кунанд.
Ҳоли ҳозир кофист, ки рисолати як рӯзноманигорро фаро бигиранд, ки ӯ воқеъанигоре беш нест ва тобеъи хостаи ин ё он гурӯҳ нест, барои фалон малику беҳмон малик чормағз хурд намекунад, балки дар ҳоли таҳқиқу тафаҳҳус ва гузориш додан аз воқеъиятҳои ҷомеъа аст. Агар афроде дар канори шумо ёваҳои шуморо такрор мекунанду ҳамчунон номи “рӯзноманигор”-ро доранд, нонашон ҳалол нест. Чун рӯзноманигор ҳаргиз ҳарфи мақомотро такрор намекунад, магар ин ки нақли қавл бошад. Шумо ғаразе доред; ӯ ғаразе надорад, ҷуз ҳақиқат. Ҳақиқат бароятон талх аст. Ҳақиқати талх, агар коматонро озор медиҳад, воқеъиятҳоро дигаргуна кунед, то гузоришҳое, ки барои ҷаҳониён пахш мешавад, шаҳдбору шакарин бошад.
Дархости шуморе аз тоҷикони бурунмарзӣ аз давлати Тоҷикистон: Давлатҷон, моро сарфароз, ки намекунӣ, шармсор ҳам накун, лутфан.
Мабош дар паи озору ҳар чи хоҳӣ, кун,
Ки дар шариъати мо ғайр аз ин гуноҳе нест.
***
Хастагонро чу талаб бошаду қувват набувад,
Гар ту бедод кунӣ, шарти мурувват набувад.
Дар конун, ҳаста ё маркази ин ҷанҷол нигаронии давлати Тоҷикистон аз гурӯҳҳои ифротии мазҳабӣ нуҳуфтааст. Ва ин дақиқан чизест, ки ҷаҳони пешрафтаро ҳам нигарон кардааст; ҳамонҳоеро, ки алайҳи боздошти Урунбой Усмонов эътироз мекунанд. Ин ҳақиқатест, ки ҳар нерӯи рӯ ба фардоро нигарон мекунад, чун андак нестанд нерӯҳое, ки мехоҳанд тугмаи “вопас”-ро фишор диҳанду моро шоҳиди сайри қаҳқароӣ (регресс) кунанд. Бо ин нерӯи вайронгар бояд бархурд кард; аммо бархурд аз навъи ақлониаш, на бозувониаш. Бархурди бозувонӣ моро худ ба худ дучори сайри қаҳқароӣ (регресс) хоҳад кард, дар ҳоле ки лозимаи ҳузури як миллат дар садаи 21 бархурди ақлонӣ бо падидаҳои номатлуб аст.
Чанде пеш хабари хуши гушоиши қарибулвуқӯъи китобхонаи миллии Тоҷикистонро дар расонаҳо хондам. Аммо шӯрбахтона, гӯё мо маҷбурем, ки ҳамеша хабари хушро бо чошние аз хабари бад бишнавем: қарор аст шуморе аз кормандони идороти давлатӣ ҳар кадом панҷ адад китоб ба ин китобхона тақдим кунанд.
Маъмулан давлатҳое, ки китобхона месозанд, барои миллатҳо китобҳои тоза ба армуғон меоваранд, ки ҳовии андешаҳои тоза аст; на ин ки китобҳои миллатро барои ганҷинаи худ биситонанд. Гирам, ки шумо китобҳои мардумро аз ганҷаҳои даврони шӯравиашон ҷамъоварӣ кардед ва дар қафасаҳои локхурдаи ҷадидатон гузоштед. Чи чизе тағйир хоҳад кард? Оё бори андешае, ки он қафасаҳоро хам хоҳад кард, ҷадид аст ё куҳан? Ин андешаҳо қаблан ҳам буданду тоза нестанд. Агар он китобҳо куҳнаанд, ба чи дарди ҷомеъаи ташнаи дониши навин мехуранд?
Ҷаҳон дар таҷрубаи башарии худ дидааст, ки давлатҳо бо гушоиши китобхонаҳои нав андешаҳои навро ба умум ироа медиҳанд. Аммо ин нахустин таҷрубаи башарият аст, ки давлате китобхонае бисозад ва муҳтавои онро аз миллат биситонад. Маъмулан давлат заминаеро фароҳам мекунад, ки донишварони кишвар он қафасаҳоро бо пажӯҳишҳои тоза пур кунанд. Куҳна куҳна аст. Ва хуб нест, ки аз ҳамин ҳоло ин китобхонаи навро бо куҳнаҳо таланбор кунему куҳна кунем.
Ва инҷост, ки мавзӯъи аввали ин ногуфта бо мавзӯъи дувум пайванд мехурад. Давлате талош мекунад бо ифротгароии мазҳабӣ ё ақидатӣ ё аз ҳар навъи дигари тундравӣ мубориза кунад, аммо қурс (таблетка)-и онро надорад. Китобхонае сохтааст, ки метавонад дорухонаи зеҳнии хубе бошад, аммо қафасаҳои он холианд ва мардум маҷбуранд доруҳои куҳнаашонро ба ин дорухона таҳвил диҳанд. Аммо доруи куҳна асаре нахоҳад дошт. Ва набуди дору (набуди андеша, набуди китоб) ба таъассуб, кӯрбоварӣ ва тундравиҳои гуногун меанҷомад.
Агар китоб намедиҳед, интизор доред миллат чӣ бихонад? Китобҳои мунаққашу пурзарқу барқи ҳовии таблиғоти давлатӣ “ҳамин панҷ рӯзу шаш бошад”, ба қавли Саъдӣ. Аз чеҳраҳои шумо барои торихи фардо як акс бештар ниёз надоранд. Ва он ҳам агар чизе шоистаи таҳсин аз худ ба ёдгор бигзоред. Пас лутфан ба фикри чопи китобҳои донишварон бошед. Ва он чизест, ки чеҳраҳои шуморо мондагор хоҳад кард.
Ҳамон ки қаблан гуфтем, абзори мубориза бо тафаккуроти каж андешаҳои рост аст; муборизаи ақлонист, на бозувонӣ. Қарор нест бо куштани фалон шайх ва зиндонӣ кардани беҳмонӣ пайрави ӯ роҳ ба ҷое бибарем. Андешаҳои зиддимиллию абусу вайронкунанда то замоне рушд хоҳанд кард, ки дар баробарашон дарахти тануманди азиме аз андешаи миллии навин шакл бигирад. Дар ин маврид давлат наметавонад бигӯяд: “ҳар кас аробаи худашро худаш кашидан гирад”. Давлат муваззаф аст, ки ин халаъ (вакуум)-и фикрӣ, ақидатӣ, ормониро пур кунад. Давлат муваззаф аст, ки он қафасаҳои холии китобхонаеро, ки барои 10 милюн китоб сохта, бо 10 милюн андеша пур кунад; бо андешаҳои навин, на вопасмондаву куҳна, то фардо бо 10 милюн беандеша рӯдаррӯ қарор нагирем. Давлат бояд рӯи андешаи нав сармоягузорӣ кунад. Танҳо он гоҳ аст, ки давлат давлат мешавад.
Ва бо сипос аз ҳамроҳии Хоҷаи Шероз тайи ин ногуфтаҳо, ки гуфта:
Бедор шав, эй дида, ки эмин натавон буд,
З-ин сели дамодам, ки дар ин манзили хоб аст.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Ки дар ин баҳри карам ғарқи гуноҳ омадаем.
Гӯӣ ҳар ҷо санг аст, ба пои ланг аст. Ин рӯзҳо нигоҳ ба расонаҳои Ғарб чашми моро меозорад. Тоҷикистоне, ки андак касе номашро шунида буд, ба унвони як давлати худкома, ки хабарнигори Би-Би-Сиро боздошт кардааст, нақли маҳофили хабарист. Дар миёни ҳампешагони осиёимиёнаимон, ки мепурсанд: “Пас чи фарқе байни давлати шумову давлати мо?”, лол мемонем. Қаблан бо саре ним ваҷаб болотар, аз озодии нисбии матбуъот дар Тоҷикистон доди сухан медодем. Аммо боздошти хабарнигори расонае чун Би-Би-Сӣ бо далелҳое машкуку мардуд ниме аз забони моро кӯтоҳ кардааст.
Охир чи касе ба зеҳнаш хутур мекунад, ки Урунбой Усмонови шоъир, нависанда, равшанфикр, забондон, бофарҳангу фарҳехта сар аз ташаккули қурунивустоию вопасмондае чун Ҳизб-ут-таҳрир дароварад? Мегӯянд, бо таҳририён мулоқот дошта. Ох, чи аҷаб! Ва ҳамчунин мегӯянд, ба адабиёти таҳрирӣ дастрасӣ дошта. Ҷиддан?!..
Магар ин ҷамоъат аз сиришти рӯзноманигору кори рӯзноманигорӣ воқиф нестанд, ки бояд аз тамоми мавзӯъоти гузоришҳояш шинохти тамому камол дошта бошад, то ҳарфи муфт назанад? Ҳатто агар бихоҳад алайҳи Ҳизб-ут-таҳрир матлабе бинависад, оё бояд бо марому ормонҳои он ошно шавад ё на? Дар қафасаи китобҳои ман шояд “Mein Kampf”-и Ҳитлерро ҳам пайдо кунанд. Оё ин бад-он маъност, ки фардо манро ба ҳампаймонӣ бо Ҳитлер муттаҳам хоҳанд кард? Ё интизоре, ки аз Урунбой Усмонов мерафт, ин буд, ки бар мабнои фармудаҳои расмии мақомот бидуни шинохте ҳатто сатҳӣ аз Ҳизб-ут-таҳрир ёвасароӣ кунад?
Кай мақомоти мо ин ҳақиқатро хоҳанд пазируфт, ки Шӯравӣ мурдааст ва 20 сол пеш маросими хоксупориаш баргузор шуд ва ҳамроҳ бо шигирду шеваҳои ҳукумати он мори сурх ба зери хок рафт? Имсол, ки қарор аст бистумин солгарди истиқлоламонро таҷлил кунем, оё воқеъан ин мақомоти шӯравинасақ бо камоли шодию майманат ба пои мизи ҷашни истиқлол хоҳанд нишаст ё бо мӯяҳои дарунӣ барои он мори хокшуда, ки мағзи миллатро барои беш аз ҳафтод сол заҳҳоквор хурд, ки дар натиҷа то кунун камбуди мағз дорем? Агар баростӣ аз истиқлоли Тоҷикистон истиқбол мекунанд, бояд шеваи мудирияти хоҷаи пешинро ба боди фаромӯшӣ биспоранд ва тоҷикона (ба мафҳуми бостонии ин вожа), бо дирояту огоҳӣ, одилона, бо шарофату фазилат ҳукумат кунанд.
Ҳоли ҳозир кофист, ки рисолати як рӯзноманигорро фаро бигиранд, ки ӯ воқеъанигоре беш нест ва тобеъи хостаи ин ё он гурӯҳ нест, барои фалон малику беҳмон малик чормағз хурд намекунад, балки дар ҳоли таҳқиқу тафаҳҳус ва гузориш додан аз воқеъиятҳои ҷомеъа аст. Агар афроде дар канори шумо ёваҳои шуморо такрор мекунанду ҳамчунон номи “рӯзноманигор”-ро доранд, нонашон ҳалол нест. Чун рӯзноманигор ҳаргиз ҳарфи мақомотро такрор намекунад, магар ин ки нақли қавл бошад. Шумо ғаразе доред; ӯ ғаразе надорад, ҷуз ҳақиқат. Ҳақиқат бароятон талх аст. Ҳақиқати талх, агар коматонро озор медиҳад, воқеъиятҳоро дигаргуна кунед, то гузоришҳое, ки барои ҷаҳониён пахш мешавад, шаҳдбору шакарин бошад.
Дархости шуморе аз тоҷикони бурунмарзӣ аз давлати Тоҷикистон: Давлатҷон, моро сарфароз, ки намекунӣ, шармсор ҳам накун, лутфан.
Мабош дар паи озору ҳар чи хоҳӣ, кун,
Ки дар шариъати мо ғайр аз ин гуноҳе нест.
***
Хастагонро чу талаб бошаду қувват набувад,
Гар ту бедод кунӣ, шарти мурувват набувад.
Дар конун, ҳаста ё маркази ин ҷанҷол нигаронии давлати Тоҷикистон аз гурӯҳҳои ифротии мазҳабӣ нуҳуфтааст. Ва ин дақиқан чизест, ки ҷаҳони пешрафтаро ҳам нигарон кардааст; ҳамонҳоеро, ки алайҳи боздошти Урунбой Усмонов эътироз мекунанд. Ин ҳақиқатест, ки ҳар нерӯи рӯ ба фардоро нигарон мекунад, чун андак нестанд нерӯҳое, ки мехоҳанд тугмаи “вопас”-ро фишор диҳанду моро шоҳиди сайри қаҳқароӣ (регресс) кунанд. Бо ин нерӯи вайронгар бояд бархурд кард; аммо бархурд аз навъи ақлониаш, на бозувониаш. Бархурди бозувонӣ моро худ ба худ дучори сайри қаҳқароӣ (регресс) хоҳад кард, дар ҳоле ки лозимаи ҳузури як миллат дар садаи 21 бархурди ақлонӣ бо падидаҳои номатлуб аст.
Чанде пеш хабари хуши гушоиши қарибулвуқӯъи китобхонаи миллии Тоҷикистонро дар расонаҳо хондам. Аммо шӯрбахтона, гӯё мо маҷбурем, ки ҳамеша хабари хушро бо чошние аз хабари бад бишнавем: қарор аст шуморе аз кормандони идороти давлатӣ ҳар кадом панҷ адад китоб ба ин китобхона тақдим кунанд.
Маъмулан давлатҳое, ки китобхона месозанд, барои миллатҳо китобҳои тоза ба армуғон меоваранд, ки ҳовии андешаҳои тоза аст; на ин ки китобҳои миллатро барои ганҷинаи худ биситонанд. Гирам, ки шумо китобҳои мардумро аз ганҷаҳои даврони шӯравиашон ҷамъоварӣ кардед ва дар қафасаҳои локхурдаи ҷадидатон гузоштед. Чи чизе тағйир хоҳад кард? Оё бори андешае, ки он қафасаҳоро хам хоҳад кард, ҷадид аст ё куҳан? Ин андешаҳо қаблан ҳам буданду тоза нестанд. Агар он китобҳо куҳнаанд, ба чи дарди ҷомеъаи ташнаи дониши навин мехуранд?
Ҷаҳон дар таҷрубаи башарии худ дидааст, ки давлатҳо бо гушоиши китобхонаҳои нав андешаҳои навро ба умум ироа медиҳанд. Аммо ин нахустин таҷрубаи башарият аст, ки давлате китобхонае бисозад ва муҳтавои онро аз миллат биситонад. Маъмулан давлат заминаеро фароҳам мекунад, ки донишварони кишвар он қафасаҳоро бо пажӯҳишҳои тоза пур кунанд. Куҳна куҳна аст. Ва хуб нест, ки аз ҳамин ҳоло ин китобхонаи навро бо куҳнаҳо таланбор кунему куҳна кунем.
Ва инҷост, ки мавзӯъи аввали ин ногуфта бо мавзӯъи дувум пайванд мехурад. Давлате талош мекунад бо ифротгароии мазҳабӣ ё ақидатӣ ё аз ҳар навъи дигари тундравӣ мубориза кунад, аммо қурс (таблетка)-и онро надорад. Китобхонае сохтааст, ки метавонад дорухонаи зеҳнии хубе бошад, аммо қафасаҳои он холианд ва мардум маҷбуранд доруҳои куҳнаашонро ба ин дорухона таҳвил диҳанд. Аммо доруи куҳна асаре нахоҳад дошт. Ва набуди дору (набуди андеша, набуди китоб) ба таъассуб, кӯрбоварӣ ва тундравиҳои гуногун меанҷомад.
Агар китоб намедиҳед, интизор доред миллат чӣ бихонад? Китобҳои мунаққашу пурзарқу барқи ҳовии таблиғоти давлатӣ “ҳамин панҷ рӯзу шаш бошад”, ба қавли Саъдӣ. Аз чеҳраҳои шумо барои торихи фардо як акс бештар ниёз надоранд. Ва он ҳам агар чизе шоистаи таҳсин аз худ ба ёдгор бигзоред. Пас лутфан ба фикри чопи китобҳои донишварон бошед. Ва он чизест, ки чеҳраҳои шуморо мондагор хоҳад кард.
Ҳамон ки қаблан гуфтем, абзори мубориза бо тафаккуроти каж андешаҳои рост аст; муборизаи ақлонист, на бозувонӣ. Қарор нест бо куштани фалон шайх ва зиндонӣ кардани беҳмонӣ пайрави ӯ роҳ ба ҷое бибарем. Андешаҳои зиддимиллию абусу вайронкунанда то замоне рушд хоҳанд кард, ки дар баробарашон дарахти тануманди азиме аз андешаи миллии навин шакл бигирад. Дар ин маврид давлат наметавонад бигӯяд: “ҳар кас аробаи худашро худаш кашидан гирад”. Давлат муваззаф аст, ки ин халаъ (вакуум)-и фикрӣ, ақидатӣ, ормониро пур кунад. Давлат муваззаф аст, ки он қафасаҳои холии китобхонаеро, ки барои 10 милюн китоб сохта, бо 10 милюн андеша пур кунад; бо андешаҳои навин, на вопасмондаву куҳна, то фардо бо 10 милюн беандеша рӯдаррӯ қарор нагирем. Давлат бояд рӯи андешаи нав сармоягузорӣ кунад. Танҳо он гоҳ аст, ки давлат давлат мешавад.
Ва бо сипос аз ҳамроҳии Хоҷаи Шероз тайи ин ногуфтаҳо, ки гуфта:
Бедор шав, эй дида, ки эмин натавон буд,
З-ин сели дамодам, ки дар ин манзили хоб аст.
Sunday, June 19, 2011
On Necessity of Switching Back to Persian Script
Ҳар кас ба забони худ сухандон гардад...
(посух ба пурсишҳои торнамои "Кимиёи саъодат")
- Яке аз масоиле, ки дар утоқи (фейсбукии) “Забони порсӣ” бештар матраҳ ва миёни аъзо перомуни он баҳсу ҷадалҳои зиёд сурат мегирад, зарурати гузор ба хатти порсӣ аст. Аз изҳори назари бархе ҳаммиҳанони азизамон чунин бармеояд, ки онон фикр мекунанд, ин кор дар мавқеи кунунӣ аз зарурате чандоне бархӯрдор нест. Ва дигар он ки чунин ангошта мешавад, ки гӯи ҳамин фардо қарор аст ҳама даст аз хатти кирил ва ба таъбири шумо пирилик бардоранд ва субҳи худро бо хатти форсӣ оғоз кунанд. Бо таваҷҷӯҳ ба ин, аз Ҷаноби Олӣ хоҳиш мешавад, ба ин ду масъала рӯшноӣ меафкандед. Аввал дар бораи зарурати ин гузор барои порсиёни Тоҷикистон, ва дигар, перомуни ин ки агар қарор бар ин шавад, ки ба хатти ниёкони худ бигузарем, ин гузор чӣ гуна ва чӣ муддат замонеро дарбар хоҳад гирифт.
- Дуруд бар Шумо ва сипос аз таваҷҷуҳатон ба муҳимтарин пурсиши пешорӯи тоҷикон ва Тоҷикистон: забон. Бисёре аз ҳаммеҳанон шояд ин суханони манро муболиғаомез ва ҳатто иғроқомез арзёбӣ кунанд, аммо баростӣ мавзӯъи забон имрӯза муҳимтарин муъзалест, ки дар камини мо нишастааст. Ба қавли Саъдӣ:
Забон дар даҳон, эй хирадманд, чист?
Калиди дари ганҷи соҳибҳунар.
Чу дар баста бошад, чи донад касе,
Ки ҷавҳарфурӯш аст ё пилавар.
Муддатест, ки он калидро ганҷуронаш гум кардаанд ва дигар ба ганҷина моро роҳе нест. Аз ин рӯ забони бастаи мо маҷол намедиҳад, ки он ганҷи нуҳуфта барои ҷаҳониён бидурахшад ва дигарбора рӯдакиҳову фирдавсиҳову синоҳову мавлавиҳо биофаринад.
Забон танҳо василаи баён нест, балки шоҳрагест байни андеша ва баён. Забон мафҳумҳоро ба зеҳн месупорад, онҳоро малмус ва фаҳмиданӣ мекунад, дар деги зеҳн меҷӯшад ва дар қолиби андешаи бикр баён мешавад. Он андеша метавонад аз ҳар ҷинсе бошад: адабӣ, ҳунарӣ, фалсафӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ, физикӣ, риёзӣ... Тамоми ин андешаҳо ба як забони дурусту мукаммал ниёз доранд. Тавлиди ин андешаҳоро метавон танҳо бо забоне анҷом дод, ки шерозаҳояш аз ҳам нагусаста бошанд, сарусомоне дошта бошад, мафҳумҳо барояш гунг набошанд ва зери бори вожаҳои ҳаммаъно ва гоҳ бемаъно ва аз фарти камбуди вожаҳо барои мафҳумҳои тоза ба ҳолати сакарот нарасида бошад.
Мо бо як таноқузи нодир дар торихи забоншиносии ҷаҳон сарукор дорем. Забони мо, ки имрӯз расман истилоҳи сиёсии “тоҷикӣ” барояш боб шудааст, забони навпою каммояе нест ва аз ғаною дороиҳои он гӯши фалакро кар кардаем. Забоне, ки барои мардумони дигар манбаъи вожасозию мафҳумофаринӣ буд, имрӯз канори ҷоддаи рӯзгор кашкӯли гадоӣ ба гардан андохта ва худро дар баробари забонҳои навпой хору муҳтоҷу нотавон мебинад.
Ин дар ҳолест, ки мо медонем калиди гумшудаи дари ганҷ куҷост. Медонем, ки ҳамзабонони дигари мо ганҷурони қобилтаре будаанду калидро ҳифз кардаанд. Он калид чизе ба ҷуз хатти порсӣ нест, ки ҳамроҳ бо забони порсии навин падид омад ва ин забону алифбо побапои ҳам роҳи дарозеро паймуданду то ба мо расиданд. То замоне ки алифбои порсӣ (рӯҳ) дар ҷилди забони порсӣ (пайкар) буд, забони мо зинда буд, зоянда буд, мояи рашку ҳайрати ҷаҳониён буд. Ҳамин ки алифбои порсӣ (рӯҳ) аз колбуди забони мо (пайкар) рахт барбаст ва иддае талош карданд рӯҳе маснӯъӣ (хатҳои лотину сириллик) бар он бидаманд, забон аз по уфтод. Нигоҳе ба пешинаи адабии мо дар ду сӯи сангари замонӣ (алифбоҳои порсӣ ва нопорсӣ) манзурамро равшантар мекунад.
Ҳифзи рӯҳи забонамон (хатти порсӣ) танҳо барои адабиёти порсӣ ҳаётӣ набуд. Забони модарӣ оғоз ва пояи ҳамаи донишҳои дигар аст. Барои намуна, Холид Ҳусейнӣ, ҳамзабони мо аз Афғонистон, акнун пурфурӯштарин китобҳо ба забони инглисиро менависад. Ҳарчанд ӯ зодаву парвардаи Афғонистон аст ва нахустин забоне, ки мафҳумҳоро ба зеҳни ӯ супурда, ҳамин забони порсист, аммо порсии дуруст ба хатти худӣ. Ё Атиқи Раҳимӣ, як тоҷики дигар аз Афғонистон аст, ки достони “Санги сабур”-аш ба забони фаронсавӣ соли 2008 ҷоизаи Гункури Фаронсаро бурд ва ӯро ба унвони беҳтарин нависандаи фаронсавӣ шинохтанд. Яъне ононе, ки забони порсиро, чуноне ки бояду шояд, фаро гирифта буданд, дар расидан ба баландтарин қуллаҳои забонҳои ғайр ҳам мушкиле надоштанд. Ҳаққо, ки “ҳар кас ба забони худ сухандон гардад, Донистани сад забон-ш осон гардад”.
