Чанг ва сулх дар Точикистонبه دبيره پارسی
Рузи шанбеи гузашта дар Точикистон аз дувоздахумин солрузи поёни расмии чанги дохилй дар он кишвар тачлил шуд; чанге, ки панч сол тул кашид ва пас аз имзои паймони нихоии сулх дар Маскав хам пасларзахои маргбори он барои солхо идома дошт; чанге, ки дар чараёни он панчох хазор тан чон доданд ва сад хазор тани дигар бехонумон шуданд; чанге, ки нафаси чунбиши озодихохии Точикистонро дар хамон авони пайдоишаш буриду хафа кард.
Коршиносону сиёсатмадорон дар арсаи байнулмилал борхо аз поёни чанги Точикистон ба унвони улгуе барои поён додан ба дигар чангхои дохилй ёд кардаанд ва дар бораи ин чангу ангезахои он пажухишхои сутурге анчом додаанд. Тозатарин китобе, ки ба ин мавзуъ ихтисос дорад, дар остонаи дувоздахумин солрузи поёни чанг мунташир шуд, зери унвони баланди «Точикистон пас аз чанг; сиёсати сулхсозй ва пайдоиши низоми машруъ» ба калами Чон Хетершо (John Heathershaw) аз Донишгохи Экзетери Инглис.
Хетершо дар макотеъи мухталифе таи солхои 2003 то 2007 ба унвони мушовир ва пажухишгар дар таркиби созмонхои байнулмилалй дар Точикистон маъмуриятхое доштааст ва «Точикистон пас аз чанг» хосили тахкикоти у дар он солхост.
Чанг ва сулх дар Точикистон дар се фасли умдаи ин китоб зери унвонхои «Демукросй ва кудрат», «Амният ва хокимият» ва «Тавсеъа ва маъишат» ба таври окодемик баррасй шудааст.
Хетершо мегуяд, бо ин ки дар Точикистон сулх хукмфармост, фазои кишвар хамчунон «пасочангй» арзёбй мешавад. Харчанд чанге, ки дар соли 1992 огоз гирифт, расман дар соли 1997 поён ёфт, хушунатхои сиёсии кобили мулохизае то соли 2001 идома дошт. Акнун хеч фармондехи мустакилле бо афроди мусаллах бокй намондааст, ки кудрати давлатро ба чолиш бикашад. Дар натича, давлати кунунй, ки хамон давлати замони огози чанг аст, бо хеч неруи мухолифи чиддии низомй ё сиёсй мувочех нест. Поёни чанг ба Точикистон мачоле дод, ки то авоили дахаи 2000 ба рушди нисбии иктисодй даст ёбад.
Хетершо ангезахои чанги дохилии Точикистонро дар се буъд баррасй мекунад, ки нахустини он дар пажухишхои дигар сохибназарон хам ба каррот омадааст: махалгаройи ва талоши нухбагон (элита) барои ба даст овардани кудрат дар паи фурупошии Шуравй. Буъди дувуми он набарди идеулужики кумунистхо ё бозмондагони онхо бо исломихо, демукротхо ва миллигароёни точик унвон шуда. Ва саранчом, набарди кудрат миёни нухбагони вактро хам метавон далели огози даргирихо унвон кард; нухбагоне, ки бо истифода аз ду омили фавкуззикр, яъне таъаллукоти махаллй ва акидатии мардум, ба пайкори хамдигар рафтанд, ки дар натичаи он як махал ва идеулужии бахусус чира шуд.
Хетершо дар ин бахш аз китоби худ ба накши Русия ва Узбакистон дар огози чанги дохилии Точикистон ишора намекунад, аммо дар идомаи китоб додахои муфассалеро дар ин бора ироа кардааст ва ба накл аз манобеъе, аз хузури намояндагони хар ду кишвар дар чаласаи изтирории порлумон дар соли 1992 барои тагйири режим ривоят мекунад ва аз ин ки чи гуна нерухои низомии Русия ва Узбакистон дар чараёни чанги дохилии Точикистон мустакиман даргир буданд.
Хетершо менависад:
«Мудохилаи хоричй нахуст хушунатхои бештарро доман зад ва шаклу шароити низоъро тагйир дод; сипас, ба вижа пас аз соли 1996, тарафхои даргирро ба инъикоди сулх ташвик кард.»