Дар заминаҳои ахтаршиносию илми роёнаию пизишкию иқтисод ҳам ҳамзабонони мо аз Эрону Афғонистон гӯи сибқатро аз фарангиҳо мерабоянд. Чун хишти аввалро меъмор рост чида ва он хишти аввал чизе ба ҷуз забон нест. Забон аст, ки роҳи донишҳои дигарро ба зеҳну шуъур ҳамвор мекунад. Забон аст, ки бори фарҳангии пешиниёнро ба имрӯзиён мунтақил мекунад.
Бузургтарин мусибате, ки ба сари порсиёни Варорӯд омад, чизе ҷуз гум шудани ҳамон калиди дари ганҷи соҳибҳунар набуд. Бо гум шудани он калид (хатти порсӣ) дигар аз ганҷе хабаре нест. Дар ҷомеъаи мо буҳрони андеша бедод мекунад. Боризтарин намудори буҳрони андеша бозори китоби Тоҷикистон аст, ки шояд дар даврони аморати Бухоро ҳам ба ин андоза касод набуд (хатти порсӣ фақри фарҳангии аморатро ҷуброн мекард). Ғуддаи саратонии ин вазъият хатти пириллик (порсии сириллик) аст, ки роҳи моро ба сӯи андешаи дирӯзу имрӯз батамом баста ва ояндаи моро тира кардааст. Бо ин хатти қотирӣ, ки на русисту на порсӣ, на дониши комили русӣ насибамон мешавад ва на ба забони модарии худ тасаллут пайдо мекунем. Аз ин ҷост, ки кӯчактарин нуфузи забону адабиёти Рӯдакӣ то Аҳмади Дониш ба забони имрӯзии мо бисёре аз ҳаммеҳанони моро озурда мекунад, ки “чаро ин қадар эронӣ гап мезанед?” Ғофил аз ин ки бо чизе, ки хӯ гирифтаанд, тоҷикӣ (порсӣ) нест, балки бегона (русӣ, узбакӣ) аст. Имрӯза дар кадом муҳовараи хиёбонӣ ба “ҷавҳарфурӯш”-е, ки Саъдӣ дар мисроъи боло овардааст, “ҷавҳарфурӯш” мегӯянд? “Ювелир” роиҷтарин муъодили он аст ва агар “ҷавҳарфурӯш”-ро ба кор бибаред, ҳатман шумо ҳам муттаҳам ба “эронигӯӣ” мешавед. Ва ҳамин афроде, ки порсигӯёни Тоҷикистонро ба “эронигӯӣ” муттаҳам мекунанд, бештар аз ҳама санги Саъдиро ба сина мекӯбанду иддаъои тасоҳуб ба ному осори ӯ мекунанд; раги гарданашон танҳо ба ҳангоми иддаъоҳои пӯчу фахрфурӯшӣ баланд мешавад, дар ҳоле ки дар бисотамон чизе надорем, ки бозори имрӯзро биорояд.
Кӯтоҳсухан, танҳо роҳи пешрафти чи фарҳангӣ ва чи иқтисодию илмӣ дар Тоҷикистон бозгашт ба хатти худӣ, яъне хатти порсӣ ва фаро гирифтани забони порсии меъёр аст. Мухотаби офаридаҳои мо ба хатти пириллик имрӯза камтар аз 10 милюн нафар аст. Дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ ин рақам болиғ бар 200 милюн хоҳад шуд. Аз сӯи дигар, дастрасӣ ба фаровардаҳои зеҳнии порсигӯён дар саросари ҷаҳон мизони огоҳиҳои моро даҳчандон боло хоҳад бурд. Аз диди иқтисодӣ ҳам ниёзе ба тарҷума (-и ғолибан ғалат)-и осори хориҷӣ ба порсӣ намемонад, чун ҳамаи онҳо то кунун ба порсӣ баргардон шудаанд. Рози муваффақияти фарҳангии тоҷикони Афғонистон ҳам, ки бо вуҷуди вайрониҳои густардаи ношӣ аз ҷанг, ҳамчунон қодир ба тавлиди фикр ҳастанд, ҳамин ҳифзи хатти порсист. Ҳеч равшанфикри афғоне вуҷуд надорад, ки аз осори мунташира дар Эрон баҳра набурда бошад. Гузашта аз он, китобҳои порсӣ акнун дар саросари ҷаҳон, бавижа Омрикову Урупо ҳам мунташир мешаванд ва бозори китоби порсӣ пурравнақтар аз пеш аст. Муқоисаи манобеъи маҷозӣ (интернетӣ) ба хатҳои пириллик ва порсӣ кӯчактарин шакке намегузорад, ки ҳарчи зудтар бояд мардум бо ин хат ошно шаванд ва аз ин баҳри дониши фаваронӣ баҳра бибаранд. Ман дар аҷабам, ки чаро бо ин ҳама об дар кӯза мо ташаналабон мегардем. Оё мумонеъат аз дастрасии мардуми ташна ба ин ҳама оби фарҳангӣ ҷурме бузург нест?
Ба ҳар рӯй, ҳар инсони оқиле бо мушоҳида ва муқоиса хоҳад дарёфт, ки танҳо роҳи пешрафти тоҷикон бозгашт ба хатти худашон аст. Роҳи дигаре ҳам ҳаст: дур рехтани пешинаи порсӣ ва паноҳ бурдан ба оғӯши забону фарҳанги русӣ. Яъне ҳатто агар мо забони русиро ба ҳадди камол бидонем, боз ҳам беҳтар аз вазъяити кунунии шутурмурғист. Аммо дар он сурат дигар ба таври комил ба торих хоҳем пайваст ва дар баданаи фарҳангу тамаддуни рус таҳлил хоҳем рафт. Дуруст ба монанди мисриҳо, ки бо пазириши забони арабӣ араб шуданд ва пайвандашон бо мисриҳои бостон дар ҳадди як достони торихист.
Вале агар тобеъи ҳукми ақлу мантиқ бошем, роҳе ҷуз бозгашт ба хатти порсӣ пешорӯи мо нест. Шояд афроде, ки бо хатти порсӣ ошно нестанд, аз ин натиҷагирӣ биҳаросанд. Бо ин ки русҳои шӯравӣ собит карданд, ки метавонанд дар тӯли 10 сол ду бор хатти тоҷикҳоро иваз кунанд (1929 ва 1939), такрори он таҷрубаи истибдодӣ ҷоиз нест. Гузор ба хатти порсӣ бояд тадриҷӣ бошад. Барои 5 то 10 сол ҳар ду хатти порсию пириллик метавонанд ҳамзистӣ дошта бошанд ва оҳиста-оҳиста бо хатти бегона видоъ кунему хатти худиро ба таври комил бипазирем. Тайи ин муддат бояд дарсҳои алифбои порсӣ аз клоси 1 то поёни таҳсил дар мадорису донишгоҳҳо ҷиддитар анҷом бигирад ва тамоми расонаҳо ба корзори тадриси алифбои порсӣ бипайванданд. Дар ин замина бегумон мешавад аз кумаки Эрону Афғонистон сирфан барои тадриси хатти порсӣ баҳра гирифт. Афзун бар ин, созмонҳои фарҳангии порсигӯёни бурунмарзӣ борҳо барои мусоъидат ба гузори Тоҷикистон ба хатти порсӣ изҳори алоқа кардаанд, ки онро ҳам мешавад роҳандозӣ кард... Ин барномаҳоро мешавад дар сурате пиёда кард, ки давлати Тоҷикистон тасмим бигирад бо анҷоми иқдоме торихӣ сатри зарринеро дар торихи кишвар аз худ ба ёдгор гузорад.
Дар сурати идомаи пойбандии давлат ба сиёсати русмеҳваронааш ҷомеъаи маданӣ бояд вориди кор шавад ва ин иқдомро тайи мароҳиле анҷом диҳад. Ташреҳи имтиёзоти гузор ба хатти порсӣ дар миёни оҳоди ҷомеъа (аз тариқи расонаҳо, Интернет, суҳбатҳо ва нишастҳо), баргузории давраҳои омӯзиши алифбои порсӣ дар миёни аъзои хонавода, дӯстону наздикон, маҳаллаҳо ва аз тариқи Интернет, тавзеъи китобҳои омӯзишӣ ва адабии порсӣ дар миёни порсигӯёни Тоҷикистону Узбакистон аз ҷумлаи иқдомотест, ки ҷомеъаи маданӣ метавонад аз пасаш барояд. Дар мавриди тавзеъи китобҳои порсӣ ҳам анҷуманҳои фарҳангии эронӣ дар дохил ва хориҷ аз Эрон изҳори омодагӣ ба ироаи кумак кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки китобҳои ин корзор бояд сирфан омӯзишию адабию илмӣ бошанд, то ҳассосиятҳои эътиқодию ақидатии гурӯҳҳои ҳокими ҳеч як аз кишварҳои минтақаро барнаангезанд.
Бархе аз доираҳои ҳоким нигаронанд, ки гӯё гузор ба хатти порсӣ ба густариши ифротгароии мазҳабӣ мусоъидат хоҳад кард. Дар ҳоле ки таъассуб зоидаи надонистан аст, на донистан. Танҳо роҳи мубориза бо таъассуб дар Тоҷикистон ҳам гузор ба хатти порсӣ хоҳад буд. Имрӯза густариши таъассуботи мазҳабӣ дар миёни порсигӯёни Осиёи Миёна фузунӣ гирифта, то порсигӯёни дигар. Далели он ҳам гароиши ҷавонони нохонда ва ноогоҳ ба ниҳлаҳои мазҳабии ифротист.
Зимнан, бо истилоҳи “алифбои арабиасос” ҳам, ки дар давраи шӯравӣ боб шуда буд, мувофиқ нестам. Чун алифбои порсӣ тавассути порсигӯён барои забони порсӣ халқ шуда буд ва дар воқеъ, арабҳо буданд, ки порае аз вижагиҳои хатти порсӣ (аз қабили нуқтаҳову зеру забар)-ро дар хатти худ низ ба кор бурданд. Агар танҳо ба далели решаи ин хат онро “арабиасос” биномем, дар ин сурат хатти арабҳо ҳам бояд “финиқиасос” ва хатти русҳо “юнониасос” унвон шавад. Сарчашмаи ҳамаи ин хатҳо ҳам якест ва эҷоди истилоҳ барои ин алифбоҳоро сахттар мекунад. Номи дурусти алифбои мо ҳамон алифбои порсист.
Бо ин ҳама пургӯӣ ҳаққи матлаб адо нашуд ва танҳо ба порае аз имтиёзоти ношӣ аз бозгашт ба алифбои порсӣ ишора кардам. Дар фурсатҳои дигар мешавад ба мавридҳои дигар пардохт ва якояки онҳоро бо ҳавсала мӯшикофӣ кард.
(посух ба пурсишҳои торнамои "Кимиёи саъодат")
- Яке аз масоиле, ки дар утоқи (фейсбукии) “Забони порсӣ” бештар матраҳ ва миёни аъзо перомуни он баҳсу ҷадалҳои зиёд сурат мегирад, зарурати гузор ба хатти порсӣ аст. Аз изҳори назари бархе ҳаммиҳанони азизамон чунин бармеояд, ки онон фикр мекунанд, ин кор дар мавқеи кунунӣ аз зарурате чандоне бархӯрдор нест. Ва дигар он ки чунин ангошта мешавад, ки гӯи ҳамин фардо қарор аст ҳама даст аз хатти кирил ва ба таъбири шумо пирилик бардоранд ва субҳи худро бо хатти форсӣ оғоз кунанд. Бо таваҷҷӯҳ ба ин, аз Ҷаноби Олӣ хоҳиш мешавад, ба ин ду масъала рӯшноӣ меафкандед. Аввал дар бораи зарурати ин гузор барои порсиёни Тоҷикистон, ва дигар, перомуни ин ки агар қарор бар ин шавад, ки ба хатти ниёкони худ бигузарем, ин гузор чӣ гуна ва чӣ муддат замонеро дарбар хоҳад гирифт.
- Дуруд бар Шумо ва сипос аз таваҷҷуҳатон ба муҳимтарин пурсиши пешорӯи тоҷикон ва Тоҷикистон: забон. Бисёре аз ҳаммеҳанон шояд ин суханони манро муболиғаомез ва ҳатто иғроқомез арзёбӣ кунанд, аммо баростӣ мавзӯъи забон имрӯза муҳимтарин муъзалест, ки дар камини мо нишастааст. Ба қавли Саъдӣ:
Забон дар даҳон, эй хирадманд, чист?
Калиди дари ганҷи соҳибҳунар.
Чу дар баста бошад, чи донад касе,
Ки ҷавҳарфурӯш аст ё пилавар.
Муддатест, ки он калидро ганҷуронаш гум кардаанд ва дигар ба ганҷина моро роҳе нест. Аз ин рӯ забони бастаи мо маҷол намедиҳад, ки он ганҷи нуҳуфта барои ҷаҳониён бидурахшад ва дигарбора рӯдакиҳову фирдавсиҳову синоҳову мавлавиҳо биофаринад.
Забон танҳо василаи баён нест, балки шоҳрагест байни андеша ва баён. Забон мафҳумҳоро ба зеҳн месупорад, онҳоро малмус ва фаҳмиданӣ мекунад, дар деги зеҳн меҷӯшад ва дар қолиби андешаи бикр баён мешавад. Он андеша метавонад аз ҳар ҷинсе бошад: адабӣ, ҳунарӣ, фалсафӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ, физикӣ, риёзӣ... Тамоми ин андешаҳо ба як забони дурусту мукаммал ниёз доранд. Тавлиди ин андешаҳоро метавон танҳо бо забоне анҷом дод, ки шерозаҳояш аз ҳам нагусаста бошанд, сарусомоне дошта бошад, мафҳумҳо барояш гунг набошанд ва зери бори вожаҳои ҳаммаъно ва гоҳ бемаъно ва аз фарти камбуди вожаҳо барои мафҳумҳои тоза ба ҳолати сакарот нарасида бошад.
Мо бо як таноқузи нодир дар торихи забоншиносии ҷаҳон сарукор дорем. Забони мо, ки имрӯз расман истилоҳи сиёсии “тоҷикӣ” барояш боб шудааст, забони навпою каммояе нест ва аз ғаною дороиҳои он гӯши фалакро кар кардаем. Забоне, ки барои мардумони дигар манбаъи вожасозию мафҳумофаринӣ буд, имрӯз канори ҷоддаи рӯзгор кашкӯли гадоӣ ба гардан андохта ва худро дар баробари забонҳои навпой хору муҳтоҷу нотавон мебинад.
Ин дар ҳолест, ки мо медонем калиди гумшудаи дари ганҷ куҷост. Медонем, ки ҳамзабонони дигари мо ганҷурони қобилтаре будаанду калидро ҳифз кардаанд. Он калид чизе ба ҷуз хатти порсӣ нест, ки ҳамроҳ бо забони порсии навин падид омад ва ин забону алифбо побапои ҳам роҳи дарозеро паймуданду то ба мо расиданд. То замоне ки алифбои порсӣ (рӯҳ) дар ҷилди забони порсӣ (пайкар) буд, забони мо зинда буд, зоянда буд, мояи рашку ҳайрати ҷаҳониён буд. Ҳамин ки алифбои порсӣ (рӯҳ) аз колбуди забони мо (пайкар) рахт барбаст ва иддае талош карданд рӯҳе маснӯъӣ (хатҳои лотину сириллик) бар он бидаманд, забон аз по уфтод. Нигоҳе ба пешинаи адабии мо дар ду сӯи сангари замонӣ (алифбоҳои порсӣ ва нопорсӣ) манзурамро равшантар мекунад.
Ҳифзи рӯҳи забонамон (хатти порсӣ) танҳо барои адабиёти порсӣ ҳаётӣ набуд. Забони модарӣ оғоз ва пояи ҳамаи донишҳои дигар аст. Барои намуна, Холид Ҳусейнӣ, ҳамзабони мо аз Афғонистон, акнун пурфурӯштарин китобҳо ба забони инглисиро менависад. Ҳарчанд ӯ зодаву парвардаи Афғонистон аст ва нахустин забоне, ки мафҳумҳоро ба зеҳни ӯ супурда, ҳамин забони порсист, аммо порсии дуруст ба хатти худӣ. Ё Атиқи Раҳимӣ, як тоҷики дигар аз Афғонистон аст, ки достони “Санги сабур”-аш ба забони фаронсавӣ соли 2008 ҷоизаи Гункури Фаронсаро бурд ва ӯро ба унвони беҳтарин нависандаи фаронсавӣ шинохтанд. Яъне ононе, ки забони порсиро, чуноне ки бояду шояд, фаро гирифта буданд, дар расидан ба баландтарин қуллаҳои забонҳои ғайр ҳам мушкиле надоштанд. Ҳаққо, ки “ҳар кас ба забони худ сухандон гардад, Донистани сад забон-ш осон гардад”.
Дар заминаҳои ахтаршиносию илми роёнаию пизишкию иқтисод ҳам ҳамзабонони мо аз Эрону Афғонистон гӯи сибқатро аз фарангиҳо мерабоянд. Чун хишти аввалро меъмор рост чида ва он хишти аввал чизе ба ҷуз забон нест. Забон аст, ки роҳи донишҳои дигарро ба зеҳну шуъур ҳамвор мекунад. Забон аст, ки бори фарҳангии пешиниёнро ба имрӯзиён мунтақил мекунад.
Бузургтарин мусибате, ки ба сари порсиёни Варорӯд омад, чизе ҷуз гум шудани ҳамон калиди дари ганҷи соҳибҳунар набуд. Бо гум шудани он калид (хатти порсӣ) дигар аз ганҷе хабаре нест. Дар ҷомеъаи мо буҳрони андеша бедод мекунад. Боризтарин намудори буҳрони андеша бозори китоби Тоҷикистон аст, ки шояд дар даврони аморати Бухоро ҳам ба ин андоза касод набуд (хатти порсӣ фақри фарҳангии аморатро ҷуброн мекард). Ғуддаи саратонии ин вазъият хатти пириллик (порсии сириллик) аст, ки роҳи моро ба сӯи андешаи дирӯзу имрӯз батамом баста ва ояндаи моро тира кардааст. Бо ин хатти қотирӣ, ки на русисту на порсӣ, на дониши комили русӣ насибамон мешавад ва на ба забони модарии худ тасаллут пайдо мекунем. Аз ин ҷост, ки кӯчактарин нуфузи забону адабиёти Рӯдакӣ то Аҳмади Дониш ба забони имрӯзии мо бисёре аз ҳаммеҳанони моро озурда мекунад, ки “чаро ин қадар эронӣ гап мезанед?” Ғофил аз ин ки бо чизе, ки хӯ гирифтаанд, тоҷикӣ (порсӣ) нест, балки бегона (русӣ, узбакӣ) аст. Имрӯза дар кадом муҳовараи хиёбонӣ ба “ҷавҳарфурӯш”-е, ки Саъдӣ дар мисроъи боло овардааст, “ҷавҳарфурӯш” мегӯянд? “Ювелир” роиҷтарин муъодили он аст ва агар “ҷавҳарфурӯш”-ро ба кор бибаред, ҳатман шумо ҳам муттаҳам ба “эронигӯӣ” мешавед. Ва ҳамин афроде, ки порсигӯёни Тоҷикистонро ба “эронигӯӣ” муттаҳам мекунанд, бештар аз ҳама санги Саъдиро ба сина мекӯбанду иддаъои тасоҳуб ба ному осори ӯ мекунанд; раги гарданашон танҳо ба ҳангоми иддаъоҳои пӯчу фахрфурӯшӣ баланд мешавад, дар ҳоле ки дар бисотамон чизе надорем, ки бозори имрӯзро биорояд.
Кӯтоҳсухан, танҳо роҳи пешрафти чи фарҳангӣ ва чи иқтисодию илмӣ дар Тоҷикистон бозгашт ба хатти худӣ, яъне хатти порсӣ ва фаро гирифтани забони порсии меъёр аст. Мухотаби офаридаҳои мо ба хатти пириллик имрӯза камтар аз 10 милюн нафар аст. Дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ ин рақам болиғ бар 200 милюн хоҳад шуд. Аз сӯи дигар, дастрасӣ ба фаровардаҳои зеҳнии порсигӯён дар саросари ҷаҳон мизони огоҳиҳои моро даҳчандон боло хоҳад бурд. Аз диди иқтисодӣ ҳам ниёзе ба тарҷума (-и ғолибан ғалат)-и осори хориҷӣ ба порсӣ намемонад, чун ҳамаи онҳо то кунун ба порсӣ баргардон шудаанд. Рози муваффақияти фарҳангии тоҷикони Афғонистон ҳам, ки бо вуҷуди вайрониҳои густардаи ношӣ аз ҷанг, ҳамчунон қодир ба тавлиди фикр ҳастанд, ҳамин ҳифзи хатти порсист. Ҳеч равшанфикри афғоне вуҷуд надорад, ки аз осори мунташира дар Эрон баҳра набурда бошад. Гузашта аз он, китобҳои порсӣ акнун дар саросари ҷаҳон, бавижа Омрикову Урупо ҳам мунташир мешаванд ва бозори китоби порсӣ пурравнақтар аз пеш аст. Муқоисаи манобеъи маҷозӣ (интернетӣ) ба хатҳои пириллик ва порсӣ кӯчактарин шакке намегузорад, ки ҳарчи зудтар бояд мардум бо ин хат ошно шаванд ва аз ин баҳри дониши фаваронӣ баҳра бибаранд. Ман дар аҷабам, ки чаро бо ин ҳама об дар кӯза мо ташаналабон мегардем. Оё мумонеъат аз дастрасии мардуми ташна ба ин ҳама оби фарҳангӣ ҷурме бузург нест?
Ба ҳар рӯй, ҳар инсони оқиле бо мушоҳида ва муқоиса хоҳад дарёфт, ки танҳо роҳи пешрафти тоҷикон бозгашт ба хатти худашон аст. Роҳи дигаре ҳам ҳаст: дур рехтани пешинаи порсӣ ва паноҳ бурдан ба оғӯши забону фарҳанги русӣ. Яъне ҳатто агар мо забони русиро ба ҳадди камол бидонем, боз ҳам беҳтар аз вазъяити кунунии шутурмурғист. Аммо дар он сурат дигар ба таври комил ба торих хоҳем пайваст ва дар баданаи фарҳангу тамаддуни рус таҳлил хоҳем рафт. Дуруст ба монанди мисриҳо, ки бо пазириши забони арабӣ араб шуданд ва пайвандашон бо мисриҳои бостон дар ҳадди як достони торихист.
Вале агар тобеъи ҳукми ақлу мантиқ бошем, роҳе ҷуз бозгашт ба хатти порсӣ пешорӯи мо нест. Шояд афроде, ки бо хатти порсӣ ошно нестанд, аз ин натиҷагирӣ биҳаросанд. Бо ин ки русҳои шӯравӣ собит карданд, ки метавонанд дар тӯли 10 сол ду бор хатти тоҷикҳоро иваз кунанд (1929 ва 1939), такрори он таҷрубаи истибдодӣ ҷоиз нест. Гузор ба хатти порсӣ бояд тадриҷӣ бошад. Барои 5 то 10 сол ҳар ду хатти порсию пириллик метавонанд ҳамзистӣ дошта бошанд ва оҳиста-оҳиста бо хатти бегона видоъ кунему хатти худиро ба таври комил бипазирем. Тайи ин муддат бояд дарсҳои алифбои порсӣ аз клоси 1 то поёни таҳсил дар мадорису донишгоҳҳо ҷиддитар анҷом бигирад ва тамоми расонаҳо ба корзори тадриси алифбои порсӣ бипайванданд. Дар ин замина бегумон мешавад аз кумаки Эрону Афғонистон сирфан барои тадриси хатти порсӣ баҳра гирифт. Афзун бар ин, созмонҳои фарҳангии порсигӯёни бурунмарзӣ борҳо барои мусоъидат ба гузори Тоҷикистон ба хатти порсӣ изҳори алоқа кардаанд, ки онро ҳам мешавад роҳандозӣ кард... Ин барномаҳоро мешавад дар сурате пиёда кард, ки давлати Тоҷикистон тасмим бигирад бо анҷоми иқдоме торихӣ сатри зарринеро дар торихи кишвар аз худ ба ёдгор гузорад.
Дар сурати идомаи пойбандии давлат ба сиёсати русмеҳваронааш ҷомеъаи маданӣ бояд вориди кор шавад ва ин иқдомро тайи мароҳиле анҷом диҳад. Ташреҳи имтиёзоти гузор ба хатти порсӣ дар миёни оҳоди ҷомеъа (аз тариқи расонаҳо, Интернет, суҳбатҳо ва нишастҳо), баргузории давраҳои омӯзиши алифбои порсӣ дар миёни аъзои хонавода, дӯстону наздикон, маҳаллаҳо ва аз тариқи Интернет, тавзеъи китобҳои омӯзишӣ ва адабии порсӣ дар миёни порсигӯёни Тоҷикистону Узбакистон аз ҷумлаи иқдомотест, ки ҷомеъаи маданӣ метавонад аз пасаш барояд. Дар мавриди тавзеъи китобҳои порсӣ ҳам анҷуманҳои фарҳангии эронӣ дар дохил ва хориҷ аз Эрон изҳори омодагӣ ба ироаи кумак кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки китобҳои ин корзор бояд сирфан омӯзишию адабию илмӣ бошанд, то ҳассосиятҳои эътиқодию ақидатии гурӯҳҳои ҳокими ҳеч як аз кишварҳои минтақаро барнаангезанд.
Бархе аз доираҳои ҳоким нигаронанд, ки гӯё гузор ба хатти порсӣ ба густариши ифротгароии мазҳабӣ мусоъидат хоҳад кард. Дар ҳоле ки таъассуб зоидаи надонистан аст, на донистан. Танҳо роҳи мубориза бо таъассуб дар Тоҷикистон ҳам гузор ба хатти порсӣ хоҳад буд. Имрӯза густариши таъассуботи мазҳабӣ дар миёни порсигӯёни Осиёи Миёна фузунӣ гирифта, то порсигӯёни дигар. Далели он ҳам гароиши ҷавонони нохонда ва ноогоҳ ба ниҳлаҳои мазҳабии ифротист.
Зимнан, бо истилоҳи “алифбои арабиасос” ҳам, ки дар давраи шӯравӣ боб шуда буд, мувофиқ нестам. Чун алифбои порсӣ тавассути порсигӯён барои забони порсӣ халқ шуда буд ва дар воқеъ, арабҳо буданд, ки порае аз вижагиҳои хатти порсӣ (аз қабили нуқтаҳову зеру забар)-ро дар хатти худ низ ба кор бурданд. Агар танҳо ба далели решаи ин хат онро “арабиасос” биномем, дар ин сурат хатти арабҳо ҳам бояд “финиқиасос” ва хатти русҳо “юнониасос” унвон шавад. Сарчашмаи ҳамаи ин хатҳо ҳам якест ва эҷоди истилоҳ барои ин алифбоҳоро сахттар мекунад. Номи дурусти алифбои мо ҳамон алифбои порсист.
Бо ин ҳама пургӯӣ ҳаққи матлаб адо нашуд ва танҳо ба порае аз имтиёзоти ношӣ аз бозгашт ба алифбои порсӣ ишора кардам. Дар фурсатҳои дигар мешавад ба мавридҳои дигар пардохт ва якояки онҳоро бо ҳавсала мӯшикофӣ кард.
Wednesday, June 15, 2011
How to Recover Our Language
Чи гуна забонамонро бозёбем?
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар баҳсҳое, ки дар гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” идома дорад, таҷрубаи яҳудиҳо дар эҳёи забони ибрӣ, ки аз садаи дувуми мелодӣ то садаи 19 забони тақрибан мурдае буд ва танҳо дар навиштаҳои мазҳабию расмӣ корбурд дошт, бисёр омӯзанда тавсиф шуд. Сарфи назар аз бархурде, ки бо Исроилу сиёсатҳояш дорем, ин таҷруба омӯзанда аст; омӯзанда барои миллатҳое, ки ҷиҳати эҳё ва ҳифзи забонашон бо мушкилоти фаровони асри нав дасту панҷа нарм мекунанд. Аз миёни ҳудуди 7000 забоне, ки дар ҷаҳон вуҷуд дорад, ҳар ду ҳафта яке мемирад ва забонҳое ҳам вуҷуд доранд, ки як гӯишвар бештар надоранд. Ҳарчанд забони мо ба он марҳилаи ҷонкоҳ нарасидааст, мо ҳам дар зумраи милале ҳастем, ки бояд илоҷи воқеъаро пеш аз вуқӯъ биандешему пиёда кунем.
Агар хатти мо порсӣ буд, нигарониамон дар ин замина шиддати камтаре медошт. Дар ҳоле ки хатти сириллик дарахти тануманди забони моро дар маъбари кушандаи хазон қарор додааст ва оби мо ҳамчунон дар кӯза мондаву мо гирди ҷаҳон мегардем.
Ва аммо забони ибрӣ. Чи омилҳое буданд, ки боъиси растохезу боззоди ин забони куҳан шуданд? Ҳарчанд забони ибрӣ ҳаргиз ба таври комил мунқариз нашуда буд, аммо доираи корбурди он, ки дар канисаву мактабҳои мазҳабӣ хулоса мешуд, ба андозае маҳдуд буд, ки вожаҳои одию рӯзмаррае чун “дучарха”, “арӯсак”, “дастмол”, “рӯзнома”, “сарбоз” ва садҳо мафҳуми дигар дар забони ибрӣ баробаре надоштанд. Ба қавли Сесил Рут (Cecil Roth), торихнигори яҳудитабори бритониёӣ, “қабл аз Бен-Яҳудо яҳудиҳо метавонистанд ибрӣ суҳбат кунанд, аммо пас аз ӯ суҳбат карданд”.
Элизер Бен-Яҳудо (Eliezer Ben-Yehuda) боъис ва бонии растохези забони ибрии навин буд, ки рӯзи 13 уктубри соли 1881 бо дӯстонаш қарор гузошт сирфан ба забони ибрӣ суҳбат кунанд; яъне ибриро аз каниса ба дафтару дуккону ошпазхонаву утоқи нишеману хиёбон бибаранд. Он рӯзро оғози раванди растохези забони ибрӣ медонанд.
Бен-Яҳудо соли 1858 дар Белорус ба дунё омад, ки он замон порае аз сарзамини импротурии Русия буд. Падару модараш мехостанд, ки ӯ хохом (рӯҳонии яҳудӣ) шавад. Дар натиҷа Бен-Яҳудо дар синни 12-солагӣ бо бахши азиме аз адабиёти мазҳабии яҳудӣ ошно шуд. Вале рафта-рафта таваҷҷуҳи Бен-Яҳудо ба улуми дунявӣ ва бавижа пизишкӣ ва забонҳо бештар шуд. Ӯ ба забонҳои фаронсавӣ, олмонӣ ва русӣ тасаллут дошт ва дар риштаи пизишкӣ таҳсил мекард. Аммо пизишк ҳам нашуд. Бемории сил, ки саранҷом боъиси маргаш шуд, ӯро аз идомаи таҳсил дар Порис боздошт.
Соли 1877 Русияи тезорӣ алайҳи импротурии Усмонӣ эъломи ҷанг кард, то ба истиқлоли Булғористон мусоъидат кунад. Саранҷом Булғористон мустақил шуд. Ин рӯйдод шояд бештарин таъсирро бар ҷаҳонбинӣ ва худшиносии Бен-Яҳудо гузошта бошад. Дар паи растохези фарҳангии юнониён ва итолиёиҳо, ки пуштвонаи торихии ғанию азиме доштанд, истиқлоли булғориҳо бидуни он бунмоя Бен-Яҳудоро ба андешаи растохези миллати яҳуд водошт. Аммо ӯ мутаваҷҷеҳи парокандагии яҳудиҳо буд, ки дар кишварҳои гуногун ба забонҳои гуногун такаллум мекарданд, дар ҳоле ки забони воҳид лозимаи инсиҷоми як миллат аст. Аз он замон ба баъд бо худ паймон баст, ки зиндагиашро вақфи эҳёи забони ибрӣ кунад.
Элизер Бен-Яҳудо соли 1878 ба Фаластин сафар кард ва таҷрубиёте забонӣ анҷом дод. Вай дар кӯчаву хиёбонҳои Фаластин бо яҳудиҳо ба забони ибрӣ суҳбат мекард ва хурсанд буд, ки мухотабонаш, ҳарчанд шикаставу баста ва бо иштибоҳҳои фаровон, ба забони ибрӣ посух медиҳанд. Ҳар кадом гӯиши хосси худро дошт, ки гоҳ дарки мафҳумро сахт мекард. Аммо Бен-Яҳудо мутмаин буд, ки метавон бо даромехтани ин гӯишҳо ба як забони меъёр даст ёфт. Вай барои пиёда кардани барномаи худ чанд барнома тарҳрезӣ карда буд, ки муҳимтаринашон “Ибрӣ дар хона”, “Ибрӣ дар мадраса” ва “Вожаҳо, вожаҳо, вожаҳо” буд. Яъне вай марҳилаҳои тадовули забони ибрӣ дар хона ва мадрасаро мушаххас карда буд ва тавлиди вожаҳои тозаро аз ниёзҳои мубрами забони ибрӣ медонист.
Вақте писараш Иттамар Бен-Авӣ ба дунё омад, ҳамсарашро водошт, ки бо фарзандашон танҳо ба забони ибрӣ суҳбат кунад ва Иттамар нахустин кӯдаке маҳсуб мешавад, ки забони модариаш ибрии навин будааст. Аммо дар ҷараёни гуфтугӯҳои рӯзмарра ба забони ибрӣ Бен-Яҳудо дарёфт, ки бисёре аз мафҳумҳои нав дар забони ибрӣ муъодил надоранд. Ин буд, ки худи ӯ бо омӯзиши ҳирфаии илми забоншиносӣ шурӯъ ба вожасозӣ кард ва вожаҳои навро дар дафтарчае менавишт. Он дафтарча баъдан табдил ба нахустин фарҳанги забони ибрии навин шуд.
Бен-Яҳудо мухолифони бешуморе дошт, ки бархе талоши ӯро беҳуда медонистанд ва шуморе ҳам корбурди як забони муқаддас барои ниёзҳои рӯзмарраро ҳаром арзёбӣ мекарданд. Вай барои посух гуфтан ба ин мухолифатҳо ва ҷиҳати интишори дидгоҳҳояш соли 1884 рӯзномаи “Hatzvi”-ро таъсис кард. Интишори рӯзномаҳои ибрӣ дар Урупо падидаи тозае буд ва ба даҳаи 1850 бармегашт. Ва рӯзномаҳо ғолибан мавзӯъот ва вожагони маҳдуде доштанд. Аммо рӯзномаи Бен-Яҳудо аз рӯйдодҳои маҳаллию ҷаҳонӣ гирифта то хабарҳои марбут ба муд, саргармиҳо ва вазъи обу ҳаворо ҳам дарбар мегирифт. Ҳадафи Бен-Яҳудо ин буд, ки тавоноиҳои забони ибрии навин дар баёни мафҳумҳои мухталифро собит кунад. Аммо ин тавоноиҳо ҳамчунон маҳдуд буданд ва мафҳумҳои нав ба вожаҳои нав ниёз доштанд. Бен-Яҳудо барои ҳалли ин муъзал дар ҳар шумораи рӯзномааш вожаномакҳое чоп мекард, ҳовии вожаҳои нав барои мафҳумҳои нав, то дар миёни аҳолии яҳудӣ марсум шавад.
Ба манзури тадовуми вожасозию вожапардозӣ ва пахши вожаҳои нав дар миёни яҳудиёни ҷаҳон Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамроҳонаш дар моҳи десомбр (декабр)-и соли 1890 Шӯрои Забони Ибрӣ (Va’ad HaLaschon)-ро созмон доданд, ки имрӯз ҳам бо номи Фарҳангистони Забони Ибрӣ вуҷуд дорад ва истилоҳоти тозаро барои яҳудиёни ҷаҳон таъйид ва мунташир мекунад.
Дар паи талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш забони ибрӣ дар миёни яҳудиҳои Фаластин по гирифту ҷо уфтод. Ба гунае, ки дар шаҳрҳои мухталиф корзори “Яҳудӣ, ибрӣ бигӯ!” роҳ уфтод, ки яҳудиҳоро ба такаллум ба забони ибрӣ вомедошт. Соли 1913, вақте ки гурӯҳе аз олмониҳои яҳудитабор дар Фаластин мехостанд як муассисаи омӯзишии муҳандисӣ ба забони олмонӣ роҳ биандозанд, эътирозоти густардае дар гирифт, ки бо номи “Ҷанги забонҳо” сабти торих шудааст. Яҳудиҳое, ки забони ибриро нишони шомиху шохиси ҳувияти худ медонистанд, олмониҳои яҳудитаборро водоштанд, ки дарсҳои муассисаро ба забони ибрӣ доир кунанд. Бад-ин гуна нахустин муаасисаи текнулужик ба забони ибрӣ бо номи Technion созмон ёфт.
Саранҷоми талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш ин буд, ки мақомоти бритониёии Фаластин рӯзи 29 нувомбр (ноябр)-и соли 1922 забони ибриро ба унвони забони расмии яҳудиҳои муқими Фаластин ба расмият шинохтанд. Фароянди растохези забони ибрӣ ба сар расид ва орзуи дерини Бен-Яҳудо бароварда шуд. Ва гӯё маъмурияти зиндагиаш анҷом шуда бошад, Бен-Яҳудо як моҳ баъд аз он аз бемории сил, ки аз дербоз озораш медод, даргузашт.
Барои шукуфоии забони мо ниёзе ба ин ҳама пайкор нест. Бозгашт ба хатти порсӣ басанда аст, ки дубора рӯди хурӯшони забони порсиро дар хостгоҳаш равон кунад.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дар баҳсҳое, ки дар гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” идома дорад, таҷрубаи яҳудиҳо дар эҳёи забони ибрӣ, ки аз садаи дувуми мелодӣ то садаи 19 забони тақрибан мурдае буд ва танҳо дар навиштаҳои мазҳабию расмӣ корбурд дошт, бисёр омӯзанда тавсиф шуд. Сарфи назар аз бархурде, ки бо Исроилу сиёсатҳояш дорем, ин таҷруба омӯзанда аст; омӯзанда барои миллатҳое, ки ҷиҳати эҳё ва ҳифзи забонашон бо мушкилоти фаровони асри нав дасту панҷа нарм мекунанд. Аз миёни ҳудуди 7000 забоне, ки дар ҷаҳон вуҷуд дорад, ҳар ду ҳафта яке мемирад ва забонҳое ҳам вуҷуд доранд, ки як гӯишвар бештар надоранд. Ҳарчанд забони мо ба он марҳилаи ҷонкоҳ нарасидааст, мо ҳам дар зумраи милале ҳастем, ки бояд илоҷи воқеъаро пеш аз вуқӯъ биандешему пиёда кунем.
Агар хатти мо порсӣ буд, нигарониамон дар ин замина шиддати камтаре медошт. Дар ҳоле ки хатти сириллик дарахти тануманди забони моро дар маъбари кушандаи хазон қарор додааст ва оби мо ҳамчунон дар кӯза мондаву мо гирди ҷаҳон мегардем.
Ва аммо забони ибрӣ. Чи омилҳое буданд, ки боъиси растохезу боззоди ин забони куҳан шуданд? Ҳарчанд забони ибрӣ ҳаргиз ба таври комил мунқариз нашуда буд, аммо доираи корбурди он, ки дар канисаву мактабҳои мазҳабӣ хулоса мешуд, ба андозае маҳдуд буд, ки вожаҳои одию рӯзмаррае чун “дучарха”, “арӯсак”, “дастмол”, “рӯзнома”, “сарбоз” ва садҳо мафҳуми дигар дар забони ибрӣ баробаре надоштанд. Ба қавли Сесил Рут (Cecil Roth), торихнигори яҳудитабори бритониёӣ, “қабл аз Бен-Яҳудо яҳудиҳо метавонистанд ибрӣ суҳбат кунанд, аммо пас аз ӯ суҳбат карданд”.
Бен-Яҳудо соли 1858 дар Белорус ба дунё омад, ки он замон порае аз сарзамини импротурии Русия буд. Падару модараш мехостанд, ки ӯ хохом (рӯҳонии яҳудӣ) шавад. Дар натиҷа Бен-Яҳудо дар синни 12-солагӣ бо бахши азиме аз адабиёти мазҳабии яҳудӣ ошно шуд. Вале рафта-рафта таваҷҷуҳи Бен-Яҳудо ба улуми дунявӣ ва бавижа пизишкӣ ва забонҳо бештар шуд. Ӯ ба забонҳои фаронсавӣ, олмонӣ ва русӣ тасаллут дошт ва дар риштаи пизишкӣ таҳсил мекард. Аммо пизишк ҳам нашуд. Бемории сил, ки саранҷом боъиси маргаш шуд, ӯро аз идомаи таҳсил дар Порис боздошт.
Соли 1877 Русияи тезорӣ алайҳи импротурии Усмонӣ эъломи ҷанг кард, то ба истиқлоли Булғористон мусоъидат кунад. Саранҷом Булғористон мустақил шуд. Ин рӯйдод шояд бештарин таъсирро бар ҷаҳонбинӣ ва худшиносии Бен-Яҳудо гузошта бошад. Дар паи растохези фарҳангии юнониён ва итолиёиҳо, ки пуштвонаи торихии ғанию азиме доштанд, истиқлоли булғориҳо бидуни он бунмоя Бен-Яҳудоро ба андешаи растохези миллати яҳуд водошт. Аммо ӯ мутаваҷҷеҳи парокандагии яҳудиҳо буд, ки дар кишварҳои гуногун ба забонҳои гуногун такаллум мекарданд, дар ҳоле ки забони воҳид лозимаи инсиҷоми як миллат аст. Аз он замон ба баъд бо худ паймон баст, ки зиндагиашро вақфи эҳёи забони ибрӣ кунад.
Элизер Бен-Яҳудо соли 1878 ба Фаластин сафар кард ва таҷрубиёте забонӣ анҷом дод. Вай дар кӯчаву хиёбонҳои Фаластин бо яҳудиҳо ба забони ибрӣ суҳбат мекард ва хурсанд буд, ки мухотабонаш, ҳарчанд шикаставу баста ва бо иштибоҳҳои фаровон, ба забони ибрӣ посух медиҳанд. Ҳар кадом гӯиши хосси худро дошт, ки гоҳ дарки мафҳумро сахт мекард. Аммо Бен-Яҳудо мутмаин буд, ки метавон бо даромехтани ин гӯишҳо ба як забони меъёр даст ёфт. Вай барои пиёда кардани барномаи худ чанд барнома тарҳрезӣ карда буд, ки муҳимтаринашон “Ибрӣ дар хона”, “Ибрӣ дар мадраса” ва “Вожаҳо, вожаҳо, вожаҳо” буд. Яъне вай марҳилаҳои тадовули забони ибрӣ дар хона ва мадрасаро мушаххас карда буд ва тавлиди вожаҳои тозаро аз ниёзҳои мубрами забони ибрӣ медонист.
Вақте писараш Иттамар Бен-Авӣ ба дунё омад, ҳамсарашро водошт, ки бо фарзандашон танҳо ба забони ибрӣ суҳбат кунад ва Иттамар нахустин кӯдаке маҳсуб мешавад, ки забони модариаш ибрии навин будааст. Аммо дар ҷараёни гуфтугӯҳои рӯзмарра ба забони ибрӣ Бен-Яҳудо дарёфт, ки бисёре аз мафҳумҳои нав дар забони ибрӣ муъодил надоранд. Ин буд, ки худи ӯ бо омӯзиши ҳирфаии илми забоншиносӣ шурӯъ ба вожасозӣ кард ва вожаҳои навро дар дафтарчае менавишт. Он дафтарча баъдан табдил ба нахустин фарҳанги забони ибрии навин шуд.
Бен-Яҳудо мухолифони бешуморе дошт, ки бархе талоши ӯро беҳуда медонистанд ва шуморе ҳам корбурди як забони муқаддас барои ниёзҳои рӯзмарраро ҳаром арзёбӣ мекарданд. Вай барои посух гуфтан ба ин мухолифатҳо ва ҷиҳати интишори дидгоҳҳояш соли 1884 рӯзномаи “Hatzvi”-ро таъсис кард. Интишори рӯзномаҳои ибрӣ дар Урупо падидаи тозае буд ва ба даҳаи 1850 бармегашт. Ва рӯзномаҳо ғолибан мавзӯъот ва вожагони маҳдуде доштанд. Аммо рӯзномаи Бен-Яҳудо аз рӯйдодҳои маҳаллию ҷаҳонӣ гирифта то хабарҳои марбут ба муд, саргармиҳо ва вазъи обу ҳаворо ҳам дарбар мегирифт. Ҳадафи Бен-Яҳудо ин буд, ки тавоноиҳои забони ибрии навин дар баёни мафҳумҳои мухталифро собит кунад. Аммо ин тавоноиҳо ҳамчунон маҳдуд буданд ва мафҳумҳои нав ба вожаҳои нав ниёз доштанд. Бен-Яҳудо барои ҳалли ин муъзал дар ҳар шумораи рӯзномааш вожаномакҳое чоп мекард, ҳовии вожаҳои нав барои мафҳумҳои нав, то дар миёни аҳолии яҳудӣ марсум шавад.
Ба манзури тадовуми вожасозию вожапардозӣ ва пахши вожаҳои нав дар миёни яҳудиёни ҷаҳон Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамроҳонаш дар моҳи десомбр (декабр)-и соли 1890 Шӯрои Забони Ибрӣ (Va’ad HaLaschon)-ро созмон доданд, ки имрӯз ҳам бо номи Фарҳангистони Забони Ибрӣ вуҷуд дорад ва истилоҳоти тозаро барои яҳудиёни ҷаҳон таъйид ва мунташир мекунад.
Дар паи талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш забони ибрӣ дар миёни яҳудиҳои Фаластин по гирифту ҷо уфтод. Ба гунае, ки дар шаҳрҳои мухталиф корзори “Яҳудӣ, ибрӣ бигӯ!” роҳ уфтод, ки яҳудиҳоро ба такаллум ба забони ибрӣ вомедошт. Соли 1913, вақте ки гурӯҳе аз олмониҳои яҳудитабор дар Фаластин мехостанд як муассисаи омӯзишии муҳандисӣ ба забони олмонӣ роҳ биандозанд, эътирозоти густардае дар гирифт, ки бо номи “Ҷанги забонҳо” сабти торих шудааст. Яҳудиҳое, ки забони ибриро нишони шомиху шохиси ҳувияти худ медонистанд, олмониҳои яҳудитаборро водоштанд, ки дарсҳои муассисаро ба забони ибрӣ доир кунанд. Бад-ин гуна нахустин муаасисаи текнулужик ба забони ибрӣ бо номи Technion созмон ёфт.