Ба бовари вай, зухури Толибон дар Афгонистон буд, ки хам Русия ва хам Эронро водошт, то тарафхои мутахосимро канори хам оваранд. Хетершо мегуяд, ки пас аз соли 1996 Русия сулхсозиро чойгузини «таъаххуди бекайду шарт» ба давлати Рахмон кард, аммо хамчунон мекушид дар паймони сулх бартарии давлат бар мухолифон хифз шавад.
Дар ин миён созмонхои байнулмилалй хам талош мекарданд сулхи навпоро таквият кунанд ва мизони кумакхои хоричй ба Точикистон дар паи имзои паймони сулх башиддат афзоиш ёфт. Ба гунае, ки дар соли 2001 хабдах дарсади даромади нохолиси миллии кишварро кумакхои хоричй ташкил медод.
Ба бовари Хетершо, созмонхои хоричй бо таваккуъоти мутафовит аз хостахои давлати Точикистон ин кумакхоро ироа мекарданд ва интизор доштанд, бо тарвичи демукросй ва эчоди чомеъаи маданй ангезахои умдаи огози чангро барои хамеша бизудоянд. Хетершо мегуяд:
«Чомеъаи байнулмилалй бо бардоште мутафовит аз мафхуми хукуматдорй ба давлат кумак мекунад, дар холе ки давлати Точикистон ба дунболи хадаф ва иде(я)-и дигарест. Маъмулан чомеъаи байнулмилалй намехохад ин хакикатро бипазирад, ки бо кумак кардан ба давлат ва хамкорй бо он коре дар заминаи интиколи мафхуми либерол ва демукротики «хукуматдорй» ба Точикистон накардааст. Коре, ки чомеъаи байнулмилалй анчом медихад, дар вокеъ, химоят аз хокимият (суверенитет)-и Точикистон аст. Ин кумакхо ба Точикистон имкон медихад дар арсаи байнулмилалй вачхаи як кишвари мустакилро дошта бошад, ки ба намояндагй аз мардуми худ амал мекунад. Бад-ин гуна, чомеъаи байнулмилалй хам дар фарохтар шудани шикофи миёни «мафхуми хукуматдорй» (state idea) ва «дастгохи хукуматй» (state system) дар Точикистон сахм мегирад. Ва ба мардум ин тасаввурро медихад, ки давлат вокеъан тавонманд аст ва метавонад аз онхо намояндагй кунад ва аз хокимият ва эхтироми байнулмилалй бархурдор аст. Дар айни хол, чомеъаи байнулмилалй наметавонад бо мушкилоте аз кабили фасоди молй ва хешовандсолорй дар давлати Точикистон мукобила кунад.»
Хетершо муътакид аст, ки миёни «мафхуми хукуматдорй» ва «дастгохи хукуматй» дар Точикистон тазодди фохише хаст. Ба гуфтаи вай, «мафхуми хукуматдорй» барои нухбагони хокими Точикистон, раиси муктадирест, ки ба шеваи сарвари як хонадон рахбарй мекунад. Худи макомоти кишвар борхо Точикистонро ба як хонадони бузург ташбех кардаанд, ки холати падарсолорй дорад. Раисичумхурй тачассуми давлат ва як хокими солех аст. Вале тачрубиёт ва бархурди, масалан, як сарбоз дар хидмати низом-вазифа, ки аз камхурокй, бадрафтории фармондехон ва шароити бади зиндагй озор мебинад, тасаввури у аз ин мафхумро махдуш мекунад. Дар холе ки чавони дигаре, ки дар давлат хешовандон ё пайвандхое дорад, аз ин озору азият масун аст.
Хетершо мегуяд:
«Агар Точикистонро як хонаводаи бузург ба хисоб оварем, бояд гуфт, ки ин хонавода нокоромад аст ва падари хонавода бо аъзои он бархурди хамсон надорад.»
Хетершо интизори вукуъи тахаввулоти умда дар Точикистонро надорад. Аммо дар айни хол муътакид аст, ки авомили аслии огози чанги дохилй дар ин кишвар хамчунон сари чои худ бокист.
«Точикистон пас аз чанг» як китоби окодемик аст, ки умдатан донишпажухон ва сохибназарони улуми сиёсиро мухотаб карор додааст.
John Heathershaw
Post-Conflict Tajikistan
Routledge 2009
224p; £80
ПС: Аз дусти хубам Манучехр сипосгузорам, ки хабари интишори ин китобро ба ман дод, ки дар паи он хам китоб ва хам нависандаи онро пайдо кардаму ин матлабро навиштам. Гуфтугуи муфассал бо нависандаи китоб, ки шуниданй буд, баъдан чоп хохад шуд.
No comments:
Post a Comment