Саранҷоми талошҳои Элизер Бен-Яҳудо ва ҳамраъёнаш ин буд, ки мақомоти бритониёии Фаластин рӯзи 29 нувомбр (ноябр)-и соли 1922 забони ибриро ба унвони забони расмии яҳудиҳои муқими Фаластин ба расмият шинохтанд. Фароянди растохези забони ибрӣ ба сар расид ва орзуи дерини Бен-Яҳудо бароварда шуд. Ва гӯё маъмурияти зиндагиаш анҷом шуда бошад, Бен-Яҳудо як моҳ баъд аз он аз бемории сил, ки аз дербоз озораш медод, даргузашт.
Барои шукуфоии забони мо ниёзе ба ин ҳама пайкор нест. Бозгашт ба хатти порсӣ басанда аст, ки дубора рӯди хурӯшони забони порсиро дар хостгоҳаш равон кунад.
Friday, June 10, 2011
It's Your Choice!
خراب و خواب و خفیف و خموده خنگ خمیر
سحاب سیم و ستبر و سترگ سطر سمیر
یکی به روس غنوده خط و بریده ز پریر
دگر به جمع خودیست و نشسته روی سریر
از این دو خط نهادینۀ صغیر و کبیر
یکی به دور بیفکن دگر به جان بپذیر
Харобу хобу хафифу хамуда хинги хамир,
Саҳоби симу ситабру сутург сатри самир.
Яке ба Рус ғунуда хатту бурида зи парер,
Дигар ба ҷамъи худисту нишаста рӯи сарир.
Аз ин ду хатти ниҳодинаи сағиру кабир,
Яке ба дур бияфкан, дигар ба ҷон бипазир.
سحاب سیم و ستبر و سترگ سطر سمیر
یکی به روس غنوده خط و بریده ز پریر
دگر به جمع خودیست و نشسته روی سریر
از این دو خط نهادینۀ صغیر و کبیر
یکی به دور بیفکن دگر به جان بپذیر
Харобу хобу хафифу хамуда хинги хамир,
Саҳоби симу ситабру сутург сатри самир.
Яке ба Рус ғунуда хатту бурида зи парер,
Дигар ба ҷамъи худисту нишаста рӯи сарир.
Аз ин ду хатти ниҳодинаи сағиру кабир,
Яке ба дур бияфкан, дигар ба ҷон бипазир.
Wednesday, June 08, 2011
Oh Persians of Transoxania...
خطاب به پارسیگویان ورارود
بیا برگرد این راه من و ما نیست
دم و دستگاه اقوام پریشانی ست
بیا که خط ما در شعر مولاناست
...به کلک رودکی و بیت خاقانی ست
بیا که ما و تو امروز مدهوشیم
دمی سودابه و گاهی سیاووشیم
میسر نیست با صد حله و ترفند
ز گاو روس شیر پارسی دوشیم
بیا که روس هم از ما گریزان شد
که گویی حضرت نوح است و طوفان شد
به کشتی پوشکین اندر شود آخر
الفبای من و تو خط بطلان شد
بیا که یوسفستیم و زلیخایی
ربوده با فسونی بند تقوایی
به یعقوبش قسم کین قصه را باید
به ته برد تا نگشتیم بند رسوایی...ء
Хитоб ба порсигӯёни Варорӯд
Биё, баргард, ин роҳи ману мо нест,
Даму дастгоҳи ақвоми парешонест.
Биё, ки хатти мо дар шеъри Мавлоност,
Ба килки Рӯдакию байти Хоқонист.
Биё, ки мову ту имрӯз мадҳушем,
Даме Судобову гоҳе Сиёвушем.
Муяссар нест бо сад ҳиллаву тарфанд
Зи гови рус шири порсӣ дӯшем.
Биё, ки рус ҳам аз мо гурезон шуд,
Ки гӯӣ ҳазрати Нӯҳ асту тӯфон шуд.
Ба киштӣ Пушкин андар шавад, охир
Алифбои ману ту хатти бутлон шуд.
Биё, ки Юсуфастему Зулайхое,
Рабуда бо фусуне банди тақвое.
Ба Яъқубаш қасам, к-ин қиссаро бояд
Ба таҳ бурд, то нагаштем банди расвоӣ...
بیا برگرد این راه من و ما نیست
دم و دستگاه اقوام پریشانی ست
بیا که خط ما در شعر مولاناست
...به کلک رودکی و بیت خاقانی ست
بیا که ما و تو امروز مدهوشیم
دمی سودابه و گاهی سیاووشیم
میسر نیست با صد حله و ترفند
ز گاو روس شیر پارسی دوشیم
بیا که روس هم از ما گریزان شد
که گویی حضرت نوح است و طوفان شد
به کشتی پوشکین اندر شود آخر
الفبای من و تو خط بطلان شد
بیا که یوسفستیم و زلیخایی
ربوده با فسونی بند تقوایی
به یعقوبش قسم کین قصه را باید
به ته برد تا نگشتیم بند رسوایی...ء
Хитоб ба порсигӯёни Варорӯд
Биё, баргард, ин роҳи ману мо нест,
Даму дастгоҳи ақвоми парешонест.
Биё, ки хатти мо дар шеъри Мавлоност,
Ба килки Рӯдакию байти Хоқонист.
Биё, ки мову ту имрӯз мадҳушем,
Даме Судобову гоҳе Сиёвушем.
Муяссар нест бо сад ҳиллаву тарфанд
Зи гови рус шири порсӣ дӯшем.
Биё, ки рус ҳам аз мо гурезон шуд,
Ки гӯӣ ҳазрати Нӯҳ асту тӯфон шуд.
Ба киштӣ Пушкин андар шавад, охир
Алифбои ману ту хатти бутлон шуд.
Биё, ки Юсуфастему Зулайхое,
Рабуда бо фусуне банди тақвое.
Ба Яъқубаш қасам, к-ин қиссаро бояд
Ба таҳ бурд, то нагаштем банди расвоӣ...
Tuesday, June 07, 2011
Back to Persian! Why?
Чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем?
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Гуфтаниҳо зиёд аст дар ин қафасаи танги ногуфтаҳо ва шояд бояд аз масъулони арҷманди “Нигоҳ” хост, ки фазои фарохтареро бо гӯшаноме дақиқтар дар назар бигиранд, то бишавад мавзӯъотеро матраҳ кард, ки мустақиман бо ҳувияти тоҷикон сарукор доранду метавонанд ояндасоз бошанд.
Гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” бо тарҳу баррасии мавзӯъоти марбут ба забони расмии Тоҷикистон бо решаи мафҳумҳои “ҳувият” ва “худшиносӣ” сарукор дорад, ки пойбасти ҳар давлати муқтадир ва комгор аст. Баҳсҳои ин гурӯҳ ин рӯзҳо доғ аст. Барои намуна, рӯзе, ки хабари зарурати дониши забони расмӣ барои коршиносони идораҳои давлатӣ мунташир шуд, яке аз аъзои ин гурӯҳ навишт:
Ин изҳори назар мавҷе аз дидгоҳҳоро дар пай дошт ва бори дигар баҳс бар сари зарурати бозгашт ба хатти порсӣ барои танзиму густариши забони расмии Тоҷикистон дар гирифт.
Ва аммо чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем? Бозгашт ба хатти порсӣ барои мардуми Тоҷикистон чи мазийятҳое дорад? Дар посух ба ин пурсишҳо селе аз посухҳо сарозер шуд, ки порае аз онҳоро дар зер мулоҳиза мекунед. Ин посухҳои кӯтоҳ, ки ҳомили чандин мақола маънову мазмун аст (ва беҳтар он аст, ки асли онҳо дар таркиби дидгоҳҳои дигар хонда шавад), ба аъзои гурӯҳи маҷозии “Забони порсӣ”, аз ҷумла Макси Муллоқанд, Салими Аюбзод, Умеди Ҷайҳонӣ, Исфандиёри Одина, Эҳсони Зарвон, Сироҷиддини Толиб, Тоҳири Сафар ва ин нависанда таъаллуқ дорад:
Теъдоди мақолаҳои форсӣ дар Wikipedia: ба хатти форсӣ 128.000 адад; ба хатти сириллик 9000.
Натоиҷи ҷустуҷӯ аз тариқи Google: "Худомӯзи забони фаронсавӣ": форсӣ- 811.000 сафҳа, сириллик – 0; "Худомӯзи физик(а)": форсӣ - 667.000 сафҳа, сириллик - 2. "Назарияи нисбият": форсӣ – 207.000 сафҳа, сириллик – 58; "Бозори молӣ": форсӣ - 11.600.000 сафҳа, сириллик -26.000; "Фарҳанги исломӣ": форсӣ - 21.600.000 сафҳа, сириллик – 733.000; "Ҳуқуқи башар": форсӣ - 6.280.000 сафҳа, сириллик – 280.000.
Забони порсӣ ба хатти порсӣ (бино ба омори чанд сол пеш, ки БиБиСи эълом карда буд) чаҳорумин забон дар Интернет аст. Яъне мову шумо сад соли дигар ҳам ба хатти сириллик матлаб бинависему дар Интернет ҷой диҳем, боз ҳам ба гарди хатти порсӣ намерасем. Ҳатто забони русӣ ба андозаи форсӣ дар Интернет матлаб надорад. Пас дари воқеъӣ ба ҷаҳони иттилоъот барои мову шумо, ки забонамон форсисту хаттамон нест, кадом яке аст?
Пириллик (порсии сириллик) барои тоҷикон бузургтарин садд (девор) дар баробари ҷаҳони нав аст. Вазъияти Интернет ба хатти пириллик ва муқоисаи он бо форсӣ тасвири равшане ба даст медиҳад. Пириллик боъис шудааст, ки тоҷикҳо, бо ин ки ба яке аз роиҷтарин забонҳои минтақа ва ҷаҳон суҳбат мекунанд, ба иттилоъот ниёзманд бошанд. Китобҳое ҳам ки ба пириллик мунташир мешавад, қобили муқоиса бо ҳазорон ҷилд китоби наве нест, ки ба забони мо ва ба хатти порсӣ чоп мешавад. Пас пириллик на танҳо боъиси пешрафти мо нест, ки монеъ аз пешрафти мо ҳам шуда ва моро дар як ҷазираи хушк қарор додааст.
Бархе мегӯянд, ки хатти тоҷикӣ ва хатти русӣ «як хат аст – ҳардуяш сириллик…», ки гӯё бо донистани хатти сириллик худбахуд метавон русиро ҳам фаро гирифт, ки дуруст нест. Хатти муғулӣ низ сириллик аст. Оё ҳар тоҷике бо ҳамин хатти сириллик забони муғулиро хонда ва фаҳмида метавонад? Ё хатти забони узбакӣ лотинӣ аст. Оё ҳар узбаке гуфтаҳои Юлий Сезар ё Шекспир ё Адам Смитро хонда ва фаҳмида метавонад?
Пайванди миёни хатти пириллик ва забони русӣ дуруст ба монанди пайванди шохи гов бо каллапоча аст. Агар касе бо хондани хатти русӣ забони русиро ҳам фаро мегирифт, ҳеч як аз муҳоҷирони мо дар Русия дучори шох кашидани русҳо намешуд. Пириллик ғуддаи саратонист дар пайкари миллати мо, ки онро ба табоҳӣ кашондааст.
Дар Тоҷикистон ба хатти пириллик солона чанд китоб нашр мешавад? Ва агар ба хатти порсӣ бармегаштем, имкони хондани чанд китобро медоштем? Магар Ҳофиз, Хайём, Фирдавсӣ ё Саъдӣ ба хатти пириллик менавиштанд? Агар натавонем чакомаи асили Рӯдакиро бихонем, оё ҳақ дорем худро тоҷику порс биномем? Бовар кунед, агар Рӯдакӣ зинда мебуд, аз аҳволи имрӯзаи мо хун мегирйист. Чи метавон гуфт, вақте ки як вазир ё омӯзгори мадраса як ҷумлаи модарии худро наметавонад дуруст баён кунад?! Вая вай кунем вай мешавад... Барои ҳамин ваямон вай шудааст ва аз ваям вайтар мешавад! Эй вой ба вайгӯии мо... Роҳи наҷот хатти порсист!
Дониш замоне зиёд мешавад, ки маънӣ дақиқ баён гардад. Барои ин забони тавоно ва беғалат даркор аст. Омӯзиш бо забони ғалат ва парешону тарҷумазада дониши ҳақиқӣ нахоҳад дод, магар ин ки ба забони русӣ омӯзиш бигирем. Шиносоӣ бо хатти форсӣ ва истифода аз сарчашмаҳои фаровоне, ки дар ин дабира ҳастанд, ҳам забон ва ҳам дониши бачаҳои моро зиёд хоҳад кард.
Афзоиши сатҳи саводи мардумони Осиёи Миёна дар давраи шӯравӣ бештар натиҷаи низоми нави омӯзиш дар замони шӯравӣ буд, то натиҷаи тағйири хат. Агар ҳамон хатти форсӣ ҳам дар ин низом истифода мешуд, мардум босавод мешуданд.
Агар фарзанди навзод медоштед ва модараш ҳам шири софу поку ғании мураккаб аз витоминҳоро медошт ва шуморо як нафар тавсия медод ё маҷбур мекард, ки шири сунъиро ба навзод бидиҳед беҳтар аст, зеро ину он дорад, кадомашро ихтиёр мекардед? Аввалиро, ки тану ҷону рӯҳи фарзандро солиму қавӣ мекунад ё дуввумиро, ки фақат шиками фарзандро сер мекунад? Интихоб миёни хатти форсӣ ва пириллик ҳамин аст.
Бозгашт ба хатти порсӣ ба масобаи амали ҷарроҳиест, ки ҳарчанд дардовар аст, аммо зарурӣ ва ногузир аст. Дар сурате, ки ин амал анҷом нашавад, ҷони ин миллати беморро хатари марг таҳдид мекунад. Албатта, ин амал бидуни захм ва бидуни беҳушии муваққат наметавонад бошад, аммо базудӣ пас аз амал ҳоли бемор беҳтар хоҳад шуд ва ин ҳама дарди ҷонкоҳ, ки ӯро солҳо азият медод, аз баданаш рахт бар хоҳад баст. Пас бояд интихоб кунед: мехоҳед ҷарроҳӣ кунед ва зинда бимонед ё накунеду батадриҷ бимиред?
Чанде дигар аз корбарони гурӯҳи «Забони порсӣ» дар Facebook дар посух ба биме, ки бархе дар мавриди рушди ифротгароии исломӣ дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ медиҳанд, мегӯянд:
Оё истифода аз хатти сирилик мардумро ба пайравони масеҳияти уртудукс табдил кард? Ё ҳар касе, ки ба хатти лотин нависад, котулик мешавад? Арабҳои масеҳӣ аз хатти арабӣ истифода мекунанду то ҳоло "имон наовардаанд".
Бозгашт ба хатти порсӣ ва дастрасӣ ба осори тарҷумашудаи зиёд дар Эрон тоҷиконро аз хатароти исломгароии ифротӣ дар воқеъ наҷот медиҳад.
Саранҷом Макси Муллоқанд, ҳаммеҳани бурунмарзии мо, бо қиёсе мантиқӣ ва риёзӣ лубби матлабро баён кард:
Сию ду дона ҳарфе, ки роҳи тоҷикон ба ҷаҳоне аз додаҳо ва иттилоъотро хоҳад гушуд ва моро вориди асри нав хоҳад кард; ҳампову ҳамсанги миллатҳо ва тамаддунҳои пешрафтаи ҷаҳон. Ё мешавад бо ҳамин 35 ҳарфи рустабори юнониасос дар миёни фаромӯшшудагони даҳр хуспиду мурд. Интихоб бо мост.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Гуфтаниҳо зиёд аст дар ин қафасаи танги ногуфтаҳо ва шояд бояд аз масъулони арҷманди “Нигоҳ” хост, ки фазои фарохтареро бо гӯшаноме дақиқтар дар назар бигиранд, то бишавад мавзӯъотеро матраҳ кард, ки мустақиман бо ҳувияти тоҷикон сарукор доранду метавонанд ояндасоз бошанд.
Гурӯҳи фейсбукии “Забони порсӣ” бо тарҳу баррасии мавзӯъоти марбут ба забони расмии Тоҷикистон бо решаи мафҳумҳои “ҳувият” ва “худшиносӣ” сарукор дорад, ки пойбасти ҳар давлати муқтадир ва комгор аст. Баҳсҳои ин гурӯҳ ин рӯзҳо доғ аст. Барои намуна, рӯзе, ки хабари зарурати дониши забони расмӣ барои коршиносони идораҳои давлатӣ мунташир шуд, яке аз аъзои ин гурӯҳ навишт:
“Ба ёди маталаке уфтодам, ки як духтар намедонист бо кадом як аз ду номзади билқувва (потенсиалӣ)-аш издивоҷ кунад: якумаш сарватманд буду дувумаш хуб мерақсид. Ва модари духтар пурсид: “Оё он сарватманд наметавонад рақсиданро ҳам ёд бигирад?..” Оё мутахассиси кордон, агар забони расмии мамлакаташро ёд бигирад, зараре дорад? Стенли Фишери омрикоӣ, ки яке аз беҳтарин иқтисоддонҳои ҷаҳон аст, вақте раиси Бонки Исроил мансуб шуд, забони ибриро ёд гирифт. Намурд-ку!”
Ин изҳори назар мавҷе аз дидгоҳҳоро дар пай дошт ва бори дигар баҳс бар сари зарурати бозгашт ба хатти порсӣ барои танзиму густариши забони расмии Тоҷикистон дар гирифт.
Ва аммо чаро бояд ба хатти порсӣ баргардем? Бозгашт ба хатти порсӣ барои мардуми Тоҷикистон чи мазийятҳое дорад? Дар посух ба ин пурсишҳо селе аз посухҳо сарозер шуд, ки порае аз онҳоро дар зер мулоҳиза мекунед. Ин посухҳои кӯтоҳ, ки ҳомили чандин мақола маънову мазмун аст (ва беҳтар он аст, ки асли онҳо дар таркиби дидгоҳҳои дигар хонда шавад), ба аъзои гурӯҳи маҷозии “Забони порсӣ”, аз ҷумла Макси Муллоқанд, Салими Аюбзод, Умеди Ҷайҳонӣ, Исфандиёри Одина, Эҳсони Зарвон, Сироҷиддини Толиб, Тоҳири Сафар ва ин нависанда таъаллуқ дорад:
Теъдоди мақолаҳои форсӣ дар Wikipedia: ба хатти форсӣ 128.000 адад; ба хатти сириллик 9000.
Натоиҷи ҷустуҷӯ аз тариқи Google: "Худомӯзи забони фаронсавӣ": форсӣ- 811.000 сафҳа, сириллик – 0; "Худомӯзи физик(а)": форсӣ - 667.000 сафҳа, сириллик - 2. "Назарияи нисбият": форсӣ – 207.000 сафҳа, сириллик – 58; "Бозори молӣ": форсӣ - 11.600.000 сафҳа, сириллик -26.000; "Фарҳанги исломӣ": форсӣ - 21.600.000 сафҳа, сириллик – 733.000; "Ҳуқуқи башар": форсӣ - 6.280.000 сафҳа, сириллик – 280.000.
Забони порсӣ ба хатти порсӣ (бино ба омори чанд сол пеш, ки БиБиСи эълом карда буд) чаҳорумин забон дар Интернет аст. Яъне мову шумо сад соли дигар ҳам ба хатти сириллик матлаб бинависему дар Интернет ҷой диҳем, боз ҳам ба гарди хатти порсӣ намерасем. Ҳатто забони русӣ ба андозаи форсӣ дар Интернет матлаб надорад. Пас дари воқеъӣ ба ҷаҳони иттилоъот барои мову шумо, ки забонамон форсисту хаттамон нест, кадом яке аст?
Пириллик (порсии сириллик) барои тоҷикон бузургтарин садд (девор) дар баробари ҷаҳони нав аст. Вазъияти Интернет ба хатти пириллик ва муқоисаи он бо форсӣ тасвири равшане ба даст медиҳад. Пириллик боъис шудааст, ки тоҷикҳо, бо ин ки ба яке аз роиҷтарин забонҳои минтақа ва ҷаҳон суҳбат мекунанд, ба иттилоъот ниёзманд бошанд. Китобҳое ҳам ки ба пириллик мунташир мешавад, қобили муқоиса бо ҳазорон ҷилд китоби наве нест, ки ба забони мо ва ба хатти порсӣ чоп мешавад. Пас пириллик на танҳо боъиси пешрафти мо нест, ки монеъ аз пешрафти мо ҳам шуда ва моро дар як ҷазираи хушк қарор додааст.
Бархе мегӯянд, ки хатти тоҷикӣ ва хатти русӣ «як хат аст – ҳардуяш сириллик…», ки гӯё бо донистани хатти сириллик худбахуд метавон русиро ҳам фаро гирифт, ки дуруст нест. Хатти муғулӣ низ сириллик аст. Оё ҳар тоҷике бо ҳамин хатти сириллик забони муғулиро хонда ва фаҳмида метавонад? Ё хатти забони узбакӣ лотинӣ аст. Оё ҳар узбаке гуфтаҳои Юлий Сезар ё Шекспир ё Адам Смитро хонда ва фаҳмида метавонад?
Пайванди миёни хатти пириллик ва забони русӣ дуруст ба монанди пайванди шохи гов бо каллапоча аст. Агар касе бо хондани хатти русӣ забони русиро ҳам фаро мегирифт, ҳеч як аз муҳоҷирони мо дар Русия дучори шох кашидани русҳо намешуд. Пириллик ғуддаи саратонист дар пайкари миллати мо, ки онро ба табоҳӣ кашондааст.
Дар Тоҷикистон ба хатти пириллик солона чанд китоб нашр мешавад? Ва агар ба хатти порсӣ бармегаштем, имкони хондани чанд китобро медоштем? Магар Ҳофиз, Хайём, Фирдавсӣ ё Саъдӣ ба хатти пириллик менавиштанд? Агар натавонем чакомаи асили Рӯдакиро бихонем, оё ҳақ дорем худро тоҷику порс биномем? Бовар кунед, агар Рӯдакӣ зинда мебуд, аз аҳволи имрӯзаи мо хун мегирйист. Чи метавон гуфт, вақте ки як вазир ё омӯзгори мадраса як ҷумлаи модарии худро наметавонад дуруст баён кунад?! Вая вай кунем вай мешавад... Барои ҳамин ваямон вай шудааст ва аз ваям вайтар мешавад! Эй вой ба вайгӯии мо... Роҳи наҷот хатти порсист!
Дониш замоне зиёд мешавад, ки маънӣ дақиқ баён гардад. Барои ин забони тавоно ва беғалат даркор аст. Омӯзиш бо забони ғалат ва парешону тарҷумазада дониши ҳақиқӣ нахоҳад дод, магар ин ки ба забони русӣ омӯзиш бигирем. Шиносоӣ бо хатти форсӣ ва истифода аз сарчашмаҳои фаровоне, ки дар ин дабира ҳастанд, ҳам забон ва ҳам дониши бачаҳои моро зиёд хоҳад кард.
Афзоиши сатҳи саводи мардумони Осиёи Миёна дар давраи шӯравӣ бештар натиҷаи низоми нави омӯзиш дар замони шӯравӣ буд, то натиҷаи тағйири хат. Агар ҳамон хатти форсӣ ҳам дар ин низом истифода мешуд, мардум босавод мешуданд.
Агар фарзанди навзод медоштед ва модараш ҳам шири софу поку ғании мураккаб аз витоминҳоро медошт ва шуморо як нафар тавсия медод ё маҷбур мекард, ки шири сунъиро ба навзод бидиҳед беҳтар аст, зеро ину он дорад, кадомашро ихтиёр мекардед? Аввалиро, ки тану ҷону рӯҳи фарзандро солиму қавӣ мекунад ё дуввумиро, ки фақат шиками фарзандро сер мекунад? Интихоб миёни хатти форсӣ ва пириллик ҳамин аст.
Бозгашт ба хатти порсӣ ба масобаи амали ҷарроҳиест, ки ҳарчанд дардовар аст, аммо зарурӣ ва ногузир аст. Дар сурате, ки ин амал анҷом нашавад, ҷони ин миллати беморро хатари марг таҳдид мекунад. Албатта, ин амал бидуни захм ва бидуни беҳушии муваққат наметавонад бошад, аммо базудӣ пас аз амал ҳоли бемор беҳтар хоҳад шуд ва ин ҳама дарди ҷонкоҳ, ки ӯро солҳо азият медод, аз баданаш рахт бар хоҳад баст. Пас бояд интихоб кунед: мехоҳед ҷарроҳӣ кунед ва зинда бимонед ё накунеду батадриҷ бимиред?
Чанде дигар аз корбарони гурӯҳи «Забони порсӣ» дар Facebook дар посух ба биме, ки бархе дар мавриди рушди ифротгароии исломӣ дар сурати бозгашт ба хатти порсӣ медиҳанд, мегӯянд:
Оё истифода аз хатти сирилик мардумро ба пайравони масеҳияти уртудукс табдил кард? Ё ҳар касе, ки ба хатти лотин нависад, котулик мешавад? Арабҳои масеҳӣ аз хатти арабӣ истифода мекунанду то ҳоло "имон наовардаанд".
Бозгашт ба хатти порсӣ ва дастрасӣ ба осори тарҷумашудаи зиёд дар Эрон тоҷиконро аз хатароти исломгароии ифротӣ дар воқеъ наҷот медиҳад.
Саранҷом Макси Муллоқанд, ҳаммеҳани бурунмарзии мо, бо қиёсе мантиқӣ ва риёзӣ лубби матлабро баён кард:
“Соҳиби як дуккони мутавассити баққолӣ ду-се ҳазор ному нарху ҷои колои гуногунро дар ёд дорад. Барои гирифтани гувоҳиномаи ронандагӣ одам бояд беш аз 120 нишони роҳнамоиро ёд бигирад. Барои дастрасӣ ба як дунё китобу иттилоъоти дигар ба забони форсӣ барои мо кофист, ки 32 дона ҳарфи форсиро биомӯзем”.
Сию ду дона ҳарфе, ки роҳи тоҷикон ба ҷаҳоне аз додаҳо ва иттилоъотро хоҳад гушуд ва моро вориди асри нав хоҳад кард; ҳампову ҳамсанги миллатҳо ва тамаддунҳои пешрафтаи ҷаҳон. Ё мешавад бо ҳамин 35 ҳарфи рустабори юнониасос дар миёни фаромӯшшудагони даҳр хуспиду мурд. Интихоб бо мост.
Thursday, June 02, 2011
Drenched in Wine...
خرابتر ز من خلوتی خراب کجا
به خرابات تهنشستهتر شراب کجا
به خواب رفته سرنوشت من سرگردان
ز خواب جز به حروفش بگو که خواب کجا
به بطالت سپرده عمر بیدریغ و چه حیف
...به شرافت قسم که نیست یقین باب کجا
آب و نانم به دوش هرمز و حساب حرام
بگو که بهر من خام نان و آب کجا
به آب و نان نصیبم مباد اگر دانم
که بودنم به رهیابی شباب کجا
ز شعبهخواه زبان و پریش قوم عجم
فرّارتر ز تب قسم و انشعاب کجا
اگر به دار فلک گریهام نصیبم بود
بگو گناه کجا بوده و ثواب کجا
Харобтар зи мани хилватӣ хароб куҷо,
Ба харобот таҳнишастатар шароб куҷо.
Ба хоб рафта сарнавишти мани саргардон,
Зи хоб ҷуз ба ҳуруфаш бигӯ, ки хоб куҷо.
Ба батолат супурда умр бедареғу чи ҳайф,
Ба шарофат қасам, ки нест яқин боб куҷо.
Обу нонам ба дӯши Ҳурмузу ҳисоб ҳаром,
Бигӯ, ки баҳри мани хом нону об куҷо.
Ба обу нон насибам мабод, агар донам,
Ки буданам ба рaҳёбии шабоб куҷо.
Зи шуъбахоҳ забону пареш қавми Аҷам,
Фаррортар зи таби қисму иншиъоб куҷо.
Агар ба дори фалак гиряам насибам буд,
Бигӯ гуноҳ куҷо будаву савоб куҷо…
***
لحظههای عزیمت سال
خوشههای رسیده، افتاده
غژم انگور ترکخورده به تاک
سیب سرخ به باغ ناپیدا
باغ پرحادثۀ سرگردان...ء
Лаҳзаҳои азимати сол,
Хӯшаҳои расида, уфтода,
Ғужми ангури таракхурда ба ток,
Себи сурхи ба боғ нопайдо,
Боғи пурҳодисаи саргардон...
31 May - 01 June 2011
به خرابات تهنشستهتر شراب کجا
به خواب رفته سرنوشت من سرگردان
ز خواب جز به حروفش بگو که خواب کجا
به بطالت سپرده عمر بیدریغ و چه حیف
...به شرافت قسم که نیست یقین باب کجا
آب و نانم به دوش هرمز و حساب حرام
بگو که بهر من خام نان و آب کجا
به آب و نان نصیبم مباد اگر دانم
که بودنم به رهیابی شباب کجا
ز شعبهخواه زبان و پریش قوم عجم
فرّارتر ز تب قسم و انشعاب کجا
اگر به دار فلک گریهام نصیبم بود
بگو گناه کجا بوده و ثواب کجا
Харобтар зи мани хилватӣ хароб куҷо,
Ба харобот таҳнишастатар шароб куҷо.
Ба хоб рафта сарнавишти мани саргардон,
Зи хоб ҷуз ба ҳуруфаш бигӯ, ки хоб куҷо.
Ба батолат супурда умр бедареғу чи ҳайф,
Ба шарофат қасам, ки нест яқин боб куҷо.
Обу нонам ба дӯши Ҳурмузу ҳисоб ҳаром,
Бигӯ, ки баҳри мани хом нону об куҷо.
Ба обу нон насибам мабод, агар донам,
Ки буданам ба рaҳёбии шабоб куҷо.
Зи шуъбахоҳ забону пареш қавми Аҷам,
Фаррортар зи таби қисму иншиъоб куҷо.
Агар ба дори фалак гиряам насибам буд,
Бигӯ гуноҳ куҷо будаву савоб куҷо…
***
لحظههای عزیمت سال
خوشههای رسیده، افتاده
غژم انگور ترکخورده به تاک
سیب سرخ به باغ ناپیدا
باغ پرحادثۀ سرگردان...ء
Лаҳзаҳои азимати сол,
Хӯшаҳои расида, уфтода,
Ғужми ангури таракхурда ба ток,
Себи сурхи ба боғ нопайдо,
Боғи пурҳодисаи саргардон...
31 May - 01 June 2011
Tuesday, May 31, 2011
Persianizing Military Terms
Артишро тоҷикӣ кунем
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Кишварҳое, ки дорои пешинаи торихии ғанӣ ҳастанд, пайваста кӯшидаанд бо такя ба истилоҳот ва вожагони куҳан вобастагии худ ба тамаддуне бостониро собит кунанд. Дар Эрони давраи Ризошоҳи Паҳлавӣ (1921-1941), ки ба шеваи Камол Ототурк дар ҳоли шакл додан ба ҳувияти миллӣ буд, ин иқдом аз артиши кишвар оғоз гирифт, ки ойинаи тамомнамои қудрати давлат ба шумор меомад. Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон, ки то замони Ризошоҳ пора-пора ва номунсаҷим буданд, бо номи туркии “қушӯн” шинохта мешуданд.
Ризошоҳи Паҳлавӣ бо дарки аҳаммияти номҳо ва истилоҳоти расмӣ, бавижа артишӣ, дар оғози соли 1935 донишмандони забонро гирди ҳам овард ва Фарҳангистони забону адаби порсиро таъсис кард, то барои ниёзҳои давлатӣ вожасозӣ кунад. Истилоҳоте, ки имрӯза дар артиши Ҷумҳурии Исломии Эрон ба кор меравад, барсохтаи ҳамин Фарҳангистон аст.
Муҳимтарин истидлоли ҳаводорони тағйири истилоҳот, бавижа дар заминаи низомӣ, ин буд, ки Эрон ба унвони импротурии бузург дар гузашта дорои номҳо ва истилоҳоти бумии деринае буда ва ниёзе ба вом гирифтани истилоҳоти туркии “қушӯн”-у “қӯч” нест. Гурӯҳе ҳам ба корбурди истилоҳоти низомии порсӣ дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ишора мекарданд, ба монанди:
Набояд, ки аз кордорони ман,
Зи сарҳангу ҷангӣ саворони ман,
Бихуспад касе дил пур аз орзӯй,
Гар аз банда гар мардуми некхӯй.
Ё:
Сипаҳдор чун Булмузаффар бувад,
Сари лашкар аз моҳ бартар бувад.
Ё:
Яке маҳзар акнун бибояд навишт,
Ки ҷуз тухми некӣ сипаҳбуд накишт.
Дар даврони Ризошоҳ, ки бархе онро “истибдоди созанда” унвон мекунанд, фурсати баҳсу мунозирот сари вожасозию вожапардозӣ набуд. Подшоҳ истилоҳоти нобе мехост ва фавран мехост. Фарҳангистони забону адаби порсӣ ҳам ба ин хоста гардан ниҳод ва дар фурсате бисёр кӯтоҳ кореро анҷом дод, ки мондагор шуд ва умре бас дарозтар аз салтанати Ризошоҳу писараш ва ҳатто таҷрубаи салтанат ё шоҳаншоҳӣ дар Эрон ёфт.
Аммо вожаи аслиро, ки “артиш” дар баробари “қушӯн”-и туркӣ бошад, иддае аз фарҳангиёни Эрон пеш аз таъсиси Фарҳангистони забону адаби порсӣ сохтаанд. Бархе аз соҳибназарон асолати ин вожаро зери суол мебаранд ва мегӯянд, ки он баргирифта аз вожаи паҳлавии “артиштор” ё “артишдор” ба маънои “сипоҳӣ” аст ва созандагони он пиндоштаанд, ки бо ҳазфи пасванди “-дор” мешавад муъодиле барои вожаи “қушӯн” сохт. Аз сӯи дигар, иддае ҳам решаи вожаи “артиш”-ро ба номи бостонии Арта – нахустин бунёдгузори нерӯи низомӣ дар Эрони устураӣ пайванд медиҳанд. Сарфи назар аз дурустӣ ё нодурустии ин ду гумона, имрӯза вожаи “артиш” дар тамоми паҳнаи порсигӯ корбурди густарда дорад ва ҷо уфтодааст.
Аммо дар Тоҷикистон дараҷа (рутба)-ҳои низомӣ ҳамчунон ёдгори талху занандае аз султаи русҳо бар порае аз сарзамини Фирдавсӣ ҳастанд. Агар Фирдавсӣ мехост асари сутургашро имрӯз бинависад, шояд бо он ҳама бузургӣ аз қофия бастани “лейтенант”-у “подполковник”-у “полковник” оҷиз мемонд, чун ин вожаҳои аҷнабӣ бо рӯҳи забони мо, бо сиришти забони Фирдавсӣ, ҳамхонӣ надоранд. Ва гузашта аз аҳаммияти забонӣ, ин истилоҳот деринагии давлатдории тоҷиконро зери суол мебаранд. Агар мо пеш аз ҳамлаи арабу муғулу рус ҳам лейтенанту полковник доштем, чаро акнун нишоне аз он истилоҳот нест? Оё ҳар фарди ноошно бо торихи сарзамини мо ба ин пиндори ғалат намеуфтад, ки тоҷикон ҳаргиз артишдор набудаанд ва фанни артишдориро аз русҳо омӯхтаанд?
Бо таваҷҷуҳ ба аҳаммияти ин мавзӯъ дар маҳфили фейсбукии “Забони порсӣ”, ки акнун беш аз 700 узв дорад, Сайидюнуси Истаравшанӣ, аз аъзои фаъъоли ин гурӯҳ, пешниҳодҳои зерро барои дараҷаҳои низомӣ дар Тоҷикистон матраҳ кард, ки ба таъйиди бештари аъзои гурӯҳ расид. Пешниҳодҳо ба се забони порсӣ, русӣ ва инглисӣ омадаанд:
Сарбоз - Рядовой - Private
Сарбози якум - Рядовой первого класса - Private First Class
Сарҷӯха - Капрал (ки имрӯза дар Русия вуҷуд надорад) - Corporal
Гурӯҳбони дуюм - Сержант первого класса - Sergeant First Class
Гурӯҳбон - Сержант - Sergeant
Саргурӯҳбон - Мастер-сержант (ки имрӯза дар Русия вуҷуд надорад) - Master Sergeant
Устувор - Сержант-майор (ки ин ҳам дар Русияи имрӯз вуҷуд надорад) - Sergeant Major
Сутвони дуюм - Второй лейтенант - 2nd Lieutenant
Сутвони якум - Старший лейтенант - 1st Lieutenant
Сарвон - Капитан - Captain
Саргурд - Майор - Major
Сарҳанги дуюм - Подполковник - Lieutenant Colonel
Сарҳанг - Полковник - Colonel
Сартип - Бригадный генерал - Brigadier General
Сарлашкар - Генерал-майор - Major General
Сипаҳбуд - Генерал-лейтенант - Lieutenant General
Артишбуд - Генерал – (Four Star) General
Раиси ситоди артиш - Начальник штаба - Chief of Staff
Фармондеҳи кулли қуво - Верховный главнокомандующий - Commander-in-Chief
Бузург-артишдорон – Маршал – Field Marshal
Агар ин истилоҳот ба ҷои баробари русии онҳо дар Тоҷикистон мутадовил шавад, бегумон тамоюзи давлатдории тоҷикон дар минтақа барҷастатар хоҳад шуд ва ҳувияти миллӣ бавижа дар миёни артишдорони кишвар устувортар ва нерӯмандтар хоҳад шуд.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Кишварҳое, ки дорои пешинаи торихии ғанӣ ҳастанд, пайваста кӯшидаанд бо такя ба истилоҳот ва вожагони куҳан вобастагии худ ба тамаддуне бостониро собит кунанд. Дар Эрони давраи Ризошоҳи Паҳлавӣ (1921-1941), ки ба шеваи Камол Ототурк дар ҳоли шакл додан ба ҳувияти миллӣ буд, ин иқдом аз артиши кишвар оғоз гирифт, ки ойинаи тамомнамои қудрати давлат ба шумор меомад. Нерӯҳои мусаллаҳи Эрон, ки то замони Ризошоҳ пора-пора ва номунсаҷим буданд, бо номи туркии “қушӯн” шинохта мешуданд.
Ризошоҳи Паҳлавӣ бо дарки аҳаммияти номҳо ва истилоҳоти расмӣ, бавижа артишӣ, дар оғози соли 1935 донишмандони забонро гирди ҳам овард ва Фарҳангистони забону адаби порсиро таъсис кард, то барои ниёзҳои давлатӣ вожасозӣ кунад. Истилоҳоте, ки имрӯза дар артиши Ҷумҳурии Исломии Эрон ба кор меравад, барсохтаи ҳамин Фарҳангистон аст.
Муҳимтарин истидлоли ҳаводорони тағйири истилоҳот, бавижа дар заминаи низомӣ, ин буд, ки Эрон ба унвони импротурии бузург дар гузашта дорои номҳо ва истилоҳоти бумии деринае буда ва ниёзе ба вом гирифтани истилоҳоти туркии “қушӯн”-у “қӯч” нест. Гурӯҳе ҳам ба корбурди истилоҳоти низомии порсӣ дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ишора мекарданд, ба монанди:
Набояд, ки аз кордорони ман,
Зи сарҳангу ҷангӣ саворони ман,
Бихуспад касе дил пур аз орзӯй,
Гар аз банда гар мардуми некхӯй.
Ё:
Сипаҳдор чун Булмузаффар бувад,
Сари лашкар аз моҳ бартар бувад.
Ё:
Яке маҳзар акнун бибояд навишт,
Ки ҷуз тухми некӣ сипаҳбуд накишт.
Дар даврони Ризошоҳ, ки бархе онро “истибдоди созанда” унвон мекунанд, фурсати баҳсу мунозирот сари вожасозию вожапардозӣ набуд. Подшоҳ истилоҳоти нобе мехост ва фавран мехост. Фарҳангистони забону адаби порсӣ ҳам ба ин хоста гардан ниҳод ва дар фурсате бисёр кӯтоҳ кореро анҷом дод, ки мондагор шуд ва умре бас дарозтар аз салтанати Ризошоҳу писараш ва ҳатто таҷрубаи салтанат ё шоҳаншоҳӣ дар Эрон ёфт.
Аммо вожаи аслиро, ки “артиш” дар баробари “қушӯн”-и туркӣ бошад, иддае аз фарҳангиёни Эрон пеш аз таъсиси Фарҳангистони забону адаби порсӣ сохтаанд. Бархе аз соҳибназарон асолати ин вожаро зери суол мебаранд ва мегӯянд, ки он баргирифта аз вожаи паҳлавии “артиштор” ё “артишдор” ба маънои “сипоҳӣ” аст ва созандагони он пиндоштаанд, ки бо ҳазфи пасванди “-дор” мешавад муъодиле барои вожаи “қушӯн” сохт. Аз сӯи дигар, иддае ҳам решаи вожаи “артиш”-ро ба номи бостонии Арта – нахустин бунёдгузори нерӯи низомӣ дар Эрони устураӣ пайванд медиҳанд. Сарфи назар аз дурустӣ ё нодурустии ин ду гумона, имрӯза вожаи “артиш” дар тамоми паҳнаи порсигӯ корбурди густарда дорад ва ҷо уфтодааст.
Аммо дар Тоҷикистон дараҷа (рутба)-ҳои низомӣ ҳамчунон ёдгори талху занандае аз султаи русҳо бар порае аз сарзамини Фирдавсӣ ҳастанд. Агар Фирдавсӣ мехост асари сутургашро имрӯз бинависад, шояд бо он ҳама бузургӣ аз қофия бастани “лейтенант”-у “подполковник”-у “полковник” оҷиз мемонд, чун ин вожаҳои аҷнабӣ бо рӯҳи забони мо, бо сиришти забони Фирдавсӣ, ҳамхонӣ надоранд. Ва гузашта аз аҳаммияти забонӣ, ин истилоҳот деринагии давлатдории тоҷиконро зери суол мебаранд. Агар мо пеш аз ҳамлаи арабу муғулу рус ҳам лейтенанту полковник доштем, чаро акнун нишоне аз он истилоҳот нест? Оё ҳар фарди ноошно бо торихи сарзамини мо ба ин пиндори ғалат намеуфтад, ки тоҷикон ҳаргиз артишдор набудаанд ва фанни артишдориро аз русҳо омӯхтаанд?
Бо таваҷҷуҳ ба аҳаммияти ин мавзӯъ дар маҳфили фейсбукии “Забони порсӣ”, ки акнун беш аз 700 узв дорад, Сайидюнуси Истаравшанӣ, аз аъзои фаъъоли ин гурӯҳ, пешниҳодҳои зерро барои дараҷаҳои низомӣ дар Тоҷикистон матраҳ кард, ки ба таъйиди бештари аъзои гурӯҳ расид. Пешниҳодҳо ба се забони порсӣ, русӣ ва инглисӣ омадаанд:
Сарбоз - Рядовой - Private
Сарбози якум - Рядовой первого класса - Private First Class
Сарҷӯха - Капрал (ки имрӯза дар Русия вуҷуд надорад) - Corporal
Гурӯҳбони дуюм - Сержант первого класса - Sergeant First Class
Гурӯҳбон - Сержант - Sergeant
Саргурӯҳбон - Мастер-сержант (ки имрӯза дар Русия вуҷуд надорад) - Master Sergeant
Устувор - Сержант-майор (ки ин ҳам дар Русияи имрӯз вуҷуд надорад) - Sergeant Major
Сутвони дуюм - Второй лейтенант - 2nd Lieutenant
Сутвони якум - Старший лейтенант - 1st Lieutenant
Сарвон - Капитан - Captain
Саргурд - Майор - Major
Сарҳанги дуюм - Подполковник - Lieutenant Colonel
Сарҳанг - Полковник - Colonel
Сартип - Бригадный генерал - Brigadier General
Сарлашкар - Генерал-майор - Major General
Сипаҳбуд - Генерал-лейтенант - Lieutenant General
Артишбуд - Генерал – (Four Star) General
Раиси ситоди артиш - Начальник штаба - Chief of Staff
Фармондеҳи кулли қуво - Верховный главнокомандующий - Commander-in-Chief
Бузург-артишдорон – Маршал – Field Marshal
Агар ин истилоҳот ба ҷои баробари русии онҳо дар Тоҷикистон мутадовил шавад, бегумон тамоюзи давлатдории тоҷикон дар минтақа барҷастатар хоҳад шуд ва ҳувияти миллӣ бавижа дар миёни артишдорони кишвар устувортар ва нерӯмандтар хоҳад шуд.
Thursday, May 26, 2011
Elegies
دیریست از عزیمت مرغان نگفتهام
گویی که این حدیث به عقبی نهفتهام
دیریست شدّههای دل بیپدرشده
با اشک بیپدرشدگانم نسفتهام
با پلک شاد از فرح روزگار هم
دیریست از جفای بلایا نخفتهام
این غم چو برگهای خزان فروشده
تا عمق قلب زار بهناچار رُفتهام
دیریست جز به زوزۀ خاموش گرگ پیر
در این سرای غم سخنی ناشنفتهام...
Дерест аз азимати мурғон нагуфтаам,
Гӯӣ, ки ин ҳадис ба уқбо нуҳуфтаам.
Дерест шаддаҳои дили бепадаршуда
Бо ашки бепадаршудагонам насуфтаам.
Бо пилки шод аз фараҳи рӯзгор ҳам
Дерест аз ҷафои балоё нахуфтаам.
Ин ғам чу баргҳои хазони фурӯшуда
То умқи қалби зор баночор руфтаам.
Дерест ҷуз ба зӯзаи хомӯши гурги пир
Дар ин сарои ғам сухане ношунуфтаам…
***
تو را اگر به دلم راه نیست، با خود باش
چه بد که شکل ابر آسمان مطیع تو نیست
Туро агар ба дилам роҳ нест, бо худ бош,
Чи бад, ки шакли абри осмон мутеъи ту нест.
گویی که این حدیث به عقبی نهفتهام
دیریست شدّههای دل بیپدرشده
با اشک بیپدرشدگانم نسفتهام
با پلک شاد از فرح روزگار هم
دیریست از جفای بلایا نخفتهام
این غم چو برگهای خزان فروشده
تا عمق قلب زار بهناچار رُفتهام
دیریست جز به زوزۀ خاموش گرگ پیر
در این سرای غم سخنی ناشنفتهام...
Дерест аз азимати мурғон нагуфтаам,
Гӯӣ, ки ин ҳадис ба уқбо нуҳуфтаам.
Дерест шаддаҳои дили бепадаршуда
Бо ашки бепадаршудагонам насуфтаам.
Бо пилки шод аз фараҳи рӯзгор ҳам
Дерест аз ҷафои балоё нахуфтаам.
Ин ғам чу баргҳои хазони фурӯшуда
То умқи қалби зор баночор руфтаам.
Дерест ҷуз ба зӯзаи хомӯши гурги пир
Дар ин сарои ғам сухане ношунуфтаам…
***
تو را اگر به دلم راه نیست، با خود باش
چه بد که شکل ابر آسمان مطیع تو نیست
Туро агар ба дилам роҳ нест, бо худ бош,
Чи бад, ки шакли абри осмон мутеъи ту нест.
Monday, May 23, 2011
Tajiks Conquering Facebook
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Дигар чи гуна мешавад барои камсаводии мо баҳона тарошид, вақте ки ҷаҳони иртиботот тозатарин абзорҳои андешаандӯзию андешапардозӣ ва андешапароканиро фароҳам кардааст? Интернете, ки ба ҳисоби Столин ҳам хоҳад расид, агар бо даму дастгоҳи истибдодию ҷосусиаш аз зери хок ба растохез бирасад ва бихоҳад бори дигар “тоҷик” ва мафҳуми “тоҷик” ва забони порсиро мавриди саллохӣ (пӯст баркандан)-и дадманишонааш қарор диҳад ва моро дучори муъодилаҳое кунад, ки ҳатто сарварони миллат дар ҳаллу фаслаш оҷизу нотавон бимонанд… Интернет ҳақиқатро аз зери шабсарои ҳокимон фирорӣ хоҳад дод ва андеша ба солорӣ хоҳад расид, то замоне ки неъмати Интернет дами дасти насли башар аст.
Жулиён Оссонж тоза оғози достон аст. Коре, ки Оссонж бо ҷилваҳои вижаи ҳоливудиаш анҷом дод, танҳо ва танҳо ҳукуматҳои вақтро ба биму таҳлука андохт. Аммо Интернет аз нерӯи нуҳуфтаи бамаротиб бартаре бархурдор аст, ки бо канори ҳам овардани андешаҳо ва барангехтани тухмаҳои нуҳуфтаи андешаҳои фардо метавонад рӯзе-рӯзгоре ҷаҳоне бисозад, ки имрӯзиён дар гӯшаи хиёлашон ҳам аз таҷассумаш оҷизанд.
Лозим нест касе нигарони курсии нарму гармаш бошад. Суҳбат аз фарҳанг аст, ки шояд феълан пайванди мустақиме бо он курсиҳо надошта бошад. Аммо фарҳанг дору надори ҳар миллат аст ва бояд барои якояки оҳоди он миллат дорои аҳамият дошад.
Дар “Рухнома” (Facebook) дар канори даҳҳо сафҳаи тоҷикӣ ахиран гурӯҳе бо номи “Забони порсӣ” шакл гирифта ва маҳфиле миёни дӯстдорони забони порсӣ дар Осиёи Миёна ороста ва ба дунболи роҳкорҳое барои беҳбуду густариши ин забон аст. Аъзои он ғолибан аҳли Тоҷикистону Узбакистонанд. Дидгоҳҳое, ки дар он сафҳа баён мешавад, мутмаиннан, барои аҳли назар орӣ аз аҳамият нест. Хубии вуҷуди гурӯҳи маҷозие чун “Забони порсӣ” мубоҳисоти доғест, ки миёни аъзои он дар мегирад ва дар натиҷа донистаниҳое рӯи об меояд ва пешниҳодҳои дақиқу матине тарҳ мешавад. Бад нест, ки Кумитаи истилоҳоти Тоҷикистон гоҳ-гудоре гузораш ба ин сафҳа биуфтад; шояд доманаи судрасонии он фарохтар шавад.
То кунун дар ин сафҳаи фейсбукӣ се санад ба унвони пешниҳод мунташир шудааст, ки имрӯз мехоҳам ба нахустини онҳо бипардозам: “Номи вазоратхонаҳо”.
Умеди Ҷайҳонӣ, фарҳехтаи тоҷики муқими Маскав, муаллифи ин пешниҳод аст, ки дар сафҳаи “Забони порсӣ” баҳси густардаеро барангехтааст. Умед бо рӯйкард ба моддаи 5-уми Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” менависад, ки “Коргузории мақомоти ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба забони давлатӣ сурат мегирад”. Аз ин рӯ салоҳ он аст, ки номи ниҳодҳои давлатӣ ҳам мутобиқ бо меъёрҳои забони расмӣ бошад. Вай бо руҷӯъ ба пешинаи давлатдории тоҷикон ва бавижа давлати Сомониён (ки мояи ифтихори расмии мост), пешниҳод мекунад, ки вазоратхонаҳо “девон” ном бигиранд. Ҳосили баҳси тӯлонӣ ин буд, ки шояд беҳтар аст номи “вазорат” боқӣ бимонад, чун вожаи “вазир” шакли арабишудаи “вичир” ё “гузир” ё “фарзин”-и порсист ва ниёзе ба тағйиру табдили он нест. Ва аз “девон” метавон ба ҷои “ҳукумат” ба шакли “Девони вазирон” баҳра бурд, ки дар оғози истиқлоли Тоҷикистон собиқа дошт. Феҳрести вазоратхонаҳоро бо таваҷҷуҳ ба пешниҳодҳои Умеди Ҷайҳонӣ ва дигар ширкаткунандагони баҳс инҷо меоварам:
• Вазорати адлия – Вазорати додгустарӣ;
• Вазорати кишоварзӣ ва ҳифзи табиат - Вазорати кишоварзӣ ва зистбум;
• Вазорати корҳои дохилӣ - Вазорати кишвар;
• Вазорати корҳои хориҷӣ - Вазорати умури хориҷӣ
• Вазорати маориф - Вазорати омӯзишу парвариш (“маъориф” дар номи ин вазорат тарҷумаи истилоҳи русии «просвещение» аст, ки дар форсӣ ба он “равшангарӣ” гӯянд);
• Вазорати мелиоратсия ва захираҳои об - Вазорати обу обёрӣ;
• Вазорати меҳнат ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ - Вазорати кору таъмини иҷтимоъӣ;
• Вазорати молия - Вазорати дороӣ;
• Вазорати мудофиа - Вазорати падофанд;
• Вазорати нақлиёт ва коммуникатсия - Вазорати роҳу иртиботот (ё Вазорати роҳу таробарӣ);
• Вазорати рушди иқтисод ва савдо - Вазорати иқтисоду бозаргонӣ;
• Вазорати тандурустӣ - Вазорати беҳдошт (ё Вазорати беҳдошту дармон);
• Вазорати фарҳанг - Вазорати фарҳангу ҳунар
• Вазорати энергетика ва саноат - Вазорати нерӯ ва саноеъ.
Хуб аст, ки соҳибназарон дар мавриди ин пешниҳодҳо дидгоҳҳои худро дар расонаҳо матраҳ кунанд, то шояд асолати давлатдории тоҷикон расман собит шавад.
Зимнан, дар ин гурӯҳи интернетии навпо, ки ҳудуди ду ҳафта пеш гушоиш ёфт ва феълан беш аз 600 узв дорад, назарпурсиҳои мухтасаре ҳам анҷом мегирад. Пурмубоҳисатарин пурсише, ки матраҳ шуд, марбут ба хатти ояндаи тоҷикон буд. Дар посух ба ин пурсиш, ки “хатти мо бояд чӣ бошад?” то ин лаҳза аз миёни 92 раъйдиҳанда 60 тан раъй додаанд, ки бозгашт ба хатти порсӣ танҳо роҳи наҷоти забони расмии Тоҷикистон аз буҳронест, ки дар он гирифтор мондааст. 18 тан муътақиданд, ки хатти забони форсии Тоҷикистон ҳамон беҳ, ки сириллик бимонад. Пешниҳодҳои кӯчактаре ҳам ҳастанд, ба монанди хатти авестоӣ бо 4 тарафдор, хатти лотин бо 3 тарафдор ва хатти паҳлавӣ бо 2 тарафдор. Панҷ тан ҳам тарҷеҳ додаанд раъйи мумтанеъ (бетараф) диҳанд.
Сафҳаи “Забони порсӣ” дар Facebook коргоҳи андешаҳост ҷиҳати беҳбуду равнақи забони мо, ки умед аст базудӣ дубора бидурахшад. Пешниҳодҳои ноби ин сафҳаро пайгирӣ хоҳем кард.
Friday, May 20, 2011
Shoes of Pious Men
Аз дӯсте дар Душанбе матни ривояте қадимиро бо таърифе имрӯзӣ ва ба забони русӣ дарёфт кардам. Дӯстам аз ман мехост, ки онро тарҷума ва инҷо мунташир кунам. Номи муаллифи матн бароям равшан нест. Дар Интернет ҷустуҷӯ кардам ва торнамоеро бо номи Bayushki.ru пайдо кардам, ки ин ривоят ва ривоёти дигареро аз дарвешон дошт; он ҳам бидуни зикри номи муаллиф. Ба ҳар рӯй, ин ривоятҳо баргирифта аз осори дарвешону сӯфиёни ғолибан порсигӯянд.
Инҷо нахуст баргардони порсии ин достони омӯзанда ва сипас матни русиашро мехонед.
Кафшҳои одамони порсо
Ду марди парҳезгору порсо ҳамзамон вориди масҷид шуданд. Яке кафшҳояшро аз пой кашид ва пушти дар канори ҳам чид. Дувумӣ ҳам кафшҳояро кашид, лингаҳои кафшашро рӯдаррӯи ҳам гузошту зери бағал гирифт ва вориди масҷид шуд.
Ин рӯйдод миёни одамони шарифу парҳезгори дигаре, ки канори дар ба тамошо нишаста буданд, баҳсе барангехт. Онҳо тасмим гирифтанд мушаххас кунанд, ки рафтори кадом як беҳтар буд. Яке гуфт:
- Он мард бо пои бараҳна вориди масҷид шуд. Пас оё беҳтар набуд, ки кафшҳояшро пушти дар бигзорад?
Дигарӣ истидлол кард:
- Шояд ба хотири он кафшҳояшро бо худаш бурд, то барояш ёдовари ин маҳалли муқаддас ва зарурати тавозуъу фурӯтанӣ бошад.
Он ду намоз гузорданду берун омаданд. Аҳли баҳс ба ду гурӯҳ бахш шуданд ва ҳар гурӯҳ атрофи қаҳрамони худ гирд омаданд ва ба тарҳи пурсишҳо оғоз карданд, то ангезаи коре, ки он ду бо кафшҳояшон карда буданд, равшан шавад. Марди аввал гуфт:
- Ман бо мулоҳизоти комилан маъмулӣ кафшҳоямро пушти дар гузоштам: агар касе мехост онҳоро бидуздад, имкони чирагӣ бар ин васвасаи гуноҳолудро меёфт ва бад-ин гуна метавонист бар тӯшаи охираташ биафзояд.
Шунавандагон шефтаи андешаи наҷибу шарифи ин мард шуданд, ки ба фикри дороии худ набуда ва таваккул ба Худо кардааст. Дар ҳамин ҳол марди дувум далели амалашро ба ҳаводоронаш тавзеҳ медод:
- Ман кафшҳоямро бо худ бурдам, чун агар онҳоро дар берун ҷо мегузоштам, онҳо эҳтимолан дар дили касе васвасаи дуздӣ эҷод мекарданд. Ва агар касе таслими он васваса мешуду кафшҳоро медуздид, дар рӯзи қиёмат маро ҳамдасти ҷурми худ медонист.
Ҳар касе, ки ин суханонро шунид, аз хираду наҷобати ин мард дар шигифтӣ фурӯ рафт.
Аммо баногоҳ марде дигар, ки дар он миён буд ва хирадманде ростин буд, фарёд зад:
- Эй бебасарон! Тайи муддате, ки шумо инҷо ғарқи эҳсосоти воло будеду ҳамдигарро бо намунаҳои парҳезгорию порсоӣ саргарм мекардед, як чизи воқеъӣ иттифоқ уфтод.
Ҳама бо ҳам пурсиданд:
- Чи иттифоқ уфтод?
Марди хирадманд идома дод:
- Ҳеч кас васвасаи дуздидани кафшҳоро дар дил надошт. Васвасае дар кор набуд. Он гуноҳкори фарзӣ аз канори кафшҳо нагузашт. Ба ҷои ӯ як инсони дигар вориди масҷид шуд. Касе, ки кафше ба по надошт, то онро пушти дар бигзорад ё зери бағал. Побараҳна вориди масҷид шуд ва касе мутаваҷҷеҳи рафтори ӯ набуд. Худи ӯ камтар аз ҳама нигарони бардошти дигарон аз худаш буд. Вале ба далели самимияти намози вай дар ин масҷид имрӯз ӯ ба таври комилан ғайримустақим ба ҳамаи дуздони билқувва, ки метавонистанд кафшҳоро бидузданд ё надузданд ва ҳамчунин ба онҳое, ки шояд аз дуздӣ худдорӣ мекарданду ислоҳ мешуданд, кумак кард. Магар ҳанӯз дарнаёфтаед, ки корбурди усули порсоию парҳезгорӣ - сарфи назар аз ин ки чи қадр зебову писандида аст – дар баробари хираду хирадмандони ростин ранг мебозаду беарзиш мешавад?
Ин ривоят борҳо таъриф шуда ва баргирифта аз омӯзаҳои тариқати хилватия аст, ки Умари Хилватӣ поягузори он аст. Дар он баҳсе матраҳ шуда, ки дар миёни дарвешон бисёр маъруф аст: ононе, ки дар вуҷуди худ фурӯзаҳо (хусисиёт)-и хосси даруниро парвариш медиҳанд, нисбат ба онҳое, ки танҳо тибқи усули ахлоқии мушаххасе рафтор мекунанд, бар ҷомеъа, бар тӯдаҳо таъсири бештар мегузоранд. Гурӯҳи аввал “пайрави рафтори воқеъӣ” ҳастанд, дар ҳоле ки гурӯҳи дуввум “намедонанд, аммо донишбозӣ мекунанд”.
Туфли благочестивых людей
Два благочестивых и достойных человека вошли в мечеть в одно и то же время. Первый снял свои туфли, аккуратно придвинув к друг дружке, оставил за дверью. Второй тоже снял туфли, сложил их подметками, и сунув за пазуху, вошел в мечеть.
Это событие возбудило спор между другими благочестивыми и достойными людьми, которые сидели у входа и все видели. Они решили выяснить, кто из этих двух поступил лучше. «человек в мечеть вошел босой – так не лучше ли было оставить свою обувь за дверью?» « Мы не учитываем одного: он мог взять с собой туфли для того, чтобы они ему напоминали о священном месте, о должном смирении, возразил другой». Но вот те люди, совершив молитву, вышли на улицу. Спорщики, разделившиеся на два лагеря окружили каждый своего героя и стали расспрашивать, чем были продиктованы их поступки. Первый человек сказал: « Я оставил свои туфли за дверью, руководствуясь вполне обычными соображениями: если бы кто-нибудь захотел их украсть, он имел бы возможность побороть свое греховное искушение и таким образом приобрел бы заслугу для будущей жизни».
Слушатели были восхищены благородным образом мыслей этого человека, который так мало заботился о своей собственности и отдался на волю случая. В это же время второй человек объяснил своим сторонникам: «Я взял туфли с собой потому, что оставь я их на улице, он могли бы возбудить соблазн в душе какого-нибудь человека. Тот, кто подался бы искушению и украл их, сделал бы меня сообщником на страшном суде». Мудрость и благородство этого человека привело в восторг всех, кто его слушал.
Но в этот момент другой человек, присутствующий среди них, который был настоящим мудрецом, воскликнул:
- О слепцы! Пока вы здесь предавались возвышенным чувствам, развлекая друг-друга примерами благородства, произошло нечто реальное.
- Что произошло? – спросили все разом.
- Никто не был искушен туфлями, продолжал мудрец, никто не был искушаем туфлями. Предполагаемый грешник не прошел мимо них. Вместо этого в мечеть вошел другой человек. У него не было туфель совсем, так что он не мог ни оставить их снаружи, ни внести их внутрь. Никто не заметил его поведения. А сам он меньше всего думал о том, какое впечатление он произведет на тех, кто на него смотрит или не смотрит. Но благодаря реальной искренности его молитвы сегодня в этой мечети самым непосредственным образом помогли всем потенциальным ворам, которые могли или не могли украсть туфли или могли бы исправиться, устояв перед искушением.
Разве вы не поняли еще, что практика благочестия, какой бы прекрасной она не была сама по себе, теряет свою ценность, когда узнаешь о существовании реальных мудрецов.
Это сказание приводится довольно часто. Оно взято из учений ордена Килватийа («Затворники»), основанного Омаром Килвати. В ней иллюстрируются аргумент, общеизвестный среди дервишей: те, кто развивает в себе особые внутренние качества, оказывает большое влияние на общество, чем те, кто пытается действовать только согласно определенным моральным принципам. Первые называются «люди реального действия», а вторые-«те, кто не знает, но играет в знание».
Инҷо нахуст баргардони порсии ин достони омӯзанда ва сипас матни русиашро мехонед.
Кафшҳои одамони порсо
Ду марди парҳезгору порсо ҳамзамон вориди масҷид шуданд. Яке кафшҳояшро аз пой кашид ва пушти дар канори ҳам чид. Дувумӣ ҳам кафшҳояро кашид, лингаҳои кафшашро рӯдаррӯи ҳам гузошту зери бағал гирифт ва вориди масҷид шуд.
Ин рӯйдод миёни одамони шарифу парҳезгори дигаре, ки канори дар ба тамошо нишаста буданд, баҳсе барангехт. Онҳо тасмим гирифтанд мушаххас кунанд, ки рафтори кадом як беҳтар буд. Яке гуфт:
- Он мард бо пои бараҳна вориди масҷид шуд. Пас оё беҳтар набуд, ки кафшҳояшро пушти дар бигзорад?
Дигарӣ истидлол кард:
- Шояд ба хотири он кафшҳояшро бо худаш бурд, то барояш ёдовари ин маҳалли муқаддас ва зарурати тавозуъу фурӯтанӣ бошад.
Он ду намоз гузорданду берун омаданд. Аҳли баҳс ба ду гурӯҳ бахш шуданд ва ҳар гурӯҳ атрофи қаҳрамони худ гирд омаданд ва ба тарҳи пурсишҳо оғоз карданд, то ангезаи коре, ки он ду бо кафшҳояшон карда буданд, равшан шавад. Марди аввал гуфт:
- Ман бо мулоҳизоти комилан маъмулӣ кафшҳоямро пушти дар гузоштам: агар касе мехост онҳоро бидуздад, имкони чирагӣ бар ин васвасаи гуноҳолудро меёфт ва бад-ин гуна метавонист бар тӯшаи охираташ биафзояд.
Шунавандагон шефтаи андешаи наҷибу шарифи ин мард шуданд, ки ба фикри дороии худ набуда ва таваккул ба Худо кардааст. Дар ҳамин ҳол марди дувум далели амалашро ба ҳаводоронаш тавзеҳ медод:
- Ман кафшҳоямро бо худ бурдам, чун агар онҳоро дар берун ҷо мегузоштам, онҳо эҳтимолан дар дили касе васвасаи дуздӣ эҷод мекарданд. Ва агар касе таслими он васваса мешуду кафшҳоро медуздид, дар рӯзи қиёмат маро ҳамдасти ҷурми худ медонист.
Ҳар касе, ки ин суханонро шунид, аз хираду наҷобати ин мард дар шигифтӣ фурӯ рафт.
Аммо баногоҳ марде дигар, ки дар он миён буд ва хирадманде ростин буд, фарёд зад:
- Эй бебасарон! Тайи муддате, ки шумо инҷо ғарқи эҳсосоти воло будеду ҳамдигарро бо намунаҳои парҳезгорию порсоӣ саргарм мекардед, як чизи воқеъӣ иттифоқ уфтод.
Ҳама бо ҳам пурсиданд:
- Чи иттифоқ уфтод?
Марди хирадманд идома дод:
- Ҳеч кас васвасаи дуздидани кафшҳоро дар дил надошт. Васвасае дар кор набуд. Он гуноҳкори фарзӣ аз канори кафшҳо нагузашт. Ба ҷои ӯ як инсони дигар вориди масҷид шуд. Касе, ки кафше ба по надошт, то онро пушти дар бигзорад ё зери бағал. Побараҳна вориди масҷид шуд ва касе мутаваҷҷеҳи рафтори ӯ набуд. Худи ӯ камтар аз ҳама нигарони бардошти дигарон аз худаш буд. Вале ба далели самимияти намози вай дар ин масҷид имрӯз ӯ ба таври комилан ғайримустақим ба ҳамаи дуздони билқувва, ки метавонистанд кафшҳоро бидузданд ё надузданд ва ҳамчунин ба онҳое, ки шояд аз дуздӣ худдорӣ мекарданду ислоҳ мешуданд, кумак кард. Магар ҳанӯз дарнаёфтаед, ки корбурди усули порсоию парҳезгорӣ - сарфи назар аз ин ки чи қадр зебову писандида аст – дар баробари хираду хирадмандони ростин ранг мебозаду беарзиш мешавад?
Ин ривоят борҳо таъриф шуда ва баргирифта аз омӯзаҳои тариқати хилватия аст, ки Умари Хилватӣ поягузори он аст. Дар он баҳсе матраҳ шуда, ки дар миёни дарвешон бисёр маъруф аст: ононе, ки дар вуҷуди худ фурӯзаҳо (хусисиёт)-и хосси даруниро парвариш медиҳанд, нисбат ба онҳое, ки танҳо тибқи усули ахлоқии мушаххасе рафтор мекунанд, бар ҷомеъа, бар тӯдаҳо таъсири бештар мегузоранд. Гурӯҳи аввал “пайрави рафтори воқеъӣ” ҳастанд, дар ҳоле ки гурӯҳи дуввум “намедонанд, аммо донишбозӣ мекунанд”.
Туфли благочестивых людей
Два благочестивых и достойных человека вошли в мечеть в одно и то же время. Первый снял свои туфли, аккуратно придвинув к друг дружке, оставил за дверью. Второй тоже снял туфли, сложил их подметками, и сунув за пазуху, вошел в мечеть.
Это событие возбудило спор между другими благочестивыми и достойными людьми, которые сидели у входа и все видели. Они решили выяснить, кто из этих двух поступил лучше. «человек в мечеть вошел босой – так не лучше ли было оставить свою обувь за дверью?» « Мы не учитываем одного: он мог взять с собой туфли для того, чтобы они ему напоминали о священном месте, о должном смирении, возразил другой». Но вот те люди, совершив молитву, вышли на улицу. Спорщики, разделившиеся на два лагеря окружили каждый своего героя и стали расспрашивать, чем были продиктованы их поступки. Первый человек сказал: « Я оставил свои туфли за дверью, руководствуясь вполне обычными соображениями: если бы кто-нибудь захотел их украсть, он имел бы возможность побороть свое греховное искушение и таким образом приобрел бы заслугу для будущей жизни».
Слушатели были восхищены благородным образом мыслей этого человека, который так мало заботился о своей собственности и отдался на волю случая. В это же время второй человек объяснил своим сторонникам: «Я взял туфли с собой потому, что оставь я их на улице, он могли бы возбудить соблазн в душе какого-нибудь человека. Тот, кто подался бы искушению и украл их, сделал бы меня сообщником на страшном суде». Мудрость и благородство этого человека привело в восторг всех, кто его слушал.
Но в этот момент другой человек, присутствующий среди них, который был настоящим мудрецом, воскликнул:
- О слепцы! Пока вы здесь предавались возвышенным чувствам, развлекая друг-друга примерами благородства, произошло нечто реальное.
- Что произошло? – спросили все разом.
- Никто не был искушен туфлями, продолжал мудрец, никто не был искушаем туфлями. Предполагаемый грешник не прошел мимо них. Вместо этого в мечеть вошел другой человек. У него не было туфель совсем, так что он не мог ни оставить их снаружи, ни внести их внутрь. Никто не заметил его поведения. А сам он меньше всего думал о том, какое впечатление он произведет на тех, кто на него смотрит или не смотрит. Но благодаря реальной искренности его молитвы сегодня в этой мечети самым непосредственным образом помогли всем потенциальным ворам, которые могли или не могли украсть туфли или могли бы исправиться, устояв перед искушением.
Разве вы не поняли еще, что практика благочестия, какой бы прекрасной она не была сама по себе, теряет свою ценность, когда узнаешь о существовании реальных мудрецов.
Это сказание приводится довольно часто. Оно взято из учений ордена Килватийа («Затворники»), основанного Омаром Килвати. В ней иллюстрируются аргумент, общеизвестный среди дервишей: те, кто развивает в себе особые внутренние качества, оказывает большое влияние на общество, чем те, кто пытается действовать только согласно определенным моральным принципам. Первые называются «люди реального действия», а вторые-«те, кто не знает, но играет в знание».
Wednesday, May 18, 2011
To Leave a Better World Behind
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Қарор буд имшаб дар идомаи баҳси забони порсӣ матлабе бинависам. Ва доштам менавиштам, ки баногоҳ паёме такондиҳанда аз дӯсти даврони бачагиам дар Душанбе дарёфт шуд ва мавзӯъ иваз шуд.
Дӯстам мегуфт, падараш даргузаштааст. Вақте ба телефуни ҳамроҳаш занг задам, садои гиряву шеван маҷоле барои гуфтугӯ намегузошт. Бо ҳоли низор ба пои роёна нишастам, ки ин чанд сатрро қаламӣ (роёнаӣ) кунам, бо диле пур аз андӯҳ, аммо аз роҳи дур. Шунидани хабари бад таҷрубаи бадест ва бадтарини он шунидани хабари бад аз роҳи дур аст; ҳангоме ки тозатарин фанновариҳои иртиботӣ ҳам ҷои холиатро пур намекунад. Аҳаммияти иҳзори андӯҳ ба андозаи ибрози шодист ва вақте он муяссар намешавад ва бурун намеояд, ғам дар сина реша медавонад ва табдил ба ғусса мешавад; ғуссае ниҳодина ва музмин.
Устод Исроил Файзиев, падари дӯстам Илҳомро аз даврони кӯдакӣ мешинохтам. Қадди баланду бовиқори ӯ барои мо, кӯдакони дабиристон, тимсоли пруфессур шуда буд. Ва ӯ пруфессур буд. Устоди физику риёзиёт дар Донишкадаи пулитекник, ки баъдан “Донишгоҳи Текникии Тоҷикистон” номгузорӣ шуд. Дуктур Исроил Файзиев, ки рӯзи 5 маи соли 1937 дар шаҳри Истаравшан ба дунё омад ва тайи панҷоҳ соли ахир дар заминаи риёзиёт ва физик пажӯҳишҳое кард ва ба мақомҳое даст ёфт, ки дар торихи муъосири илми физик ва риёзиёти Тоҷикистон ӯро барои ҳамеша мондагор мекунад. Дар бораи шевашиносии физик рисолаҳое ба забони русӣ мунташир кард ва ба дараҷоте аз дониши риёзиёту физик расид, ки мояи ифтихори сарзамини мо буд.
Ба унвони касе, ки то кунун ба улуми дақиқ таваҷҷуҳи кофӣ надодаам, худро дар баробари равони шоди Исроил Файзиев бидеҳкор (қарздор) донистам, бо дарки ин ҳақиқат, ки бидуни илмҳои дақиқ ва пешрафти ин улум ҳеч кишваре ба ҷойгоҳе нарасидааст. Ва шояд ин мавриди муносиб аст, ки ба Шӯравӣ ва улумаш дуруду сано бифиристем. Мухолифате бо ин андеша надорам, бавижа ин ки фароварда (маҳсул)-аш Исроил Файзиев бошад.
Ёдам меояд марди фозиле, ки бо салобате муносиби ҳоли худ зоҳир мешуд ва мо, бачаҳоро, ёрое набуд, ки аз ӯ бипурсем чи ҳоле дорад. Пруфессур Файзиев барои мо ҷовидона пруфессур буд; марде босалобат, бо ваҷоҳате ҷиддӣ ва бамаротиб ҷиддитар аз ваҷоҳати омӯзгорони физики мо, ки моро мутаваҷҷеҳи ҳақиқати илм мекард. Аз чеҳраи бузургвори шодравон буд, ки ҳақиқати илм барои ман парданамо мешуд; чеҳрае оганда аз ҳуҷбу ҳаёву шарофат, ки кӯчактарин талоше барои худнамоиро надошт. Исроил Файзиев як чеҳраи илмӣ ба тамоми маъно буд ва ба унвони як устоди ростин худ ба худ ҳисси эҳтиром бармеангехт.
Исроил Файзиев аз худ панҷ фарзанди барӯманде баҷо гузошт, ки ҳар кадом дар заминае фаъъоланд ва дарахти маърифат мекоранд; ва ин шуғлест, ки аз падар ба ирс бурдаанд.
Аммо барои ман суоле, ки ҳамчунон побарҷост, ин аст, ки исроил-файзиевҳои азиз дар гузоранд ва умри кӯтоҳи худ ба сар мебаранд. Чи касе қарор аст, ки ин дарахти маърифатро сабз нигоҳ дораду анбӯҳ кунад? Он чи бар ман ғалаба карда, танҳо андӯҳи аз даст додани падари дӯстам нест, ки шаҳомати ҳузураш барои мо маънии “дуктуро” ва “устодии донишгоҳ”-ро тафҳим мекард. Он чи рафту меравад, мафҳуми “устодии донишгоҳ” аст, ки бо гузори замон ҳар чи камтару камтар мутародифи воқеъиашро дар зиндагии воқеъӣ мебинем. Устоде, ки муҳимтарин дағдағаи зеҳниаш андӯхтани дониш ва вогузор кардани он ба наслҳои ҷавон аст; устоде, ки дар миёни дафтарчаи имтиҳонот мудом дунболи даромаде изофӣ намегардад. Бо рафтани бузургчеҳраҳое, ки даврони шӯравӣ офарида буд, оё мафҳуми “устод” ҳам бакуллӣ иваз намешавад? Оё давлати навпои мо ба мараҳилае расидааст, ки бузургоне чун Исроил Файзиевро бозпарварад, ва агар фосилаи мо аз ин марҳила дур аст, оё фурсат муносиб нест, ки ба он биандешем ва чеҳраҳоеро бозофаринем, ки фардои мо дар ҷаҳони физик ва риёзиёт ва дигар илмҳои дақиқро равшантар аз имрӯз бикунанд?
Ин пурсишест пешорӯи посухдиҳандагони рӯзгор. Имрӯза донишпажӯҳони тоҷик дар вазъе ба сар мебаранд, ки ба ҳеч рӯй орзуи Исроил Файзиев ва бузургворони дигаре набуд, ки дар ин рӯзгори номусоъид умри худро дареғ доштанд. Боқии умри онон бояд ҳазинаи беҳбуди зиндагии данишпажӯҳон шавад. Донишпажӯҳонро зиндагии мураффаҳтар бидиҳем, то дунёи зеботару мураффаҳтареро аз худ ба ёдгор бигзоранд.
Tuesday, May 10, 2011
Using Borrowings in Persian
Корбурди вомвожаҳо дар порсӣ
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Яке аз расонаҳои байнулмилалӣ як навиштаи манро дар гӯшае аз торнамо (сайт)-и худ мунташир кардааст. Ман аз ин амал истиқбол мекунам, бавижа агар имкони изҳори назар вуҷуд дошта бошад, то аз маҳдудаи дӯстону наздикону ҳамандешони худам берун биёям ва ба дидгоҳҳое гӯш диҳам, ки гоҳ сад дарсад хилофи дидгоҳу тасаввури ман ҳастанд.
Агар медонистам, ки қарор аст он мақола дар як расонаи интернетӣ мунташир шавад, мутмаиннан коре дигар мекардам ва матлабро ба гунае дигар менавиштам. Хабар надоштам ва шояд ҳам хуб буд, ки хабар надоштам, то дидгоҳҳои мухотабон маро ғофилгир кунад. Баъдан дарёфтам, ки кӯтоҳӣ аз ман аст. Дар бисёре аз мавридҳо тавзеҳи вожаҳои ноошно ё камтар ошно фаромӯшам шуда буд ва набояд мешуд.
Ҳамаи дидгоҳҳо эътирозӣ набуданд. Дӯстоне бо лутфу марҳамат аз навиштаи ноқобил тақдир карданд, аммо шуморе аз хонандагони матлаб ба сутӯҳ омада буданд, чун мафҳуми бисёре аз вожаҳо барояшон ноошно буд. Касе бо номи “Ориёӣ аз Суғд” навишта буд:
“Дориюш! Номи зебои форсиро баргузидӣ! Забони покизаи форсиро бо вожаҳои арабии сомӣ мисли ту касе шояд олуда насозад!”
Такондиҳанда буд ин паём. Чун ҳаргиз тасаввури ман ин набуд, ки навиштаҳоям саршор аз вожаҳои ноошнои тозӣ (арабӣ) аст. Аммо, ба худам фикр кардам, агар бо талошу фишор бар зеҳнам “ҳамаи навиштаҳоям оганда аз вожаҳо ва чамҳои порсӣ будӣ, чи касе омоҷи маро дарёфтӣ?” Он ҳангом водор ба боз кардани қавсайн пас аз ҳар вожае мешудам, ки барои ҳар чашме озоранда аст, ва мухлил (халаловар)-и зеҳну идрок. Ва аслан, ифроту тафрит (две крайности – рус.)-ро дар ҳеч заминае писандида намедонам. Иттифоқан, хушо ба ҳоли мо, ки забони арабиро дами даст дорем ва метавонем бо корбурди он вожасозӣ кунем. Ин на бад-он маъност, ки порсӣ оҷиз аз тавлиди вожаҳои тоза аст. Ба ҳеч рӯй. Дуруст бар хилофи ин бовари ғалат, порсӣ аз вожасозтарин забонҳои ҷаҳон аст, агар маҷолаш бидиҳанд. Аммо вуҷуди забони тозӣ (арабӣ) барои порсӣ ҳам судманд аст. Чаро?
Забони инглисӣ ҳамарӯза даҳҳо ва гоҳ садҳо вожаи тоза мепазирад ва Фарҳанги Оксфурд ҳамасола дигарбора мунташир мешавад; обистани вожаҳо ва истилоҳоти тоза. Бахши қобили таваҷҷуҳе аз вожаҳои тозаворид дар забони инглисӣ асолати инглисӣ надоранд, балки реша дар юнонию лотин доранд. Барои намуна, барои як инглисӣ осонтар набуд, ки ба ҷои oculist-и лотин “eye healer” ё “eye doctor”-ро ба кор бибарад (ба маънои “чашмпизишк”)? Мусалламан, мафҳумтар аст, аммо мумкин аст шунавандаро банохудогоҳ ба олами физикӣ ва малмусе бибарад, ки дар он “eye” (чашм) маъноҳои фаровони дигар ҳам дорад, дар ҳоле ки вожаи вомӣ (қарзӣ) ё бегонаи “oculist” як мафҳум бештар надорад ва мустақиман хиёлу тасаввури шунавандаю хонандаро ба тахтаи ҳарфҳои дурушту айнакҳои кулуфту зумухт (дағал)-и чашмпизишк мебарад. Яъне вожаҳои вомӣ забонро ғанитар мекунанд ва бар бори маъноии забон меафзоянд. Дақиқан ҳамин нақши забони лотин барои инглисиро тайи садҳо сол забони тозӣ (арабӣ) барои порсӣ бозӣ карда ва натиҷааш ҳам бисёр судманд будааст.
Аммо мантиқи вом (қарз) гирифтани вожа дар забони пешрафтае чун инглисӣ мутафовит аст. Барои намуна, вожаи “компютер” (computer) решаи инглисӣ надорад ва аз computare-и лотин ба маънои “шумурдан” меояд. Агар инглисиҳо мехостанд онро ба як вожаи инглисии ноб табдил кунанд, шакли он “counter” мешуд. Дар ҳоле ки “counter” ба маънои “шуморанда” ё “дастгоҳи шуморанда” (кунтур) мафҳум ва корбурди дигаре дорад. Аз ин рӯ инглисиҳо бо пазируфтани вожаи лотини computare барои сохтани вожаҳои compute, computing, computer бар бори маъноии забонашон афзудаанд, на танҳо бар бори вожагонӣ (луғавӣ)-и он. Яъне дар забони инглисӣ ба ҳеч рӯй наметавон ба ҷои computer чизе ба монанди counter гуфт ё онро ҷойгузин кард. Ҳар кадом аз ин ду вожа ҷой ва корбурди худро доранд, бо ин ки маънии таҳтуллафзии ҳар ду яксон аст.
Аммо дар забони порсӣ (чи дар Осиёи Миёна ва чи дар Эрону Афғонистон) фаровонанд вожаҳое, ки бар бори маъноии забон чизе намеафзоянд, балки бори вожагонӣ (луғавӣ)-и изофӣ ҳастанд. Ба монанди “азияту озор”, ки “азият”-и арабӣ дар он дақиқан маънои “озор”-и порсиро дорад ва чизе ба мазмуни иборат намеафзояд. Ба монанди он иборатҳои бисёре дорем, чун “ҳақорату хорӣ”, “шарофату номус”, “далерию шуҷоъат”, “лаёқату сазоворӣ”, “хурофоту хушкабоварӣ”, “ҷалолу зебоӣ” ва ғайра, ки ҳама таркибҳое аз вожаҳои ҳаммаънои порсию арабӣ ҳастанд, аммо вожаҳои бегонаи он мафҳуми тозаеро вориди забон накардаанд, балки такрори ҳамон мафҳуми порсианд.
Аз ин рӯ корбурди вожаҳои бегона, чи арабию чи русиро беҳуда ва хилофи иззати забони модаримон намедонам; агар он вожаҳо бар бори маъноии забон меафзоянд ва онро ғанитар мекунанд. Вале агар он вожаи вомӣ (қарзӣ) дар забони ман муъодиле дорад ва ниёзе ба ҳузури он дар забони ман нест, метавон аз он сарфи назар кард. Ин мавзӯъро дар ногуфтаҳои баъдӣ мешавад пайгирӣ кард.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Яке аз расонаҳои байнулмилалӣ як навиштаи манро дар гӯшае аз торнамо (сайт)-и худ мунташир кардааст. Ман аз ин амал истиқбол мекунам, бавижа агар имкони изҳори назар вуҷуд дошта бошад, то аз маҳдудаи дӯстону наздикону ҳамандешони худам берун биёям ва ба дидгоҳҳое гӯш диҳам, ки гоҳ сад дарсад хилофи дидгоҳу тасаввури ман ҳастанд.
Агар медонистам, ки қарор аст он мақола дар як расонаи интернетӣ мунташир шавад, мутмаиннан коре дигар мекардам ва матлабро ба гунае дигар менавиштам. Хабар надоштам ва шояд ҳам хуб буд, ки хабар надоштам, то дидгоҳҳои мухотабон маро ғофилгир кунад. Баъдан дарёфтам, ки кӯтоҳӣ аз ман аст. Дар бисёре аз мавридҳо тавзеҳи вожаҳои ноошно ё камтар ошно фаромӯшам шуда буд ва набояд мешуд.
Ҳамаи дидгоҳҳо эътирозӣ набуданд. Дӯстоне бо лутфу марҳамат аз навиштаи ноқобил тақдир карданд, аммо шуморе аз хонандагони матлаб ба сутӯҳ омада буданд, чун мафҳуми бисёре аз вожаҳо барояшон ноошно буд. Касе бо номи “Ориёӣ аз Суғд” навишта буд:
“Дориюш! Номи зебои форсиро баргузидӣ! Забони покизаи форсиро бо вожаҳои арабии сомӣ мисли ту касе шояд олуда насозад!”
Такондиҳанда буд ин паём. Чун ҳаргиз тасаввури ман ин набуд, ки навиштаҳоям саршор аз вожаҳои ноошнои тозӣ (арабӣ) аст. Аммо, ба худам фикр кардам, агар бо талошу фишор бар зеҳнам “ҳамаи навиштаҳоям оганда аз вожаҳо ва чамҳои порсӣ будӣ, чи касе омоҷи маро дарёфтӣ?” Он ҳангом водор ба боз кардани қавсайн пас аз ҳар вожае мешудам, ки барои ҳар чашме озоранда аст, ва мухлил (халаловар)-и зеҳну идрок. Ва аслан, ифроту тафрит (две крайности – рус.)-ро дар ҳеч заминае писандида намедонам. Иттифоқан, хушо ба ҳоли мо, ки забони арабиро дами даст дорем ва метавонем бо корбурди он вожасозӣ кунем. Ин на бад-он маъност, ки порсӣ оҷиз аз тавлиди вожаҳои тоза аст. Ба ҳеч рӯй. Дуруст бар хилофи ин бовари ғалат, порсӣ аз вожасозтарин забонҳои ҷаҳон аст, агар маҷолаш бидиҳанд. Аммо вуҷуди забони тозӣ (арабӣ) барои порсӣ ҳам судманд аст. Чаро?
Забони инглисӣ ҳамарӯза даҳҳо ва гоҳ садҳо вожаи тоза мепазирад ва Фарҳанги Оксфурд ҳамасола дигарбора мунташир мешавад; обистани вожаҳо ва истилоҳоти тоза. Бахши қобили таваҷҷуҳе аз вожаҳои тозаворид дар забони инглисӣ асолати инглисӣ надоранд, балки реша дар юнонию лотин доранд. Барои намуна, барои як инглисӣ осонтар набуд, ки ба ҷои oculist-и лотин “eye healer” ё “eye doctor”-ро ба кор бибарад (ба маънои “чашмпизишк”)? Мусалламан, мафҳумтар аст, аммо мумкин аст шунавандаро банохудогоҳ ба олами физикӣ ва малмусе бибарад, ки дар он “eye” (чашм) маъноҳои фаровони дигар ҳам дорад, дар ҳоле ки вожаи вомӣ (қарзӣ) ё бегонаи “oculist” як мафҳум бештар надорад ва мустақиман хиёлу тасаввури шунавандаю хонандаро ба тахтаи ҳарфҳои дурушту айнакҳои кулуфту зумухт (дағал)-и чашмпизишк мебарад. Яъне вожаҳои вомӣ забонро ғанитар мекунанд ва бар бори маъноии забон меафзоянд. Дақиқан ҳамин нақши забони лотин барои инглисиро тайи садҳо сол забони тозӣ (арабӣ) барои порсӣ бозӣ карда ва натиҷааш ҳам бисёр судманд будааст.
Аммо мантиқи вом (қарз) гирифтани вожа дар забони пешрафтае чун инглисӣ мутафовит аст. Барои намуна, вожаи “компютер” (computer) решаи инглисӣ надорад ва аз computare-и лотин ба маънои “шумурдан” меояд. Агар инглисиҳо мехостанд онро ба як вожаи инглисии ноб табдил кунанд, шакли он “counter” мешуд. Дар ҳоле ки “counter” ба маънои “шуморанда” ё “дастгоҳи шуморанда” (кунтур) мафҳум ва корбурди дигаре дорад. Аз ин рӯ инглисиҳо бо пазируфтани вожаи лотини computare барои сохтани вожаҳои compute, computing, computer бар бори маъноии забонашон афзудаанд, на танҳо бар бори вожагонӣ (луғавӣ)-и он. Яъне дар забони инглисӣ ба ҳеч рӯй наметавон ба ҷои computer чизе ба монанди counter гуфт ё онро ҷойгузин кард. Ҳар кадом аз ин ду вожа ҷой ва корбурди худро доранд, бо ин ки маънии таҳтуллафзии ҳар ду яксон аст.
Аммо дар забони порсӣ (чи дар Осиёи Миёна ва чи дар Эрону Афғонистон) фаровонанд вожаҳое, ки бар бори маъноии забон чизе намеафзоянд, балки бори вожагонӣ (луғавӣ)-и изофӣ ҳастанд. Ба монанди “азияту озор”, ки “азият”-и арабӣ дар он дақиқан маънои “озор”-и порсиро дорад ва чизе ба мазмуни иборат намеафзояд. Ба монанди он иборатҳои бисёре дорем, чун “ҳақорату хорӣ”, “шарофату номус”, “далерию шуҷоъат”, “лаёқату сазоворӣ”, “хурофоту хушкабоварӣ”, “ҷалолу зебоӣ” ва ғайра, ки ҳама таркибҳое аз вожаҳои ҳаммаънои порсию арабӣ ҳастанд, аммо вожаҳои бегонаи он мафҳуми тозаеро вориди забон накардаанд, балки такрори ҳамон мафҳуми порсианд.
Аз ин рӯ корбурди вожаҳои бегона, чи арабию чи русиро беҳуда ва хилофи иззати забони модаримон намедонам; агар он вожаҳо бар бори маъноии забон меафзоянд ва онро ғанитар мекунанд. Вале агар он вожаи вомӣ (қарзӣ) дар забони ман муъодиле дорад ва ниёзе ба ҳузури он дар забони ман нест, метавон аз он сарфи назар кард. Ин мавзӯъро дар ногуфтаҳои баъдӣ мешавад пайгирӣ кард.
Friday, May 06, 2011
'Amu' Never Dies
Амӯ ҳаргиз намемирад
“Амак” садояш мекардам ва бамаротиб азизтар аз амӯҳоям буд. Аз солҳои аввали ғурбат, ки баргаштам “амак” “амӯ” шуда буд, ба гӯиши роиҷ дар Эрон. Аммо амӯи ман ҳамон марди фарзона, пурдониш, фурӯтан, бозаковат, хушмашраб ва бузургворе буд, ки буд. Дар даврони кӯдакӣ мояи шигифтиҳову ҳаваси ман; ҳамеша дӯст дошам, ки бузург шавам ва мисли ӯ рӯи мизам даҳҳо китобро бичинам ва муддате пушти он девори китоб пинҳон бимонам ва китобҳои тозаеро аз ҷаъбаи донишам берун бикашаму тақдим кунам.
Боймуҳаммад Боев барои ман намунаи як инсони комил буд ва аз нахустин устодонам. Аз ҳафтсолагӣ тарғибам мекард, ки ҳар рӯз 10 адад аз вожаҳои “Фарҳанги забони тоҷикӣ”-ро ҳамроҳ бо байтҳои намунааш фаро бигирам. Мегуфт: “Агар ҳар рӯз 10 луғати нав ёд бигирӣ, пас аз 10 рӯз 100 калима ва дар як моҳ 300 калимаи тоза омӯхтаӣ ва забонат беш аз пеш сайқал ёфтааст.” Субҳҳо ба давидану варзиш вомедошт ва дар ҳоле, ки вазнаҳои сангинро баланд мекард, мегуфт: “Тарбияти бадан ба рушди мағзат ҳам кумак мекунад”. Китобхонааш ганҷинаи бебаҳое буд, ки аз он ҳар бор китоберо бароям вом медод, то бихонаму пас бидиҳам.
Ба ҳамшогирдиҳоям бо ифтихор мегуфтам: “Калон шавам, “психолог” мешавам.” Кӯдакони дигар тасаввуре аз ин вожа надоштанд ва аз ман мехостанд тавзеҳ диҳам, ки “психолог”, яъне чӣ. Мегуфтам: “Психолог одамест, ки ба ту нигоҳ мекунад ва мефаҳмад, ки дар мағзат чи фикрҳое дорӣ, чи мехоҳӣ, чи бояд бикунӣ ва чи кор набояд бикунӣ. Психолог одами нағз аст. Психолог амаки ман аст”.
Ин орзуи ман фақат як хобу хиёли кӯдакона набуд. Аз кӯдакӣ дар миёни навиштаҳои равоншинохтии амӯ мегаштам ва ҳар чи гирам меуфтод, мехондам; ҳеч намефаҳмидам, аммо мехондам, то шояд чизе ба мағзам роҳ ёбад ва мисли амӯ шавам. Маҷаллаҳои кӯчаки равоншиносӣ ба забони русӣ, ки аз Маскав барояшон меомад, лаҳзаҳои кӯдакии маро пур карда буд. Аз худи ӯ мехостам, ки бароям мафҳумҳоро тавзеҳ диҳад. Ӯ бо камоли майл ва бо ҳавсала ин корро мекард. Соли 1983 буд, ки китоби устодаш Шалва Амонашвилиро ба дастам дод; китобе нафис бо номи ҷаззоби “Здравствуйте, дети!”, ки ба омӯзгорон наҳваи бархурд бо шогирдонашонро таълим медод ва ин ки бо чи шигирду шеваҳои тозае донишмӯзонро ба фаро гирифтани дониш ташвиқ кунанд. Бо гӯш додан ба суҳбатҳои амӯ ва бо хондани китоб худ ба худ он омӯзаҳоро бо шеваҳои омӯзишии муъаллимони мактабамон муқоиса мекардам ва мушоҳидаҳоямро ба амӯ таъриф мекардам ва нуқоти заъфу қуввати иддаъоҳоямро аз ӯ мешунидам.
Мантиқро бароям меомӯзонд. Достони кӯдаконае навишта будам, ки дар таркибаш ҷумлае бад-ин шарҳ буд: “Кӯдаки навзод печида дар қундоқ меларзид ва дандонҳояш ба ҳам мехурд”. Амӯ зимни ташвиқи фаровон дар гӯшае аз дафтарам навишта буд: “Кӯдаки навзод ва дандон?!!”
Роҳнамоиҳои амӯ дар авони кӯдакиам ба андозае муассир ва фарогир буд, ки наметавон дар ин мухтасар якояки онҳоро зикр кард. Гузашта аз омӯзаҳое, ки аз забонаш шунидаву аз навиштаҳояш фаро гирифта будам, рафтору маниши амӯ бароям мактабе дигар буд. Бо ин ҳама дониши фарох ҳаргиз дар ӯ нишоне аз худситоӣ набуд. Дар маҳфилҳо ба поси бузургон сукут мекард, аммо то забон ба гуфтор мегушуд, ҳамнишинонаш мабҳути қудрати каломаш мешуданд.
Зиндагии хонаводагии ӯ бароям омӯзандатар буд; то кунун ҳеч зиндагии муштаракеро хуштар аз зиндагии ӯву ҳамсараш (хоҳарбузургам) надидаам. Зиндагии онҳо баёнгари беҳтарин намунаи ҳамхонии як завҷ ва арҷу эҳтироми зану шавҳар ба якдигар буд ва исрори ҳеч як сари ақидаи худаш мушоҳида намешуд. Тафоҳуми мутлақ дар хонавода сайтара дошт. Баҳсҳои хонаводагӣ ҳамааш атрофи масъалаҳои рӯзгор набуд. Дар ин баҳсҳо тозатарин китобҳову ниҳлаҳои андешагӣ ва филмҳо баррасӣ мешуд, нукоти забону адабиёт мӯшикофона таҳлил мешуд, муқоиса бо ҷомеъаҳои дигар сурат мегирифт, баёнҳову ибороти тоза зикр мешуд... Баҳсҳои ширине буд, ки дӯст доштам то бениҳоят идома дошта бошад. Гурезгоҳе буд аз ибтизолоти рӯзгор ба фазилатҳо ва дар конуни он амӯи Боймуҳаммад хуш медурахшид.
Бузургтар ҳам ки шудам, амӯро ба унвони марҷаъ мешинохтам ва муъодилаҳои зиндагии ноҳамворамро бо ӯ тарҳ мекардаму аз ӯ роҳнамоӣ мехостам. Ва ҳар бор имонам ба қудрати мантиқи ӯ қавитар мешуд ва андарзҳои ӯро ба гӯши як шогирд мешунуфтаму мепазируфтам.
Реҳлати ӯ боварам намешавад, аз бас ногаҳонӣ ва такондиҳанда буд ва аз бас амӯ ҷавон буд. Аз роҳ мерасидам, ки рӯи гармашро бибинам, аммо то расидам, турбати гармашро дидам ва шарҳа-шарҳа диламро, ки аз ғусса берун мерехт. Ба ҳасби тасодуф ё зарурат инсонҳои бузург ҳузурашонро дареғ медоранду шитобон атои дунёро ба лиқояш мебахшанд. Аммо ҳаргиз фикр намекардам амӯ ба ин зудӣ биравад. Интизор доштам аз ӯ хиради бештаре фаро бигирем, ки кони хирад буд ва дар ҳоли интишори китобҳои нав. Тоза ба рифоҳи андаке даст ёфта буд, пас аз он ҳама ранҷи рӯзгори сахт. Ва тоза мехост андаке биоромад, ки ба оромиши ҳамешагӣ расид.
Рафту будани азизашро хотира кард; хотираҳои судманди ҷовидона, ки ҳаргиз намемирад.
Боймуҳаммад Боев барои ман намунаи як инсони комил буд ва аз нахустин устодонам. Аз ҳафтсолагӣ тарғибам мекард, ки ҳар рӯз 10 адад аз вожаҳои “Фарҳанги забони тоҷикӣ”-ро ҳамроҳ бо байтҳои намунааш фаро бигирам. Мегуфт: “Агар ҳар рӯз 10 луғати нав ёд бигирӣ, пас аз 10 рӯз 100 калима ва дар як моҳ 300 калимаи тоза омӯхтаӣ ва забонат беш аз пеш сайқал ёфтааст.” Субҳҳо ба давидану варзиш вомедошт ва дар ҳоле, ки вазнаҳои сангинро баланд мекард, мегуфт: “Тарбияти бадан ба рушди мағзат ҳам кумак мекунад”. Китобхонааш ганҷинаи бебаҳое буд, ки аз он ҳар бор китоберо бароям вом медод, то бихонаму пас бидиҳам.
Ба ҳамшогирдиҳоям бо ифтихор мегуфтам: “Калон шавам, “психолог” мешавам.” Кӯдакони дигар тасаввуре аз ин вожа надоштанд ва аз ман мехостанд тавзеҳ диҳам, ки “психолог”, яъне чӣ. Мегуфтам: “Психолог одамест, ки ба ту нигоҳ мекунад ва мефаҳмад, ки дар мағзат чи фикрҳое дорӣ, чи мехоҳӣ, чи бояд бикунӣ ва чи кор набояд бикунӣ. Психолог одами нағз аст. Психолог амаки ман аст”.
Ин орзуи ман фақат як хобу хиёли кӯдакона набуд. Аз кӯдакӣ дар миёни навиштаҳои равоншинохтии амӯ мегаштам ва ҳар чи гирам меуфтод, мехондам; ҳеч намефаҳмидам, аммо мехондам, то шояд чизе ба мағзам роҳ ёбад ва мисли амӯ шавам. Маҷаллаҳои кӯчаки равоншиносӣ ба забони русӣ, ки аз Маскав барояшон меомад, лаҳзаҳои кӯдакии маро пур карда буд. Аз худи ӯ мехостам, ки бароям мафҳумҳоро тавзеҳ диҳад. Ӯ бо камоли майл ва бо ҳавсала ин корро мекард. Соли 1983 буд, ки китоби устодаш Шалва Амонашвилиро ба дастам дод; китобе нафис бо номи ҷаззоби “Здравствуйте, дети!”, ки ба омӯзгорон наҳваи бархурд бо шогирдонашонро таълим медод ва ин ки бо чи шигирду шеваҳои тозае донишмӯзонро ба фаро гирифтани дониш ташвиқ кунанд. Бо гӯш додан ба суҳбатҳои амӯ ва бо хондани китоб худ ба худ он омӯзаҳоро бо шеваҳои омӯзишии муъаллимони мактабамон муқоиса мекардам ва мушоҳидаҳоямро ба амӯ таъриф мекардам ва нуқоти заъфу қуввати иддаъоҳоямро аз ӯ мешунидам.
Мантиқро бароям меомӯзонд. Достони кӯдаконае навишта будам, ки дар таркибаш ҷумлае бад-ин шарҳ буд: “Кӯдаки навзод печида дар қундоқ меларзид ва дандонҳояш ба ҳам мехурд”. Амӯ зимни ташвиқи фаровон дар гӯшае аз дафтарам навишта буд: “Кӯдаки навзод ва дандон?!!”
Роҳнамоиҳои амӯ дар авони кӯдакиам ба андозае муассир ва фарогир буд, ки наметавон дар ин мухтасар якояки онҳоро зикр кард. Гузашта аз омӯзаҳое, ки аз забонаш шунидаву аз навиштаҳояш фаро гирифта будам, рафтору маниши амӯ бароям мактабе дигар буд. Бо ин ҳама дониши фарох ҳаргиз дар ӯ нишоне аз худситоӣ набуд. Дар маҳфилҳо ба поси бузургон сукут мекард, аммо то забон ба гуфтор мегушуд, ҳамнишинонаш мабҳути қудрати каломаш мешуданд.
Зиндагии хонаводагии ӯ бароям омӯзандатар буд; то кунун ҳеч зиндагии муштаракеро хуштар аз зиндагии ӯву ҳамсараш (хоҳарбузургам) надидаам. Зиндагии онҳо баёнгари беҳтарин намунаи ҳамхонии як завҷ ва арҷу эҳтироми зану шавҳар ба якдигар буд ва исрори ҳеч як сари ақидаи худаш мушоҳида намешуд. Тафоҳуми мутлақ дар хонавода сайтара дошт. Баҳсҳои хонаводагӣ ҳамааш атрофи масъалаҳои рӯзгор набуд. Дар ин баҳсҳо тозатарин китобҳову ниҳлаҳои андешагӣ ва филмҳо баррасӣ мешуд, нукоти забону адабиёт мӯшикофона таҳлил мешуд, муқоиса бо ҷомеъаҳои дигар сурат мегирифт, баёнҳову ибороти тоза зикр мешуд... Баҳсҳои ширине буд, ки дӯст доштам то бениҳоят идома дошта бошад. Гурезгоҳе буд аз ибтизолоти рӯзгор ба фазилатҳо ва дар конуни он амӯи Боймуҳаммад хуш медурахшид.
Бузургтар ҳам ки шудам, амӯро ба унвони марҷаъ мешинохтам ва муъодилаҳои зиндагии ноҳамворамро бо ӯ тарҳ мекардаму аз ӯ роҳнамоӣ мехостам. Ва ҳар бор имонам ба қудрати мантиқи ӯ қавитар мешуд ва андарзҳои ӯро ба гӯши як шогирд мешунуфтаму мепазируфтам.
Реҳлати ӯ боварам намешавад, аз бас ногаҳонӣ ва такондиҳанда буд ва аз бас амӯ ҷавон буд. Аз роҳ мерасидам, ки рӯи гармашро бибинам, аммо то расидам, турбати гармашро дидам ва шарҳа-шарҳа диламро, ки аз ғусса берун мерехт. Ба ҳасби тасодуф ё зарурат инсонҳои бузург ҳузурашонро дареғ медоранду шитобон атои дунёро ба лиқояш мебахшанд. Аммо ҳаргиз фикр намекардам амӯ ба ин зудӣ биравад. Интизор доштам аз ӯ хиради бештаре фаро бигирем, ки кони хирад буд ва дар ҳоли интишори китобҳои нав. Тоза ба рифоҳи андаке даст ёфта буд, пас аз он ҳама ранҷи рӯзгори сахт. Ва тоза мехост андаке биоромад, ки ба оромиши ҳамешагӣ расид.
Рафту будани азизашро хотира кард; хотираҳои судманди ҷовидона, ки ҳаргиз намемирад.
Tuesday, May 03, 2011
'Obama Kills Osama'
Шодӣ ва андӯҳи як қатл
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Бузургтарин шикори қарн ҳам гӯё ба фарҷом расид. Усома бин Лодин кушта шуд ва нидоҳои шодӣ аз як сӯ ва фарёдҳои андӯҳ аз сӯи дигар ба ҳаво хост. Дар ҳоле ки нерӯҳои ғарбӣ тайи даҳ соли гузашта нишоне аз Усомаро дар ғорҳои Туро-Бурои Афғонистону кӯҳистони бесарутаҳи Покистон ҷустуҷӯ мекарданд, вай бо хонаводаи бузургаш дар бӯстонсарои мураффаҳе дар 60-килуметрии шимоли шарқи Исломобод, дар шаҳраке бо номи Абетобод (Abbottabad) ба дасти нерӯҳои омрикоӣ гирифтор шуд ва ба пиндори душманонаш равонаи ҷаҳаннам ва ба бовари дӯстдоронаш роҳии биҳишт шуд. Аз роҳи обҳои пуръумқи дарё. Шояд дарёи Араб, ки соҳили Покистонро мешӯяд. Гуфта мешавад, ки дар ин сафари ниҳоӣ Усома бин Лодинро писараш Холид ҳамроҳӣ кардааст. Яке аз нуҳ зани ӯ аз ноҳияи по захмӣ шуда ва ҳамроҳ бо 23 кӯдаке, ки дар он хонаи бузург зиндагӣ мекардаанд, аз сӯи нерӯҳои покистонӣ боздошт шудааст.
Ин рӯйдод пурсишҳои фаровонеро матраҳ карда ва давлати Зардорӣ дар Покистонро зери зарбаҳои паиҳам гузоштааст. Дар сурате ки Усома бин Лодин бо хонаводаи азимаш дар ҳаволии пойтахти Покистон зиндагии одию мараффаҳе дошта, чи гуна аст, ки мақомоти покистонӣ аз ҳузури ӯ дар кишварашон огоҳ набуданд? Оё он ҳама ваъдаву таъаҳҳуд мабнӣ бар ҳамкорӣ бо нерӯҳои амниятии Ғарб барои пайдо кардани Усома бин Лодин воқеъият дошт ё навъе шира ба сару гӯши Ғарб молидан буд?
Осифъалӣ Зардорӣ, раисиҷумҳурии Покистон, дар ҳоле ки мекӯшид ваҷоҳате маъсумона ба худаш бигирад, мегуфт аз ҳузури Бин Лодин дар сарзаминаш хабар надоштааст. Таъкиди вай бар ин ки худи Покистон пайваста қурбонии ҳамалоти теруристӣ буда ва бештар аз нерӯҳои НОТУ (NATO) талафоти ҷонӣ додааст, фазои шакку шубҳаро ба ҳам назад ва ҳанӯз фарзияҳое ҳокӣ аз ҳамкории нерӯҳои амниятии Покистон бо шабакаи Алқоъида матраҳ аст. Ба назари бисёре аз коршиносон, дар кишваре, ки фасоди молӣ ва таъассуботи мазҳабӣ бедод мекунад, заминаи чунин ҳамкорӣ фароҳам аст.
Таъкиди давлати Покистон ба даст надоштан дар амалиёти қатли Бин Лодин ҳам парда аз воқеъиятҳои дигар бар медорад. Покистон, ки саршор аз амвоҷи гуногуни таъассуби мазҳабист ва хонаи тундравони бисёри ҳаводори Усома аст, башиддат нигарони паёмадҳо ва талофиҷӯии эҳтимолии он нерӯҳост ва тарҷеҳ медиҳад “ифтихор”-и куштани Усома бин Лодинро бо нерӯҳои омрикоӣ қисмат накунад.
Аммо нафси достони қатли Усома бин Лодин ҳам шигифтангез аст. Ба назари бисёре баъид аст, ки нерӯҳои омрикоӣ бо он ҳама даму дастгоҳи ҷосусӣ аз маҳалли сукунати душмани шумораи яки худ то кунун хабаре надоштаанд. Оё лаҳзаи чашм пӯшидан аз Усома бин Лодин ва канор гузоштанаш акнун муносибтару мусоъидтар буд? Ва чаро Усома ба ҷои ин ки боздошт шавад, ба сина ва болои чашми чапаш ду гулӯла хурд, нисфи ҷумҷума (косахонаи сар)-ашро аз даст дод ва ба ҳолате расид, ки тақрибан намешуд шиносоиаш кард? Магар намешуд ӯро боздошт кард ва мисли ҷинояткорони ҷаҳонии дигар ба Додгоҳи Лоҳа бурд? Магар ин ҳамон Усома бин Лодине набуд, ки замоне аз марҳамати соҳибони омрикоиаш бархурдор буд, то айши Шӯравиро талх кунад? Додаҳо ё иттилоъоти марбут ба як чунин шахсиятеро мақомоти амниятии Омрико маъмулан бояд аз бар балад бошанд. Шароити қатли Усома бин Лодин ба тавтеапиндориҳои фаровоне доман задааст ва баъид нест, ки фардо чандин фарзияи пиндорӣ бар мабнои ин пурсишҳо тарҳ шавад.
Дейвид Камерун, нахуствазири Бритониё, ки дар нимашаб бо занги телефуни раисиҷумҳурии Омрико бедор шуда буд, то хабари қатли Бин Лодинро бишнавад, ин рӯйдодро “комгории бузург” ва тавҷеҳпазир номид ва изҳори хушнудӣ кард. Бритониё солҳост, ки ҳукми эъдом ё қатлро лағв карда ва бино ба қонунҳои он, иҷрои қатл ё эъдом таҳти ҳеч шароите пазируфта нест. Аз нахуствазири як чунин кишваре шунидани нидоҳои тамҷиду тамҳид ба хотири қатли як тан (муҳим нест чи касе буда) бисёр аҷиб ва зананда аст. Яъне он чи бар худ намеписандад, бар дигарон писандидааст. Ва ба ҳамин шева, шодбошу ситоишҳои давлатакҳое, ки ба шумор ҳам намеоянд, хоркунанда ва қабеҳ аст.
Дар шарорату дижхимӣ ва ниҳоди дӯзахии Усома бин Лодин, ки бо такя ба андешаҳои тирааш мехост ҷаҳонро ба ҷаҳаннаме табдил кунад, шакке нест. Аммо шодӣ аз марги ӯ чизе ҷуз баёни ин воқеъият нест, ки ҷаҳон ҳанӯз аз ҷангали таваҳҳуш (ваҳшигарӣ) берун наомадааст ва дар дарёе аз тазодҳо дасту по мезанад. Усома бин Лодин бояд ба сазои аъмолаш мерасид, аммо тавассути як ҷомеъаи инсонӣ, ки қатлро кори ваҳшиҳо медонад ва роҳҳои башаритареро барои расидагӣ ба одамони бадсиголу бадсиришт ниҳодина кардааст. Бо қатли Усома решаи бадсиголӣ жарфтар меравад ва хушунат чизе ҷуз хушунат намезояд. Ва ҷаҳон ҳамчунон дар оташи девонагии бачаҳояш месӯзад.
(вижаи ҳафтаномаи "Нигоҳ")
Ин рӯйдод пурсишҳои фаровонеро матраҳ карда ва давлати Зардорӣ дар Покистонро зери зарбаҳои паиҳам гузоштааст. Дар сурате ки Усома бин Лодин бо хонаводаи азимаш дар ҳаволии пойтахти Покистон зиндагии одию мараффаҳе дошта, чи гуна аст, ки мақомоти покистонӣ аз ҳузури ӯ дар кишварашон огоҳ набуданд? Оё он ҳама ваъдаву таъаҳҳуд мабнӣ бар ҳамкорӣ бо нерӯҳои амниятии Ғарб барои пайдо кардани Усома бин Лодин воқеъият дошт ё навъе шира ба сару гӯши Ғарб молидан буд?
Осифъалӣ Зардорӣ, раисиҷумҳурии Покистон, дар ҳоле ки мекӯшид ваҷоҳате маъсумона ба худаш бигирад, мегуфт аз ҳузури Бин Лодин дар сарзаминаш хабар надоштааст. Таъкиди вай бар ин ки худи Покистон пайваста қурбонии ҳамалоти теруристӣ буда ва бештар аз нерӯҳои НОТУ (NATO) талафоти ҷонӣ додааст, фазои шакку шубҳаро ба ҳам назад ва ҳанӯз фарзияҳое ҳокӣ аз ҳамкории нерӯҳои амниятии Покистон бо шабакаи Алқоъида матраҳ аст. Ба назари бисёре аз коршиносон, дар кишваре, ки фасоди молӣ ва таъассуботи мазҳабӣ бедод мекунад, заминаи чунин ҳамкорӣ фароҳам аст.
Таъкиди давлати Покистон ба даст надоштан дар амалиёти қатли Бин Лодин ҳам парда аз воқеъиятҳои дигар бар медорад. Покистон, ки саршор аз амвоҷи гуногуни таъассуби мазҳабист ва хонаи тундравони бисёри ҳаводори Усома аст, башиддат нигарони паёмадҳо ва талофиҷӯии эҳтимолии он нерӯҳост ва тарҷеҳ медиҳад “ифтихор”-и куштани Усома бин Лодинро бо нерӯҳои омрикоӣ қисмат накунад.
Аммо нафси достони қатли Усома бин Лодин ҳам шигифтангез аст. Ба назари бисёре баъид аст, ки нерӯҳои омрикоӣ бо он ҳама даму дастгоҳи ҷосусӣ аз маҳалли сукунати душмани шумораи яки худ то кунун хабаре надоштаанд. Оё лаҳзаи чашм пӯшидан аз Усома бин Лодин ва канор гузоштанаш акнун муносибтару мусоъидтар буд? Ва чаро Усома ба ҷои ин ки боздошт шавад, ба сина ва болои чашми чапаш ду гулӯла хурд, нисфи ҷумҷума (косахонаи сар)-ашро аз даст дод ва ба ҳолате расид, ки тақрибан намешуд шиносоиаш кард? Магар намешуд ӯро боздошт кард ва мисли ҷинояткорони ҷаҳонии дигар ба Додгоҳи Лоҳа бурд? Магар ин ҳамон Усома бин Лодине набуд, ки замоне аз марҳамати соҳибони омрикоиаш бархурдор буд, то айши Шӯравиро талх кунад? Додаҳо ё иттилоъоти марбут ба як чунин шахсиятеро мақомоти амниятии Омрико маъмулан бояд аз бар балад бошанд. Шароити қатли Усома бин Лодин ба тавтеапиндориҳои фаровоне доман задааст ва баъид нест, ки фардо чандин фарзияи пиндорӣ бар мабнои ин пурсишҳо тарҳ шавад.
Дейвид Камерун, нахуствазири Бритониё, ки дар нимашаб бо занги телефуни раисиҷумҳурии Омрико бедор шуда буд, то хабари қатли Бин Лодинро бишнавад, ин рӯйдодро “комгории бузург” ва тавҷеҳпазир номид ва изҳори хушнудӣ кард. Бритониё солҳост, ки ҳукми эъдом ё қатлро лағв карда ва бино ба қонунҳои он, иҷрои қатл ё эъдом таҳти ҳеч шароите пазируфта нест. Аз нахуствазири як чунин кишваре шунидани нидоҳои тамҷиду тамҳид ба хотири қатли як тан (муҳим нест чи касе буда) бисёр аҷиб ва зананда аст. Яъне он чи бар худ намеписандад, бар дигарон писандидааст. Ва ба ҳамин шева, шодбошу ситоишҳои давлатакҳое, ки ба шумор ҳам намеоянд, хоркунанда ва қабеҳ аст.
Дар шарорату дижхимӣ ва ниҳоди дӯзахии Усома бин Лодин, ки бо такя ба андешаҳои тирааш мехост ҷаҳонро ба ҷаҳаннаме табдил кунад, шакке нест. Аммо шодӣ аз марги ӯ чизе ҷуз баёни ин воқеъият нест, ки ҷаҳон ҳанӯз аз ҷангали таваҳҳуш (ваҳшигарӣ) берун наомадааст ва дар дарёе аз тазодҳо дасту по мезанад. Усома бин Лодин бояд ба сазои аъмолаш мерасид, аммо тавассути як ҷомеъаи инсонӣ, ки қатлро кори ваҳшиҳо медонад ва роҳҳои башаритареро барои расидагӣ ба одамони бадсиголу бадсиришт ниҳодина кардааст. Бо қатли Усома решаи бадсиголӣ жарфтар меравад ва хушунат чизе ҷуз хушунат намезояд. Ва ҷаҳон ҳамчунон дар оташи девонагии бачаҳояш месӯзад.
Subscribe to:
Posts (Atom)